Hitoshi ya hi we mi nyɔhiɔhi fuu, nɛ enɛ ɔ ha nɛ e kɔni mi jɔ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ligbi ko benɛ Hitoshi ya ngɛ ní tsumi hlae nɛ nitsumitsɛ ɔ ta e nya mi ɔ, e de nitsumitsɛ ɔ ke e be nyɛe maa laa níhi a nɔ ngɛ ní tsumi ɔ mi. Nitsumitsɛ ɔ de lɛ ke, “O he peeɔ mi nyakpɛ pɛ!” Hitoshi weku li kɛ e huɛmɛ wo lɛ he wami kaa e ya nɔ nɛ e ye anɔkuale, se bɔɔbɔɔbɔɔ ɔ, e yi mi bɔni lɛ enyɔɔnyɔ peemi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, e de ke, “E peeɔ mi kaa e sɛ nɛ ma ya nɔ nɛ ma ye anɔkuale hu.”

Hitoshi níhi a si kpami ɔ tsɔɔ kaa pi nɔ tsuaa nɔ nɛ e bua jɔ anɔkuale yemi he. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, ni komɛ susu kaa ke a ye anɔkuale ngɛ a ní tsumi mi ɔ, a maa gbee si. Yo ko nɛ ngɛ South Afrika de ke, “Nihi nɛ i kɛ mɛ tsuɔ ní ɔ yi anɔkuale, nɛ be komɛ ngɛ nɛ a nyɛɔ ye nɔ kaa ma ye lakpa.”

Mwɔnɛ ɔ, lakpa yemi ji nɔ́ ko nɛ pɔ he wawɛɛ ngɛ je ɔ mi tsuo. Be ko nɛ be ɔ, níhi a mi hlami ko nɛ Robert S. Feldman nɛ e ji tsɔɔlɔ ngɛ Massachusetts Amherst Yunivɛsiti ɔ pee ɔ tsɔɔ kaa ngɛ nikɔtɔmahi lafa a kpɛti ɔ, a mi 60 yeɔ lakpa hɛngmɛfia nyɔngma fɛɛ ko ngɛ ní sɛɛmi mi. Feldman de ke, “E ngɛ nyakpɛ wawɛɛ. Wa hyɛ we blɔ kaa lakpa yemi maa pɔ he kikɛ.” Niinɛ, nihi babauu sume nɛ a ye mɛ lakpa, se mɛ nɔuu kɛ̃ nɛ a yeɔ lakpa.

Mɛni he je nɛ mwɔnɛ ɔ, lakpa yemi, jumi, kɛ ní kpahi nɛ tsɔɔ we anɔkuale yemi pɔ he jã a? Kɛ anɔkuale nɛ a yi ɔ saa wɔ tsuo wa he ha kɛɛ? Mɛni wa ma nyɛ maa pee konɛ waa hɛɛ anɔkuale yemi mi?

Anɛ o kɛ Samantha kpa gbi lo? Kaa bɔ nɛ e ji ngɛ Samantha blɔ fa mi ɔ, wɔ tsuo waa kɛ si fɔfɔɛ ko kpe hyɛ nɛ e he wa ha wɔ kaa wa maa tu anɔkuale. Ke o kɛ anɔkuale yemi he ka ko kpe ɔ, bɔ nɛ o maa pee o ní ha a lɛ maa tsɔɔ kaa o ji anɔkualetsɛ loo lakpatsɛ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke wa sume nɛ wa hɛ mi nɛ pue si ɔ, eko ɔ, e maa pee wɔ kaa ke wa ye lakpa a, pi nɔ́ ko. Se ke anɔkuale ɔ je kpo pee se ɔ, lakpa yemi ngɔɔ nyagbahi fuu kɛ baa. Mo susu níhi nɛ nyɛɛ se ɔ he nɛ o hyɛ.

LAKPA YEMI MA NYƐ MA PUƐ HUƐMƐ A KPƐTI

Su ko nɛ haa nɛ huɛmɛ a kpɛti peeɔ kpakpa ji he kɛ nɔ fɔmi. Ke nihi enyɔ ngɛ he kɛ nɔ fɔmi ngɛ a sibi a mi ɔ, a yi gbeye kaa a ma de a sibi nɔ́ fɛɛ nɔ́. Se pi ligbi kake nɛ a kɛ náa he kɛ nɔ fɔmi ngɛ nɔ ko mi. Loko nihi enyɔ ma nyɛ ma he a sibi ye ɔ, ja a sɛɛ ní be tsuaa be nɛ́ a pee we a sibi kpɛle. Lakpa kake pɛ nɛ nɔ kake maa ye ɔ ma nyɛ ma puɛ huɛ bɔmi nɛ ngɛ a kpɛti ɔ. Ke e ba jã a, e he maa wa kaa a ma tsa a huɛ bɔmi ɔ nɔ.

Anɛ nɔ ko nɛ jinɛ o he lɛ ye kaa huɛ kpakpa sisi mo hyɛ lo? Nɛ kɛ o nu he ha kɛɛ? Eko ɔ, e dɔ mo wawɛɛ kaa nɔ ɔ pee mo jã. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, pi mo pɛ nɛ a pee mo jã. Atsinyɛ jemi ko be he kaa ke nɔ ko yi anɔkuale ɔ, e ma nyɛ ma puɛ huɛ bɔmi kpakpa nɛ ngɛ e kɛ ni kpahi a kpɛti ɔ.

LAKPA YEMI SÃA NƆ

Níhi a mi hlami ko nɛ ní lelɔ Robert Innes, nɛ e tsɔɔ ní ngɛ California Yunivɛsiti ɔ pee ɔ tsɔɔ kaa “lakpa yemi sãa nɔ nitsɛnitsɛ.” Lɔ ɔ he ɔ, a ma nyɛ maa ngɔ lakpa yemi kɛ to hiɔ nɛ sãa nɔ he. Ke o kɛ nɔ ko nɛ yi anɔkuale pɔɔ bɔmi ɔ, e ma nyɛ maa ngɔ e su ɔ kɛ “sã mo”, nɛ mo hu o be anɔkuale yee.

Mɛni o ma nyɛ maa pee konɛ o ko pee nɔ ko nɛ yi anɔkuale? Baiblo ɔ ma nyɛ maa ye bua mo. Ha nɛ wa susu Baiblo sisi tomi mlaa komɛ nɛ ma nyɛ maa ye bua mo ɔ he.

Ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ, Hela munyu nɛ a tsɔɔ sisi ke “bu nɛ hi he” ɔ hu ma nyɛ maa tsɔɔ nɔ́ ko nɛ “a yeɔ mi anɔkuale,” nɛ e ma nyɛ maa tsɔɔ nɔ́ ko nɛ ngɛ fɛu nɛ se ko be he hulɔ.

Kristofohi buɔ Mawu munyu nɛ ɔ nɛ bɔfo Paulo ngma a kaa nɔ́ ko nɛ e he hia wawɛɛ. E ngma ke: “Wa suɔ kaa nɔ́ tsuaa nɔ́ nɛ wa maa pee ɔ, bu nɛ hi he.” Mɛni lɔ ɔ tsɔɔ?

E PEEMI YEE

Nihi fuu hyɛɛ ahuhuɛ mi daa mɔtu loko a jeɔ kpo. Mɛni he je? Ejakaa a suɔ nɛ a he nɛ pee fɛu. Se nɔ́ ko ngɛ nɛ e he hia pe wa he nɛ maa pee fɛu. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, nɔ ko su ma nyɛ ma ha nɛ e he maa pee fɛu wawɛɛ, nɛ jã kɛ̃ nɛ e su ma nyɛ maa gbe e he fɛu he guɛ.

Mawu Munyu ɔ tsɔɔ heii kaa adesahi peeɔ yayami be tsuaa be. Fiɛlɔ 7: 20 de ke: “Nɔ ko nɔ ko be nɛ peeɔ kpakpa daa nɛ ɔ, nɛ lɛɛ e pee we yayami gblegbleegble.” Enɛ ɔ he ɔ, loko wa ma nyɛ maa ye anɔkuale ɔ, ja wa hwu kɛ si yayami su nɛ a kɛ fɔ wɔ ɔ. Bɔfo Paulo tu bɔ nɛ e he wa ha lɛ kaa e maa pee nɔ́ nɛ da a he munyu. E de ke: “Ngɛ ye tsui mi ɔ, i suɔ Mawu mlaa a saminya. Se i na kaa mlaa muno ko ngɛ ní tsue ngɛ ye nɔmlɔ tso ɔ mi. Mlaa nɛ ɔ kɛ nɔ́ nɛ ngɛ ye juɛmi mi ɔ yi kulaa. Nɔ́ nɛ ye juɛmi deɔ mi ke e da nɛ ma pee ɔ, i ya peeɔ nɔ́ kpa kulaa mohu. Yayami su nɛ ngɛ ye mi nɛ ɔ peeɔ mi nyɔguɛ.”​—Roma Bi 7:22, 23.

Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, e ma nyɛ maa pee wɔ kaa wa ya pee yayami ko, nɛ e he ma nyɛ maa wa kaa wa maa tu nya fo, se lɔ ɔ tsɔɔ we kaa wa be nyɛe maa pee nɔ́ ko ngɛ he. Ke wa bɔ mɔde nɛ wa kua susumi yayami ko ɔ, wa ma nyɛ maa ye anɔkuale ngɛ nimli yayamihi a kpɛti.

O MA NYƐ MAA YE MANYE

Loko o ma nyɛ maa ye anɔkuale ɔ, ja o fia o pɛɛ si kaa o kɛ je mi bami he mlaahi nɛ a nɔ kuɔ ma tsu ní ngɛ o si himi be tsuaa be. Se aywilɛho sane ji kaa, nihi babauu náa be kɛ susuɔ a he dlami he pe a je mi bami he. Enɛ ɔ he ɔ, ke a gu sisimi blɔ nɔ kɛ ná níhi nɛ a kɛ ma dla a he po ɔ, e hɛwi mɛ. Womi nɛ ji, The (Honest) Truth About Dishonesty ɔ de ke: “Behi fuu ɔ, wa yeɔ lakpa konɛ nihi nɛ a bu wɔ kaa wa yeɔ anɔkuale.” Anɛ nɔ́ ko ngɛ nɛ ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ waa na níhi nɛ e sa kaa waa ye mi anɔkuale lo? Ee, nɔ́ ko ngɛ nɛ ma nyɛ maa ye bua wɔ.

Ngɛ je ɔ mi tsuo ɔ, nihi babauu na kaa Baiblo ɔ yeɔ bua mɛ wawɛɛ. Womi ko be nɛ tsɔɔ je mi bami kpakpa he ní pe Baiblo ɔ. (La 19:7) E kɛ blɔ tsɔɔmi nɛ da haa ngɛ weku si himi, ní tsumi, je mi bami kɛ Mawu jami he. Baiblo ɔ ye bua nihi nɛ a hi si blema a, nɛ je mahi, wɛtsohi, kɛ nimli tsuo nɛ a ngɛ mwɔnɛ ɔ hu ma nyɛ ma ná sisi tomi mlaahi nɛ ngɛ mi ɔ he se. Ke wa kase Baiblo ɔ saminya nɛ waa kɛ níhi nɛ wa kase ɔ tsu ní ɔ, e maa ye bua wɔ nɛ wa maa ye anɔkuale, nɛ wa maa pee nɔ́ nɛ da.

Se pi Baiblo ɔ mi anɔkuale ɔ nɛ wa maa kase ɔ pɛ nɛ ma ha nɛ waa pee anɔkualetsɛmɛ. Akɛnɛ wa ngɛ je yaya mi he je ɔ, e he wɛ kaa nihi ma puɛ wa je mi bami. Enɛ ɔ he ɔ, e sa nɛ waa sɔle daa konɛ Mawu nɛ ye bua wɔ. (Filipi Bi 4:6, 7, 13) Ke wa pee jã a, wa ma ná kã, nɛ wa maa pee nɔ́ nɛ da be tsuaa be.

BƆ NƐ O MA NÁ HE SE HA

Hitoshi nɛ wa wo e ta ngɛ sisije ɔ ná biɛ kpakpa ngɛ ní tsumi mi. Amlɔ nɛ ɔ, e kɛ nɔ ko nɛ e bua jɔ anɔkuale yemi he lɛ ngɛ ní tsue. Hitoshi de ke, “Ye bua jɔ kaa i na ní tsumi nɛ be hae nɛ ye he nile maa bu mi fɔ.”

Jã nɛ e ba ngɛ ni komɛ hu a blɔ fa mi. Moo hyɛ bɔ nɛ ni komɛ kɛ Baiblo sisi tomi mlaa nɛ tsɔɔ kaa ‘waa kɛ anɔkuale yemi nɛ ba wa je mi ngɛ nɔ́ tsuaa nɔ́ mi’ ɔ tsu ní ha, kɛ bɔ nɛ a ná he se ha.

• He Nile Kpakpa

  

  “Benɛ i ye jeha 13 ɔ, i kpa sukuu yami nɛ i kɛ ye he ya bɔ juli. Enɛ ɔ he ɔ, sika nɛ i ná a, fuu ngɛ nɛ e ji jumi sika. Pee se ɔ, i sɛ gba si himi mi, nɛ i kɛ ye huno ɔ kɛ Yehowa Odasefohi bɔni Baiblo ɔ kasemi. Wa kase kaa Yehowaa Mawu sume jumi ní peepeehi, enɛ ɔ he ɔ, wa mwɔ wa yi mi kpɔ kaa wa ma tsake wa je mi bami. Ngɛ jeha 1990 ɔ mi ɔ, wa jɔɔ wa he nɔ kɛ ha Yehowa nɛ a baptisi wɔ kaa Yehowa Odasefohi.”​—Abɛ 6:16-19.

  “Be ko nɛ be ɔ, jinɛ jumi ní sɔuu ji ye we ɔ mi, se amlɔ nɛ ɔ lɛɛ nɔ́ ko kaa jã be ye we ɔ mi hu; enɛ ɔ ha nɛ ye he nile bui mi fɔ hu. Ke i susu níhi nɛ i ju jeha babauu nɛ be ɔ he ɔ, i naa Yehowa si kaa e na mi mɔbɔ wawɛɛ. Daa gbɔkuɛ ke i yaa hwɔ si nɛ i kai kaa Yehowa bua jɔ ye he ɔ, e haa nɛ ye tsui nɔɔ ye mi.”​—Cheryl, e je Ireland.

  

  “Benɛ ye nitsumitsɛ ɔ na kaa i kua nyɔ mi ní nɛ nyumu ko kɛ ngɛ mi hae ɔ, e de mi ke: ‘Mawu nɛ o jaa a ha nɛ o pee anɔkualetsɛ! E ji jɔɔmi kɛ ha wɔ kaa o tsuɔ ní ngɛ hiɛ ɔ.’ Akɛnɛ i bɔɔ mɔde kaa ma ye anɔkuale ngɛ nɔ́ tsuaa nɔ́ mi he je ɔ, ye he nile bui mi fɔ ngɛ Yehowa Mawu hɛ mi. Jehanɛ ɔ hu, i nyɛɔ nɛ i yeɔ bua ye weku li kɛ ni kpahi nɛ mɛ hu a peeɔ jã.”​—Sonny, e je Hong Kong.

• Tue Mi Jɔmi

  

  “I ji ní tsumi nɔkɔtɔma ko se yelɔ ngɛ sika to he ko nɛ he biɛ ngɛ je ɔ mi ɔ mi. Ngɛ ní tsumi nɛ ɔ mi ɔ, behi fuu ɔ, a kɛ anɔkuale yemi pee we nɔ́ ko, ejakaa nihi suɔ nɛ a ná ní. Nihi fuu deɔ ke, ‘Ke nɔ ko ye lakpa nyafii ko nɛ e ná ní, nɛ ni kpahi hu ná he se ɔ, tɔmi ko be he.’ Se anɔkuale nɛ i yeɔ ɔ ha nɛ i ngɛ tue mi jɔmi. I fia ye pɛɛ si kaa ma ya nɔ nɛ ma ye anɔkuale, konɛ nɔ́ nɛ maa ba a nɛ ba. Ye nitsumitsɛ ɔ le kaa i be lakpa yee kɔkɔɔkɔ.”​—Tom, e je United States.

• Bumi

  

  “Benɛ ní komɛ laa ngɛ ní tsumi he ɔ, ye nɔkɔtɔma a de mi ke ma ye lakpa, se i kua. Benɛ a nuu juli ɔmɛ ɔ, ye nitsumitsɛ ɔ naa mi si ngɛ anɔkuale nɛ i ye ɔ he. E biɔ kã loko nɔ ko ma nyɛ maa ye anɔkuale ngɛ je nɛ a yi anɔkuale ngɛ mi nɛ ɔ mi. Se ke wa bɔ mɔde nɛ wa ye anɔkuale ɔ, nihi ma he wɔ maa ye nɛ a maa bu wɔ wawɛɛ.”​—Kaori, e je Japan.

Ke wa ye anɔkuale ɔ, wa ma ná he nile kpakpa, kɛ tue mi jɔmi, nɛ nihi maa bu wɔ wawɛɛ. Anɛ o he ye jã lo?