Hwɔɔmi Mɔ INTANƐTI NƆ NITO HE
Hwɔɔmi Mɔ
INTANƐTI NƆ NITO HE
Dangme
Ɛ
  • ã
  • á
  • ɛ
  • ɛ́
  • ɛ̃
  • ɔ
  • ɔ́
  • í
  • ĩ
  • BAIBLO
  • WOMIHI
  • ASAFO MI KPEHI
  • Hɛ Kɛ Nɔ Fɔmi​—Anɛ E Ma Nyɛ Maa Ye Bua Wɔ Lo?
    O Hɛ Nɛ Tsɛ̃!—2004 | April 22
    • Hɛ Kɛ Nɔ Fɔmi​—Anɛ E Ma Nyɛ Maa Ye Bua Wɔ Lo?

      DANIEL ji jokuɛ nyumuyo ko nɛ e ye jeha nyɔngma, se e ná kansa benɛ e ye jeha nɛɛ pɛ. Daniel weku li, kɛ dɔkita nɛ ngɛ e nɔ hyɛe ɔ tsuo a kɔni mi jɔ̃. Se Daniel lɛɛ e ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi kaa níhi maa hi. E he ye kaa e maa wa nɛ e ba pee níhi a mi hlalɔ kpanaa, nɛ e hla kansa he tsaba. A de lɛ ke dɔkita ko nɛ e ngɛ e kansa a he nile ɔ ma ba hyɛ lɛ. Enɛ ɔ ha nɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ e ná kaa e hiɔ ɔ maa jɔ ɔ mi wa wawɛɛ. Benɛ be ɔ su ɔ, a de lɛ ke yi mi tomi ko he je ɔ, dɔkita a be nyɛe maa ba. Enɛ ɔ ha nɛ Daniel kɔni mi jɔ̃. Oya nɔuu nɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ e ngɛ kaa e ma ná tsami ɔ tsuo ta. Ligbi bɔɔ komɛ a se ɔ, Daniel gbo.

      Dɔkita ko nɛ e kase bɔ nɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ nihi náa a yeɔ bua mɛ ha ngɛ a nɔmlɔ tso mi he wami nami mi ɔ lɛ bɔ Daniel sane ɔ he amaniɛ. Eko ɔ, o nu sanehi kaa jã hyɛ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, nɔ ko nɛ e jeha ya hɛ mi nɛ́ e miɔ nɛ e ma gbo ɔ nyɛɔ nɛ e hiɔ wami mi akɛnɛ e ngɛ nɔ́ titli ko kaa e suɔlɔ ko nɛ ma ba slaa lɛ, aloo gbijlɔ yemi ko blɔ hyɛe ɔ he je. Ke nɔ́ nɛ e ngɛ blɔ hyɛe ɔ ba mi ɔ, e kɛ we kɛkɛ e gbo. Mɛni lɛ haa nɛ e nyɛɔ baa lɛ jã a? Anɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi ji nɔ́ nɛ yeɔ bua kaa bɔ nɛ nihi fuu he ye ɔ lo?

      Dɔkitahi fuu nɛ a peeɔ níhi a mi hlami ɔ he ye kaa juɛmi nɛ da nɛ nɔ ko ma ná, kɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ e ma ná a ma nyɛ ma ná e si himi kɛ e nɔmlɔ tso mi he wami nami nɔ he wami wawɛɛ. Se nihi fuu kplɛɛ we susumi nɛ ɔ nɔ. Níhi a mi hlali fuu tsɔɔ kaa susumi nɛ ɔ kɛ je mi si kpami he nile kɔ we. A tsɔɔ kaa bɔ nɛ nihi nuɔ he ha a be nyɛe ma ná a nɔmlɔ tso mi he wami nami nɔ he wami.

      Ngɛ anɔkuale mi ɔ, kɛ je blema tɔɔ nɛ nihi he we yi kaa hɛ kɛ nɔ fɔmi yeɔ bua nɔ. Jeha akpehi abɔ nɛ be ɔ, a bi Hela ní lelɔ kpanaa nɛ a tsɛɛ lɛ ke Aristotle ɔ kaa mɛni ji hɛ kɛ nɔ fɔmi? E ha heto ke: “Hɛ kɛ nɔ fɔmi ji nlami ko kɛkɛ.” Nɛ lingmi nɛ ɔ, Benjamin Franklin nɛ e he biɛ wawɛɛ ngɛ Amerika a hu de ke: “Hɛ kɛ nɔ fɔmi be nyɛe maa ye bua mo.”

      Ke jã a, lɛɛ mɛni tutuutu ji hɛ kɛ nɔ fɔmi? Anɛ e ji blɔ hyɛmi gu ko kɛkɛ lo? Aloo e ji nɔ́ ko nɛ e he hia kaa wɔ tsuo wa ná, bɔ nɛ pee nɛ wa ná nɔmlɔ tso mi he wami kɛ bua jɔmi?

  • Mɛni He Je Nɛ E Hia Nɛ Wa Ná Hɛ Kɛ Nɔ Fɔmi?
    O Hɛ Nɛ Tsɛ̃!—2004 | April 22
    • Mɛni He Je Nɛ E Hia Nɛ Wa Ná Hɛ Kɛ Nɔ Fɔmi?

      KAA Daniel nɛ wa tu e he munyu kɛ sɛ hlami kaa e ná kansa a ya nɔ nɛ e hɛɛ e hɛ kɛ nɔ fɔmi ɔ mi ɔ, jinɛ mɛni ko ba? Anɛ e kansa a ko jɔ lo? Anɛ e ko hi wami mi kɛ ba si mwɔnɛ ɔ lo? Nihi nɛ a he ye kaa hɛ kɛ nɔ fɔmi yeɔ bua nɔ ngɛ si fɔfɔɛ kaa jã a mi po be susue jã. Enɛ ɔ haa nɛ wa naa sane ko nɛ he hia. E sɛ nɛ waa wo hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ wa ma ná a he zã tsɔ. Hɛ kɛ nɔ fɔmi tsu we nɔ́ fɛɛ nɔ́ he ní.

      Benɛ CBS amaniɛ bɔmi ní tsumi he ɔ bi Dr. Nathan Cherney munyu ɔ, e de nɔ́ ko kɛ kɔ oslaa nɛ ngɛ he kaa o ma de nɔ ko nɛ e be he wami wawɛɛ ɔ kaa hɛ kɛ nɔ fɔmi ma nyɛ ma ha nɛ e ná tsami ɔ he. E de ke: “Wa naa nɛ huno komɛ nɛ a yihi be he wami ɔ kãa a yi ɔmɛ a hɛ mi kaa a susu we ní kpakpahi a he, nɛ lɔ ɔ he je nɛ a hiɔ ɔ jɔɛ ɔ nɛ.” Dr. Cherney de hu ke: “Susumi nɛ nihi hɛɛ kaa juɛmi nɛ da nɛ nɔ ko ma ná a ma ha nɛ e hiɔ ɔ nɛ jɔ ɔ haa nɛ ke nɔ ɔ hiɔ ɔ jɔɛ ɔ, a susuɔ kaa hiɔtsɛ ɔ bɔɛ e he mɔde. Susumi nɛ ɔ hí kulaa.”

      Ngɛ anɔkuale mi ɔ, nihi nɛ a nu hiɔ nɛ be tsaba a gbleɔ si fɔfɔɛ nɛ mi wa mi daa ligbi. Enɛ ɔ he ɔ, e sɛ nɛ a suɔli nɛ a ha nɛ a nu he kaa a bɔɛ a he mɔde ngɛ si fɔfɔɛ nɛ mi wa nɛ a ngɛ mi gblee ɔ mi. Jã peemi ma ha nɛ si fɔfɔɛ nɛ a ngɛ mi ɔ ma puɛ kulaa. Anɛ enɛ ɔ tsɔɔ kaa se nami ko be hɛ kɛ nɔ fɔmi he lo?

      Pi jã kulaa ji sane ɔ. Dɔkita a nɛ wa tu e he munyu kɛ sɛ hlami ɔ ní tsumi titli ji kaa e maa wo hiɔtsɛmɛ a bua konɛ a nyɛ nɛ a da a hiɔ ɔmɛ a nya. Dɔkita nɛ ɔmɛ he ye kaa e he hia nɛ a wo hiɔtsɛmɛ a bua ke ji kaa a hiɔ ɔ he wa wawɛɛ po, ejakaa e yeɔ bua mɛ. Odase yemihi fuu ngɛ nɛ tsɔɔ kaa hɛ kɛ nɔ fɔmi ma nyɛ maa ye bua hiɔtsɛ ko konɛ e nyɛ nɛ e da e hiɔ ɔ nya.

      Se Nami Ngɛ Hɛ Kɛ Nɔ Fɔmi He

      Dr. W. Gifford-Jones de ke, “Hɛ kɛ nɔ fɔmi ji tsopa agbo.” E hyɛ níhi a mi hlami ko nɛ a pee kɛ kɔ bɔ nɛ bua womi yeɔ bua nihi nɛ a nu hiɔ nɛ be tsaba ha a mi. E na kaa hiɔtsɛmɛ a bua nɛ a woɔ ɔ yeɔ bua mɛ nɛ a náa hɛ kɛ nɔ fɔmi, nɛ a náa susumi nɛ da ngɛ a si fɔfɔɛ ɔ he. Níhi a mi hlami ko nɛ a pee ngɛ jeha 1989 ɔ mi ɔ tsɔɔ kaa ke a wo hiɔtsɛmɛ a bua a, a se pɔɔ kɛmi, se níhi a mi hlami nɛ a pee lingmi nɛ ɔ mɛ munyu nɛ ɔ nɔ mi. Se kɛ̃ ɔ, níhi a mi hlami tsɔɔ kaa hiɔtsɛmɛ nɛ a woɔ a bua a hɛwi tsɔ, nɛ a nui yeyee he tsɔ kaa bɔ nɛ e baa ngɛ hiɔtsɛmɛ nɛ a wui a bua a a blɔ fa mi ɔ.

      Moo hyɛ níhi a mi hlami nɛ a pee kɛ kɔ bɔ nɛ susumi nɛ da loo susumi nɛ dɛ nɛ nɔ ko ma ná a ma nyɛ ma ha nɛ e ná tsui hiɔ ko nɛ a tsɛɛ ke coronary heart disease (CHD) ɔ. A je blɔ pee níhi a mi hlami kɛ kɔ nyumuhi nɛ a hiɛ pe 1,300 a si himi he. A kpɛti ni komɛ hɛɛ susumi nɛ da ngɛ si himi he, nɛ a kpɛti ni komɛ hu hɛɛ susumi nɛ dɛ ngɛ si himi he. Jeha nyɔngma se ɔ, a na kaa a kpɛti nihi lafa mi gbami 12 ná hiɔ nɛ a tsɛɛ ke coronary heart disease (CHD) ɔ eko. A na kaa ni nɛmɛ nɛ a hɛɛ we susumi nɛ da ngɛ si himi he ɔ a kpɛti ni nɛmɛ nɛ a nu hiɔ ɔ hiɛ kulaa pe ni nɛmɛ nɛ a hɛɛ susumi nɛ da ngɛ si himi he ɔ. Ní lelɔ kpanaa nɛ a tsɛɛ lɛ ke Laura Kubzansky nɛ e kaseɔ bɔ nɛ nihi peeɔ a ní ha a he ní ngɛ Harvard School of Public Health ɔ de ke: “A be nɔ mi mami tsɔ̃ ngɛ níhi a mi hlami komɛ nɛ a pee kɛ ma nɔ mi kaa susumi nɛ da nɛ hiɔtsɛ ko maa hɛɛ ɔ maa ye bua e nɔmlɔ tso mi he wami nami ɔ mi. Se níhi a mi hlami nɛ ɔ ji kekleekle nɔ́ nɛ a pee ngɛ tsui hiɔ blɔ fa mi nɛ tsɔɔ kaa ke nɔ ko hɛɛ susumi nɛ da a, e yeɔ bua lɛ niinɛ.”

      Níhi a mi hlami kpahi nɛ a pee ɔ tsɔɔ kaa, ke a pee nihi nɛ a naa a hiɔ ɔ kaa e maa hi tsami operation ɔ, a hiɔ ɔ jɔɔ mla pe ni nɛmɛ nɛ a naa a hiɔ ɔ kaa e be hie tsami ɔ. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, a tsɔɔ kaa ke nɔ ko hɛɛ susumi nɛ da ngɛ si himi he ɔ, e wami se kɛɛ. A pee níhi a mi hlami ko kɛ kɔ bɔ nɛ susumi nɛ da kɛ susumi nɛ dɛ nɛ nihi nɛ a wa ngɛ jeha mi ɔ ma ná ngɛ si himi he ɔ náa a nɔ he wami ha a he. A na kaa ke a mane nihi nɛ a wa ngɛ jeha mi sɛ gbi, nɛ a de mɛ kaa mɛ nihi nɛ a wa ngɛ jeha mi ɔ ngɛ níhi a si kpami kɛ nile ɔ, e haa nɛ a nɔ gbagba tee, nɛ a náa he wami ehe. He wami nɛ a náa a ngɛ kaa he wami nɛ a ma ná ke a gbɔle a kpɔ mi otsi 12 sɔuu!

      Mɛni he je nɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi, susumi nɛ da, loo juɛmi nɛ da nɛ nɔ ko ma ná ngɛ si himi mi ɔ yeɔ bua nɛ e náa nɔmlɔ tso mi he wami kpakpa a? E ngɛ heii kaa je mi si kpali kɛ dɔkitahi nui bɔ nɛ adesa juɛmi kɛ e nɔmlɔ tso ɔ tsuɔ ní ha a sisi tɛ̃, enɛ ɔ he ɔ, a be nyɛe ma ha sane bimi nɛ ɔ heto. Se kɛ̃ ɔ, ní leli nɛ a kaseɔ nɔ́ nɛ ɔ he ní ɔ ma nyɛ maa tsɔɔ wɔ a juɛmi ngɛ he. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ní lelɔ ko nɛ e kase juɛmi ɔ he ní ɔ de ke: “Ke nɔ ko bua jɔɔ e he nɛ e ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi ɔ, e tsui nɔɔ e mi. Ke nɔ ko bua jɔ ɔ, e hɛwi nɛ e pee we yeyeeye, nɛ enɛ ɔ haa nɛ e náa nɔmlɔ tso mi he wami. Ke nɔ ko ngɛ hlae nɛ e hi nɔmlɔ tso mi he wami kpakpa a, e sa nɛ e bua nɛ jɔ e he, nɛ e ná juɛmi nɛ da ngɛ si himi he, nɛ e ná hɛ kɛ nɔ fɔmi.”

      Susumi nɛ ɔ ma nyɛ maa pee dɔkitahi kɛ je mi si kpali nyakpɛ, se e pee we Baiblo kaseli nyakpɛ. Maa pee jeha 3,000 nɛ be ɔ, mumi klɔuklɔu ɔ ha nɛ Matsɛ Salomo ngma ke: “Ke nɔ ko bua jɔ e he be tsuaa be ɔ, e ngɛ kaa tsopa nɛ haa nɔ he wami. Se daa nɛ ke nɔ pee vii ɔ, e ngɛ lɛ nitsɛ e he gbee.” (Abɛ 17:22) Mo kadi nɔ́ nɛ a de ngɛ hiɛ ɔ. Kuku nɛ ɔ de we ke bua jɔmi tsaa hiɔ ko, mohu ɔ, e de ke “e ngɛ kaa tsopa nɛ haa nɔ he wami.”

      Ke jã a, lɛɛ wa ma bi ke, kaa hɛ kɛ nɔ fɔmi ji tsopa a, dɔkita te nɛɛ lɛ e be yi jee kɛ ha e hiɔtsɛmɛ? Pi hiɔ blɔ fa mi pɛ nɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi yeɔ bua nɔ ngɛ, se nami kpahi fuu ngɛ he.

      Bɔ Nɛ Susumi Nɛ Da Aloo Susumi Nɛ Dɛ Nɛ O Maa Hɛɛ ɔ Ma Ná O Wami Nɔ He Wami Ha

      Níhi a mi hlali tsɔɔ kaa ke nɔ ko hɛɛ juɛmi nɛ da ngɛ níhi a he ɔ, e náa he se ngɛ blɔ slɔɔtohi a nɔ. Nɔ ɔ bɔɔ mɔde ngɛ sukuu kɛ ní tsumi he, nɛ e bɔɔ mɔde ngɛ fo kami mi hulɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, a pee níhi a mi hlami ngɛ yihi a fo tumi kuu ko he. Nikɔtɔmahi nɛ a hyɛɛ a nɔ ɔ hyɛ a mɔde bɔmi kɛ a nyɛmi. Jamɛ a be ɔ mi nɔuu ɔ, a bi yi ɔmɛ munyu nɛ a hyɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ a ngɛ, kaa a maa ye kunimi aloo a be kunimi yee. Nyagbenyagbe ɔ, a na kaa ni nɛmɛ nɛ a ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi kaa a maa ye kunimi ɔ bɔ mɔde wawɛɛ pe bɔ nɛ nikɔtɔma amɛ susu ɔ po. Mɛni he je nɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi náa nɔ nɔ he wami jã a?

      A pee níhi a mi hlami kɛ kɔ juɛmi nɛ dɛ nɛ nɔ ko ma ná a hu he. Ngɛ jeha 1960 mi ɔ, níhi a mi hlami ko nɛ a pee ngɛ bɔ nɛ lohwehi peeɔ a ní ha a he ɔ ha nɛ a yɔse nɔ́ ehe ko, nɛ ji kaa ke lohwe komɛ ka kaa a maa pee nɔ́ ko nɛ a yí manye ɔ, be kpa a, a bɔɛ mɔde kaa a maa pee jamɛ a nɔ́ ɔ hu. A na kaa be komɛ ɔ, nimli adesahi hu jeɔ su nɛ ɔ kpo. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, a ngɔ kuu ko kɛ ya he ko, nɛ a ha nɛ ngmlaa ko nɛ nya wa bɔni pɛmi, nɛ a tsɔɔ mɛ ní komɛ nɛ ke a nyɛ nɔ ɔ, ngmlaa ma kpa pɛmi. A pee jã, nɛ ngmlaa kpa pɛmi.

      A ngɔ kuu enyɔne kɛ ya lejɛ ɔ nɔuu nɛ a ha nɛ ngmlaa a ngɛ pɛe wawɛɛ, nɛ a tsɔɔ mɛ níhi nɛ́ a nyɛ nɔ konɛ ngmlaa a nɛ kpa pɛmi. Se nɛ́ a nyɛ ní ɔmɛ a nɔ ɔ, ngmlaa kpa we pɛmi. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, nihi nɛ a ngɛ kuu enyɔne ɔ mi ɔ a kpɛti nihi fuu a kɔni mi jɔ̃. Pee se nɛ a kpale ka mɛ ɔ, a pee we si fɔfɔɛ ɔ he nɔ́ ko kulaa. A susu kaa nɔ́ ko be nɛ a maa pee ngɛ si fɔfɔɛ ɔ he nɛ maa ye manye. Se ni komɛ nɛ a hɛɛ susumi nɛ da ngɛ kuu nɛ ɔ mi ɔ lɛɛ a bɔ mɔde kaa a maa pee si fɔfɔɛ ɔ he nɔ́ ko.

      Enɛ ɔ ha nɛ Dr. Martin Seligman nɛ e piɛɛ nihi nɛ a to níhi a mi hlami nɛ ɔ he blɔ nya a he ɔ ma e juɛmi nya si kaa e maa kase susumi nɛ da kɛ susumi nɛ dɛ nɛ nihi hɛɛɔ ngɛ níhi a he ɔ he ní. E kase nɔ́ he je nɛ ni komɛ susuɔ kaa a be hɛ nɔ kami ɔ he ní. E tsɔɔ kaa susumi nɛ dɛ nɛ nihi hɛɛɔ ɔ ha we nɛ a tsuɔ si fɔfɔɛhi nɛ a kɛ kpeɔ ɔmɛ a he ní. Dr. Martin Seligman ma e munyu ɔ nya si ke: “Jeha nyingmi enyɔ kɛ enuɔ nɛ i kɛ pee níhi a mi hlami ɔ ha nɛ i na kaa, ke daa nɛ ɔ wa hɛɛ susumi nɛ dɛ kaa wɔ lɛ wa ha nɛ níhi yɛ nɔ saminya ngɛ wa si himi mi, nɛ ní yayahi maa ya nɔ maa hi wa nɔ bae ɔ, e maa ba mi jã. Enɛ ɔ he ɔ, susumi nɛ da nɛ wa maa hɛɛ ɔ maa ye bua wɔ wawɛɛ.”

      Eko ɔ, nɔ́ nɛ e de nɛ ɔ maa pee nɔ́ ehe kɛ ha nihi fuu mwɔnɛ ɔ, se enɛ ɔ pi nɔ́ ehe kɛ ha nihi nɛ a kaseɔ Baiblo ɔ. Mo kadi abɛ nɛ nyɛɛ se nɛ ɔ: “Ke haomi ba o nɔ, nɛ o pee gbedee ɔ, e tsɔɔ kaa o he wami pi saasaa.” (Abɛ 24:10) Niinɛ, Baiblo ɔ tsɔɔ heii kaa ke nɔ ko kɔni mi jɔ nɛ e hɛɛ susumi nɛ dɛ ɔ, e be nyɛe maa pee sisi fɔfɔɛ nɛ e ngɛ mi ɔ he nɔ́ ko. Lɛɛ mɛni nɛ o maa pee konɛ o susu ní kpakpahi a he be fɛɛ be, nɛ́ o ná hɛ kɛ nɔ fɔmi ngɛ si himi mi?

      [Foni]

      Hɛ kɛ nɔ fɔmi ma nyɛ maa ye bua mo wawɛɛ

  • Mo Susu Ní Kpakpahi A He Be Fɛɛ Be
    O Hɛ Nɛ Tsɛ̃!—2004 | April 22
    • Mo Susu Ní Kpakpahi A He Be Fɛɛ Be

      KƐ O naa nyagbahi nɛ o kɛ kpeɔ ngɛ o si himi mi ɔ ha kɛɛ? Heto nɛ o ma ha a maa tsɔɔ kaa o hɛɛ susumi nɛ da aloo o hɛɛ susumi nɛ dɛ. Wɔ tsuo waa kɛ nyagbahi kpeɔ ngɛ wa si himi mi, se ni komɛ a nɔ́ mi wa pe ni komɛ a nɔ́. Mɛni he je nɛ ke ni komɛ kɛ nyagba nguahi kpe po ɔ, a bɔɔ mɔde kaa a maa da a nane nɔ ekohu, be mi nɛ ni komɛ nɛ a kɛ nyagba bɔɔ kpe ɔ lɛɛ a kɔni mi jɔ̃ɔ ɔ?

      Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ngɔɔ lɛ kaa o ngɛ ní tsumi hlae, nɛ o ya na nitsumitsɛ ko, se e ngɔɛ mo ngɛ ní tsumi ɔ mi. Kɛ o maa na si fɔfɔɛ nɛ ɔ ha kɛɛ? O maa nu he kaa o nine nyɛ si, nɛ nitsumitsɛ ko be mo ngɔe ngɛ e ní tsumi mi lo? Aloo o ma ha nɛ nɔ́ nɛ ba nɛ ɔ nɛ jɔ̃ o kɔni mi kulaa ngɛ si himi mi, nɛ o ma susu kaa o he be se nami ngɛ si himi mi lo? Ke o susu jã a, lɛɛ e tsɔɔ kaa o hɛɛ we susumi nɛ da ngɛ si himi mi.

      Moo Hwu Kɛ Si Susumi Nɛ Dɛ

      Kɛ o ma plɛ kɛ ná susumi nɛ da kɛɛ? Kekleekle ɔ, e sa nɛ o le níhi nɛ o ná we susumi nɛ da ngɛ a he ɔ. Lɔ ɔ se ɔ, e sa nɛ o ná susumi nɛ da ngɛ jamɛ a ní ɔmɛ a he. Mo susu si fɔfɔɛ ɔ he ngɛ blɔ ekpa nɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, anɛ e ji anɔkuale kaa nɔ ko be mo ngɔe ngɛ e ní tsumi mi, nɛ lɔ ɔ he je nɛ a ngɔɛ mo ɔ lo? Aloo eko ɔ, nitsumitsɛ ɔ ngɛ nɔ ko nɛ e he be ngɛ nɔ́ pɔtɛɛ ko peemi mi hlae?

      Ke o susu sane ɔ he saminya a, o maa na kaa mo nɛ o ngɛ juɛmi nɛ dɛ náe ngɛ sane ɔ he. Anɛ ní tsumi ɔ nɛ a ngɔɛ mo ngɛ mi ɔ tsɔɔ kaa o yí manye ngɛ si himi mi lo? Moo ngɔ o juɛmi kɛ ma níhi nɛ o bɔɔ mɔde ngɛ a mi ɔ nɔ, kaa eko ɔ, otihi nɛ o kɛ ma o hɛ mi ngɛ Mawu jami mi, o weku si himi, kɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ o kɛ ni kpahi nyɛ kpɛti ɔ nɔ. Ko susu kaa nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ o maa pee ɔ be manye yee. Eko ɔ, o ma ná ní tsumi pee se. Níhi fuu ngɛ nɛ o ma nyɛ maa pee kɛ je susumi nɛ dɛ kɛ je o juɛmi mi.

      Mo Ná Juɛmi Nɛ Da Ngɛ Otihi Nɛ O Kɛ Ma O Hɛ Mi Ɔmɛ A He

      Lingmi nɛ ɔ, níhi a mi hlali hɛɛ sisi numi kake pɛ ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi he. A susu kaa ke nɔ ko ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi kaa e nine maa su nɔ́ ko nɔ ɔ, e tsɔɔ kaa e he ye kaa e nine maa su jamɛ a nɔ́ ɔ nɔ kokooko. Munyu nɛ tsa nɔ ɔ ma ha nɛ waa na kaa e biɔ babauu pe jã, se ngɛ blɔ ko nɔ hu ɔ, sisi numi ngɛ susumi nɛ a ná a he. Hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ wa ma ná kaa wa ma tsu nɔ́ ko he ní ɔ ma ha nɛ wa ná juɛmi nɛ da ngɛ jamɛ a nɔ́ ɔ he.

      Ke wa he ye kaa wa ma nyɛ maa su oti ko he ɔ, lɛɛ e sa nɛ waa bɔ mɔde nɛ wa nyɛ nɛ waa su otihi nɛ waa kɛ ma wa hɛ mi ɔmɛ a he. Ke o nyɛ we jã peemi ɔ, lɛɛ e sa nɛ o susu otihi nɛ o kɛ maa o hɛ mi ɔ a he saminya. Se anɛ o kɛ oti ko ma o hɛ mi lo? E he wɛ kaa si himi ɔ mi yeyeeye peemi be hae nɛ wa ná deka kɛ susu nɔ́ tutuutu nɛ wa ngɛ hlae ngɛ si himi mi ɔ he. Se ngɛ anɔkuale mi ɔ, lɔ ɔ ji nɔ́ nɛ he hia pe kulaa. Kɛ je blema tɔɔ nɛ Baiblo ɔ wo wɔ ga kaa e sa nɛ wa ná deka kɛ susu níhi nɛ a he hia pe kulaa ngɛ wa si himi mi ɔ he. E de ke: “Nyɛɛ le níhi nɛ a he hia wawɛɛ ɔ.”—Filipi Bi 1:10.

      Ke wa yɔse otihi nɛ a he hia a, e be yee kaa waa kɛ otihi nɛ kɔ wa jami, wa weku, kɛ wa ní tsumi he ɔ maa ma wa hɛ mi. E sɛ nɛ waa ngɔ otihi fuu kɛ ma wa hɛ mi pe bɔ nɛ wa ma nyɛ maa su a he. Mohu ɔ, e sa nɛ waa ngɔ otihi nɛ wa ma nyɛ maa su a he ɔ pɛ kɛ ma wa hɛ mi. Ke e he wa kɛ ha wɔ kaa wa maa su oti ko he ɔ, wa kɔni mi ma nyɛ ma jɔ̃. Enɛ ɔ he ɔ, e hi wawɛɛ kaa wa maa le otihi nɛ waa kɛ be kpiti ma nyɛ maa su a he, ní nɛmɛ nɛ a ma he be bɔɔ, kɛ ní nɛmɛ nɛ a se maa kɛ.

      Ke o ma o juɛmi nya si kaa o maa pee nɔ́ ko ɔ, o ma nyɛ maa pee. Enɛ ɔ he ɔ, ke o ngɔ oti ko kɛ ma o hɛ mi ɔ, e sa nɛ o ma o juɛmi nya si kaa o suɔ nɛ o pee nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ o ma nyɛ konɛ o nyɛ nɛ o su he. Ke wa susu bɔ nɛ oti nɛ waa kɛ ma wa hɛ mi ɔ he hia ha, kɛ se nami nɛ maa je mi kɛ ba a he ɔ, lɔ ɔ maa ye bua wɔ konɛ waa bɔ mɔde nɛ waa su he. E ngɛ heii kaa waa kɛ nyagbahi ma nyɛ maa kpe, se e sɛ nɛ waa na nyagba nɛ ɔmɛ kaa a ji blɔ tsimi níhi.

      Se kɛ̃ ɔ, e sa nɛ wa susu ní pɔtɛɛ komɛ nɛ wa maa pee konɛ waa su otihi nɛ waa kɛ ma wa hɛ mi ɔmɛ a he. Womi ngmalɔ ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke C. R. Snyder nɛ e kase se nami nɛ ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi he ɔ he ní kɛ ya tsitsaa a tsɔɔ kaa e sa nɛ waa le blɔ slɔɔtohi a nɔ nɛ wa maa gu kɛ su otihi nɛ waa kɛ ma wa hɛ mi ɔ a he. Enɛ ɔ ma ha nɛ ke wa gu blɔ ko nɔ kɛ ngɛ oti ko he ní tsue nɛ wa yí manye ɔ, wa ma nyɛ maa gu blɔ kpa nɔ kɛ tsu he ní.

      Snyder de hu kaa e sa nɛ waa le blɔ nɔ nɛ wa maa gu kɛ tsake oti ko nɛ waa kɛ ma wa hɛ mi ɔ, konɛ waa ngɔ oti kpa kɛ ma wa hɛ mi. Ke si fɔfɔɛ ko be hae nɛ waa su oti ko nɛ waa kɛ ma wa hɛ mi ɔ he, nɛ wa ngɛ he susue ɔ, wa kɔni mi ma jɔ̃. Se ke wa tsake jamɛ a oti ɔ nɛ wa ngɔ oti kpa nɛ wa ma nyɛ maa su he kɛ ma wa hɛ mi ɔ, wa ma nyɛ ma ná hɛ kɛ nɔ fɔmi kaa wa ma nyɛ maa su he.

      Enɛ ɔ he nɔ hyɛmi nɔ́ ngɛ Baiblo ɔ mi. Matsɛ David suɔ kaa e ma sɔlemi we kɛ ha Yehowa, e Mawu ɔ. Se Mawu de David ke e bi Salomo mohu nɛ e ma ba ma sɔlemi we ɔ. David ha we nɛ munyu nɛ ɔ nɛ hao lɛ, nɛ e bɔɛ mɔde kaa e maa ya nɔ ma tsu ní tsumi nɛ a ha we lɛ he blɔ kaa e tsu ɔ, mohu ɔ, e tsake oti nɛ e kɛ ma e hɛ mi ɔ. E ngɔ e he wami tsuo kɛ bua sika kɛ níhi nɛ e bi ɔ kɛ maa ma sɔlemi we ɔ nya kɛ pue si.​—1 Matsɛmɛ 8:17-19; 1 Kronika 29:3-7.

      Ke wa bɔ mɔde nɛ wa ná hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ mi wa, nɛ wa ná susumi nɛ da ngɛ si himi mi po ɔ, e ma nyɛ maa ba kaa wa hɛ kɛ nɔ fɔmi ɔ maa tã. Mɛni he je nɛ e ma nyɛ maa ba jã a? Níhi fuu nɛ yaa nɔ ngɛ je nɛ ɔ mi nɛ wa nyɛ we he nɔ́ ko peemi ɔ lɛ haa nɛ e baa lɛ jã. Ní nɛ ɔmɛ ekomɛ ji ohia, ta, dami sane nɛ a yi, hiɔ kɛ gbenɔ. Mɛni wa maa pee konɛ ngɛ haomi nɛ ɔmɛ tsuo a se ɔ, wa hɛ kɛ nɔ fɔmi ɔ nɛ ko tã?

      [Foni]

      Ke o ya hla ní tsumi ko nɛ a ngɔɛ mo ɔ, anɛ lɔ ɔ tsɔɔ kaa o be ní tsumi ko náe gblegbleegble lo?

      [Foni]

      Matsɛ David tsake otihi nɛ e kɛ ma e hɛ mi ɔ

  • Jije Wa Ma Ná Hɛ Kɛ Nɔ Fɔmi Nitsɛnitsɛ Ngɛ?
    O Hɛ Nɛ Tsɛ̃!—2004 | April 22
    • Jije Wa Ma Ná Hɛ Kɛ Nɔ Fɔmi Nitsɛnitsɛ Ngɛ?

      NGƆƆ lɛ kaa o watsi kpa ní tsumi, nɛ o na kaa e puɛ. O suɔ kaa o ma ya dla, se o li he tutuutu nɛ o ma ya dla ngɛ. Watsi dlali babauu ngɛ adafi fiae kaa a nyɛɔ nɛ a dlaa watsihi nɛ a puɛ ɔ saminya, se a kɛ a he kpa we gbi. Se ngɔɔ lɛ kaa o ba ná le kaa nɔ ko nɛ e ngɛ o kpɔ ɔ mi ɔ lɛ e pee watsi nɛ ɔ jeha komɛ nɛ be. Jehanɛ se hu ɔ, e suɔ nɛ e ma dla ha mo, nɛ e be mo sika hee. Amlɔ nɛ ɔ lɛɛ o maa le he tutuutu nɛ o maa ya?

      Amlɔ nɛ ɔ, moo ngɔ watsi nɛ ɔ kɛ to hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ o ngɛ ɔ he nɛ o hyɛ. Ke o yɔse kaa o hɛ kɛ nɔ fɔmi ɔ ngɛ tae, kaa bɔ nɛ e ji ngɛ nihi babauu a blɔ fa mi akɛnɛ nyagbahi pɔ he ngɛ je ɔ mi ɔ he je ɔ, jije tutuutu o ma ná yemi kɛ buami kɛ je? Nihi babauu tsɔɔ kaa a ma nyɛ ma tsu nyagba nɛ ɔ he ní, se ga womihi nɛ a kɛ haa a ngɛ hwanyaa, nɛ a kɛ a sibi kpa we gbi hulɔ. Nile ngɛ mi kaa wa ma bi yemi kɛ buami kɛ je Nɔ nɛ e bɔ adesahi nɛ e ha mɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi ɔ ngɔ. Baiblo ɔ de ke, “e kɛ wa ti nɔ fɛɛ nɔ he kɛ we” nɛ jehanɛ se hu ɔ, e suɔ kaa e maa ye bua wɔ.—Ní Tsumi 17:27; 1 Petro 5:7.

      Nɔ́ Nɛ Hɛ Kɛ Nɔ Fɔmi Ji Tutuutu

      Hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ a tu he munyu ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ mi kuɔ pe bɔ nɛ dɔkitahi, je mi si kpali, kɛ ní leli kpahi tsɔɔ ɔ. Munyunguhi nɛ a kɛ tsu ní ngɛ Baiblo ɔ mi kɛ da si ha “hɛ kɛ nɔ fɔmi” ɔ sisi ji nɛ o kɛ bua jɔmi maa mlɛ be mi nɛ o ngɛ nɔ́ kpakpa ko blɔ hyɛe. Ke wa ma de ɔ, hɛ kɛ nɔ fɔmi daa si ngɛ ní enyɔ komɛ a nɔ. Lɔ ɔmɛ ji nɛ́ o maa suɔ kaa o nine maa su nɔ́ kpakpa ko nɔ, kɛ nɔ mi mami nɛ o ma ná kaa o nine maa su nɔ́ kpakpa nɛ o ngɛ blɔ hyɛe ɔ nɔ. Níhi nɛ Baiblo ɔ tu he munyu kaa a maa ba hwɔɔ se ɔ, pi nlami ko kɛkɛ, mohu ɔ, a ji níhi nɛ wa ma nyɛ maa ngɔ wa hɛ kɛ fɔ a nɔ.

      Enɛ ɔ he ɔ, tsakpa ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi kɛ hemi kɛ yemi a kpɛti. Enyɔ ɔmɛ tsuo biɔ nɛ o ná nɔ mi mami ngɛ nɔ́ ko mi, se pi nɛ o maa kplɛɛ nɔ́ ko nɔ kɛkɛ. (Hebri Bi 11:1) Se kɛ̃ ɔ, Baiblo ɔ ha nɛ wa na kaa hemi kɛ yemi kɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi ji ní ekpaekpahi.—1 Korinto Bi 13:13.

      Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ: Ke o bi o huɛ ko kaa e ye bua mo ɔ, o ma ná hɛ kɛ nɔ fɔmi kaa e maa ye bua mo. Hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ o ngɛ ngɛ o huɛ ɔ mi ɔ ha nɛ o he lɛ ye. O le o huɛ ɔ saminya. O na lɛ nɛ e ye bua ni kpahi, nɛ́ e je mi mi jɔmi kpo kɛ tsɔɔ mɛ hyɛ. Tsakpa ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi, kɛ hemi kɛ yemi nɛ o ngɛ ngɛ o huɛ ɔ mi ɔ a kpɛti, se a ji ní ekpaekpa enyɔ. Mɛni blɔ nɔ o maa gu kɛ ná hɛ kɛ nɔ fɔmi kaa jã ngɛ Mawu mi?

      He Nɛ Wa Ma Nyɛ Ma Ná Hɛ Kɛ Nɔ Fɔmi Kɛ Je

      Mawu pɛ ji nɔ nɛ wa ma nyɛ maa ngɔ wa hɛ kɛ fɔ e nɔ. Baiblo ɔ tsɔɔ kaa Yehowa ‘pɛ nɛ Israel bi ɔmɛ ngɔ a hɛ kɛ fɔ e nɔ.’ (Yeremia 14:8) E ma a ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi nitsɛnitsɛ ngɛ e mi, enɛ ɔ he ɔ, lɛ ji a hɛ kɛ nɔ fɔmi. Hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ a ngɛ ɔ tsɔɔ we kaa a suɔ nɛ a ná nɔ́ ko kɛkɛ. Mawu pee níhi babauu kɛ ha mɛ hyɛ, nɛ lɔ ɔ lɛ ha nɛ a ná hɛ kɛ nɔ fɔmi ngɛ e mi ɔ nɛ. Ngɛ jeha lafahi abɔ nɛ Yehowa kɛ mɛ hi si ɔ mi ɔ, e wo mɛ si kaa e maa pee níhi fuu ha mɛ, nɛ e ye e si womi ɔmɛ tsuo a nɔ. Israel bi ɔmɛ a hɛ mi nyɛɛlɔ Yoshua de mɛ ke: ‘Nyɛ ti nɔ fɛɛ nɔ le . . . kaa Yehowa nyɛ Mawu ɔ ha nyɛ ní kpakpa amɛ tsuo nɛ e wo si ke e ma ha nyɛ ɔ.’—Yoshua 23:14.

      Mwɔnɛ ɔ hu ɔ, wa ma nyɛ maa ngɔ wa hɛ kɛ fɔ Yehowa nɔ akɛnɛ e yeɔ e si womihi a nɔ ɔ he je. Mawu wo sihi fuu ngɛ Baiblo ɔ mi, nɛ yi nɔ sane hu tsɔɔ kaa si womi nɛ ɔmɛ ba mi pɛpɛɛpɛ. A tu gbami komɛ nɛ ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ he munyu kaa nɔ́ nɛ a ba mi momo, ejakaa wa ma nyɛ maa ngɔ wa hɛ kɛ fɔ nɔ kaa a maa ba mi kokooko.

      Enɛ ɔ he je nɛ wa ma nyɛ ma de ke waa kɛ wa hɛ ma nyɛ maa fɔ Baiblo ɔ nɔ ɔ nɛ. Ke o ya nɔ nɛ o kase bɔ nɛ Mawu kɛ adesahi hi si ha a he ní ɔ, hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ o ngɛ ngɛ e mi ɔ mi maa wa wawɛɛ. Bɔfo Paulo ngma ke: “Níhi tsuo nɛ a ngma ngɔ to ɔ, a ngma kɛ ha wɔ ní tsɔɔmi, konɛ kɛ gu wa si fimi, kɛ jehanɛ ɔ se hu, kɛ gu bua womi nɛ jeɔ Ngmami ɔ mi ɔ nɔ ɔ, wa ná hɛ kɛ nɔ fɔmi.”—Roma Bi 15:4.

      Mɛni Hɛ Kɛ Nɔ Fɔmi Nɛ Mawu Ha Nɛ Wa Ná?

      Mɛni be titli nɛ wa hia hɛ kɛ nɔ fɔmi wawɛɛ? Anɛ pi be nɛ wa suɔlɔ ko gbo lo? Ngɛ nihi fuu a blɔ fa mi ɔ, ke a suɔlɔ ko gbo ɔ, jamɛ a be ɔ mi ji be nɛ a hɛ kɛ nɔ fɔmi tsuo taa. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, gbenɔ ji nɔ́ titli nɛ haa nɛ nihi a hɛ kɛ nɔ fɔmi taa. Wa kpɛti nɔ ko nɔ ko be nɛ e ma nyɛ maa tu gbenɔ nya fo. Wa nyɛ we gbenɔ nya fo tumi, nɛ wa be nyɛe maa ngɔ nihi nɛ a gbo ɔ hu kɛ ba wami mi ekohu. E hi wawɛɛ kaa Baiblo ɔ tsɛ gbenɔ ke “nyagbe he nyɛlɔ.”—1 Korinto Bi 15:26.

      Mɛni blɔ nɔ nɛ wa ma nyɛ maa gu kɛ ná hɛ kɛ nɔ fɔmi ke wa suɔlɔ ko gbo? Bua jɔmi sane ji kaa Ngmami nɛ tsɛ gbenɔ ke nyagbe he nyɛlɔ ɔ nɔuu de ke, “a ma kpata” gbenɔ hɛ mi. Yehowa Mawu he wa kulaa pe gbenɔ. E pee níhi fuu kɛ tsɔɔ jã. Mɛni e pee? E tle gbogboehi si. Baiblo ɔ tsɔɔ kaa Mawu kɛ he wami nɛ e ngɛ ɔ tle nihi kakaaka nɛɛ si kɛ ba wami mi ekohu ngɛ be slɔɔtohi a mi.

      Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, Yehowa ha e bi Yesu he wami nɛ e tle e huɛ nɛ e fiɛ we e he kulaa nɛ a tsɛɛ lɛ ke Lazaro, nɛ e gbo ligbi eywiɛ sɔuu ɔ si. Yesu pee we enɛ ɔ ngɛ laami mi, mohu ɔ, e pee lɛ heii nɛ nihi babauu na kɛ a hɛ ngmɛ.—Yohane 11:38-48, 53; 12:9, 10.

      Eko ɔ, o ma bi ke, ‘Mɛni he je nɛ a tle nihi nɛ a gbo ɔ si ɔ? Anɛ a gbo we ekohu lo?’ Ee, a gbo ekohu. Se gbogboehi a si tlemi kaa kikɛ nɛ ɔmɛ nɛ́ a bɔ he amaniɛ ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ haa nɛ wa náa hɛ kɛ nɔ fɔmi kaa a ma tle wa suɔli nɛ a gbo ɔ si kɛ ba wami mi ekohu. Wa ngɛ nɔ́ nɛ wa maa da nɔ kɛ he ye kaa wa suɔli nɛ a gbo ɔ maa ba wami mi ekohu. Enɛ ɔ he je ɔ, wa ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi nitsɛnitsɛ.

      Yesu de ke: “Imi ji gbogboehi a si tlemi ɔ kɛ wami ɔ nɛ.” (Yohane 11:25) Yehowa ma ha Yesu he wami nɛ e kɛ ma tle gbogboehi si ngɛ he fɛɛ he. Yesu de ke: “Ngmlɛfia a ma nɛ́ nihi tsuo nɛ a ngɛ kaimi yɔkɔ ɔmɛ a mi ɔ maa nu [Kristo] gbi, nɛ a maa je kpo.” (Yohane 5:28, 29) Ee, a ma tle nihi tsuo nɛ a ngɛ kaimi yɔkɔ ɔmɛ a mi ɔ si kɛ ba paradeiso ɔ mi ngɛ zugba a nɔ.

      Gbalɔ Yesaya ngɔ munyuhi nɛ taa nɔ tsui he kɛ kale gbogboehi a si tlemi ɔ. E de ke: ‘Wa ma mi nihi nɛ gbo ɔ ma na wami ekohu! A gbogboe ɔmɛ maa te si. Nihi nɛ hwɔɔ si ngɛ zu mi ɔ, mɛ tsuo a maa te si, nɛ a ma la kɛ bua jɔmi. Kaa bɔ nɛ bɔ́ nyu ngleinglei haa zugba a peeɔ ehe ekohu ɔ, jã Yehowa maa ngɔ wami he kɛ wo nihi nɛ a gbo momo ɔ a mi.’—Yesaya 26:19.

      Anɛ enɛ ɔ wui o bua lo? Kaa bɔ nɛ bimwɔyo ko hiɔ slɔkee ngɛ e nyɛ fɔmi kotoku mi ɔ, wa ma nyɛ ma ná nɔ mi mami kaa wa suɔli nɛ a gbo ɔmɛ hu ngɛ slɔkee, ejakaa a ngɛ Yehowa kaimi mi. E hɛ be a ti nɔ ko nɔ ko nɔ jee. (Luka 20:37, 38) E be kɛe nɛ e ma tle mɛ si kɛ ba wami mi ekohu, nɛ a suɔli ma nya a he kɛ ba je ehe nɛ e mi ngɛ bua jɔmi ɔ mi, kaa bɔ nɛ waa kɛ bua jɔmi nyaa bimwɔyo ko he ke a fɔ lɛ ehe ɔ. Lɔ ɔ he ɔ, wa ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi kaa ke wa suɔli gbo po ɔ, wa maa na mɛ ekohu.

      Bɔ Nɛ Hɛ Kɛ Nɔ Fɔmi Maa Ye Bua Mo Ha

      Bɔfo Paulo tsɔɔ wɔ se nami nɛ ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi he. E de ke hɛ kɛ nɔ fɔmi piɛɛ mumi mi ta hwumi ní ɔmɛ a he. E tsɔɔ kaa hɛ kɛ nɔ fɔmi ji dade pɛɛ. (1 Tɛsalonika Bi 5:8) Mɛni Paulo ngɛ hlae maa tsɔɔ? Ngɛ blema be ɔ mi ɔ, ta buli buɔ dade pɛɛ ke a yaa ta, enɛ ɔ he ɔ, ke a tsɛ̃ ta bulɔ ko kɛ̃ɛ̃ ɔ, e ma ba ná dade pɛɛ ɔ, nɛ e be gboe. Nɔ́ nɛ bɔfo Paulo ngɛ hlae maa tsɔɔ ji, kaa bɔ nɛ dade pɛɛ poɔ ta bulɔ ko yi he piɛ ɔ, jã kɛ̃ nɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi poɔ wa juɛmi kɛ wa susumi he piɛ. Ke o ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ mi wa ngɛ Mawu si womi ɔmɛ a mi ɔ, o ma ná tue mi jɔmi, nɛ lɔ ɔ be hae nɛ o ye gbeye loo o kɔni mi nɛ jɔ̃ ke o kɛ nyagbahi kpe. Mɛnɔ po lɛ e sume he piɛ pomi kaa kikɛ?

      Paulo ngɔ nɔ́ he tomi nɔ́ kpa ko nɛ sa saminya a kɛ tsu ní kɛ tsɔɔ bɔ nɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi he hia ha a mi. E ngma ke: “Wa hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ ɔ ngɛ kaa osɛkɛ kɛ ha susuma a, e ngɛ gbugbuugbu nɛ e du si kpɛii.” (Hebri Bi 6:19) Paulo kɛ lɛhi butu si abɔ, enɛ ɔ he ɔ, e le se nami nɛ ngɛ osɛkɛ he. Ke lɛ kudɔli kɛ ahumi ko kpe ɔ, a ngɔɔ osɛkɛ ɔ kɛ fɔɔ wo ɔ mi. Ke osɛkɛ ɔ ya pi nyu ɔ sisi ɔ, lɛ ɔ nyɛɔ daa ahumi ɔ nya, nɛ ahumi ɔ fɔ we lɛ ɔ kɛ ya kɛ ba. Enɛ ɔ yeɔ bua nɛ lɛ ɔ butuu we.

      Jã nɔuu kɛ̃ nɛ ke hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ wa ngɛ ngɛ Mawu si womi ɔmɛ a mi ɔ “ngɛ gbugbuugbu nɛ e du si kpɛii” hulɔ ɔ, e maa ye bua wɔ nɛ ke waa kɛ nyagbahi nɛ a ngɛ kaa ahumi kpe ɔ, wa ma nyɛ maa da nya. Yehowa wo si kaa be ma nɛ tahi, awi yemi, aywilɛho yemi, kɛ gbenɔ se maa po. (Moo hyɛ daka nɛ ngɛ ba fa 10.) Hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ ɔ nɛ wa ma ná a maa ye bua wɔ nɛ waa kɛ wa he ya be haomi mi woe, mohu ɔ, wa ma je wa he ngɛ basabasa peemi, kɛ ajuama bɔmi ní peepee nɛ ngɛ nɔ yae ngɛ je ɔ mi mwɔnɛ ɔ a he, nɛ wa maa hi si ngɛ Mawu sisi tomi mlaa amɛ a nya.

      Mo hu o ma nyɛ ma ná hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ Yehowa kɛ ha a he se. E suɔ kaa o ná si himi kpakpa kaa bɔ nɛ e to ɔ. E suɔmi nya ji kaa “a he nimli slɔɔtohi tsuo a yi wami.” Ngɛ mɛni blɔ nɔ? Kekleekle ɔ, e sa “nɛ a ba ná anɔkuale ɔ he nile nitsɛnitsɛ ɔ.” (1 Timoteo 2:4) Womi nɛ ɔ ngmali ngɛ mo he wami woe kaa o kase anɔkuale nɛ ɔ nɛ ma ha nɛ o ná wami ɔ kɛ je Mawu Munyu ɔ mi. Se nami ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ Mawu ma ha mo ɔ he kulaa pe nɔ́ kpa ko nɛ o kɛ o hɛ maa fɔ nɔ ngɛ je nɛ ɔ mi.

      Ke o ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi kaa kikɛ nɛ ɔ, e sɛ nɛ o nu he kaa o be yemi kɛ bualɔ, ejakaa Mawu ma nyɛ maa wo mo he wami konɛ o nyɛ nɛ o su oti fɛɛ oti nɛ o kɛ ma o hɛ mi nɛ e kɛ e suɔmi nya ní kɔ ɔ he. (2 Korinto Bi 4:7; Filipi Bi 4:13) Anɛ pi hɛ kɛ nɔ fɔmi kaa kikɛ nɛ ɔ nɛ o hia a lo? Lɔ ɔ he ɔ, ke o hia hɛ kɛ nɔ fɔmi, loo o ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi hlae ɔ, koo ye tsui. Bua jɔmi sane ji kaa o ma nyɛ ma ná hɛ kɛ nɔ fɔmi!

      [Daka/Foni]

      Nɔ́ He Je Nɛ Wa Ma Nyɛ Ma Ná Hɛ Kɛ Nɔ Fɔmi

      Ngmami nɛ ɔmɛ maa ye bua mo nɛ o ma ná hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ mi wa:

      ◼ Mawu wo si kaa wa ma ná bua jɔmi hwɔɔ se.

      E Munyu ɔ tsɔɔ kaa zugba a tsuo maa pee paradeiso, nɛ nimli nɛ a maa hi nɔ ɔ kɛ bua jɔmi maa hi si kaa weku kake.—La 37:11, 29; Yesaya 25:8; Kpo Jemi 21:3, 4.

      ◼ Mawu be nyɛe maa ye lakpa.

      E hiɔ lakpa slɔɔtohi tsuo. Yehowa ngɛ klɔuklɔu, lɔ ɔ he ɔ, e be nyɛe maa ye lakpa gblee.—Abɛ 6:16-19; Yesaya 6:2, 3; Tito 1:2; Hebri Bi 6:18.

      ◼ Mawu he wami ɔ se be.

      Yehowa pɛ ji ope. Bɔ fɛɛ bɔ nɛ ji ɔ, e yi mi tomihi tsuo maa ba mi.—2 Mose 15:11; Yesaya 40:25, 26.

      ◼ Mawu suɔ nɛ o hi si kɛ ya neneene.

      —Yohane 3:16; 1 Timoteo 2:3, 4.

      ◼ Mawu ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi ngɛ wa mi.

      E kɛ e juɛmi mɛ wa tɔ̃mihi kɛ wa fã tɔmihi a nɔ, mohu ɔ, e kɛ e juɛmi maa su kpakpahi nɛ wa ngɛ kɛ wa mɔde bɔmihi a nɔ. (La 103:12-14; 130:3; Hebri Bi 6:10) E ngɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi kaa wa maa pee nɔ́ nɛ da, nɛ ke wa pee jã a, e bua jɔɔ wawɛɛ.—Abɛ 27:11.

      ◼ Mawu wo si kaa e maa ye bua mo nɛ o nyɛ nɛ o su Mawu jami mi otihi nɛ o kɛ ma o hɛ mi ɔmɛ a he.

      E sɛ nɛ e sɔmɔli nɛ a susu kaa a be yemi kɛ bualɔ. Mawu jeɔ e tsui mi nɛ e haa wɔ e mumi klɔuklɔu ɔ, nɛ ji e he wami nɛ se be ɔ konɛ e ye bua wɔ.—Filipi Bi 4:13.

      ◼ Ke o ngɔ o hɛ kɛ fɔ Mawu nɔ ɔ, o nine be si nyɛe.

      Ke wa ngɔ wa hɛ kɛ fɔ Mawu nɔ kulaa a, e be hae nɛ wa nine maa nyɛ si.—La 25:3.

      [Foni]

      Kaa bɔ nɛ dade pɛɛ poɔ yi ɔ he piɛ ɔ, jã nɔuu kɛ̃ nɛ hɛ kɛ nɔ fɔmi poɔ juɛmi ɔ he piɛ

      [Foni]

      Hɛ kɛ nɔ fɔmi nɛ mi wa ma nyɛ ma ha nɛ wa he maa wa kaa bɔ nɛ osɛkɛ nɛ e du wo sisi ɔ nuɔ lɛ kɛ daa si ɔ

      [Nihi Nɛ Ha He Blɔ]

      Courtesy René Seindal/Su concessione del Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo

Dangme Womihi Tsuo (2000-2025)
Moo Je Mi
Moo Sɛ Mi
  • Dangme
  • Kɛ Mane
  • Bɔ Nɛ O Suɔ Lɛ Ha
  • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
  • E He Mlaahi
  • Laami Sanehi A He Mlaahi
  • Laami Sanehi A He Blɔ Nya Tomi
  • JW.ORG
  • Moo Sɛ Mi
Kɛ Mane