Hwɔɔmi Mɔ INTANƐTI NƆ NITO HE
Hwɔɔmi Mɔ
INTANƐTI NƆ NITO HE
Dangme
Ɛ
  • ã
  • á
  • ɛ
  • ɛ́
  • ɛ̃
  • ɔ
  • ɔ́
  • í
  • ĩ
  • BAIBLO
  • WOMIHI
  • ASAFO MI KPEHI
  • bt yi 3 bf. 20-27
  • ‘Mumi Klɔuklɔu ɔ Hyi Mɛ Tsuo Tɔ’

Ngmami nɛ ɔ he video be amlɔ nɛ ɔ.

Wa kpa mo pɛɛ nyagba ko he je ɔ, video ɔ hí jemi.

  • ‘Mumi Klɔuklɔu ɔ Hyi Mɛ Tsuo Tɔ’
  • “Ye Mawu Matsɛ Yemi ɔ He Odase Kɛ Pi Si”
  • Munyuyi Nyafinyafihi
  • Munyu Nɛ Ngɛ Kaa Enɛ ɔ
  • “Mɛ Tsuo A Bua A He Nya Ngɛ He Kake” (Ní Tsumi 2:1-4)
  • “A Ti Nɔ Fɛɛ Nɔ Nu Nɛ A Ngɛ Lɛ Nitsɛ E Je Gbi Tue” (Ní Tsumi 2:5-13)
  • “Petro . . . Te Si Kɛ Da Si” (Ní Tsumi 2:14-37)
  • “Nyɛ Ti Nɔ Fɛɛ Nɔ Nɛ E Ha Nɛ A Baptisi Lɛ” (Ní Tsumi 2:38-47)
  • Kaseli Ɔmɛ Ná Mumi Klɔuklɔu
    Níhi Nɛ O Ma Nyɛ Maa Kase Ngɛ Baiblo ɔ Mi
“Ye Mawu Matsɛ Yemi ɔ He Odase Kɛ Pi Si”
bt yi 3 bf. 20-27

YI 3

‘Mumi Klɔuklɔu ɔ Hyi Mɛ Tsuo Tɔ’

Nɔ́ nɛ ya nɔ benɛ mumi klɔuklɔu ɔ ba kaseli ɔmɛ a nɔ ngɛ Pentekoste ligbi ɔ nɔ ɔ

A kɛ da Ní Tsumi 2:1-47 ɔ nɔ

1. Moo kale bɔ nɛ si fɔfɔɛ ɔ ngɛ ha ngɛ Pentekoste Gbijlɔ yemi be ɔ mi.

NIHI babauu kɛ bua jɔmi ngɛ nyɛɛe ngɛ Yerusalɛm gbɛjegbɛ ɔmɛ a nɔ.a La su ku ngɛ jee ngɛ sɔlemi we ɔ afɔle sami la tɛ ɔ nɔ kɛ ngɛ kɔɔhiɔ mi sɛe be mi nɛ Levi bi ɔmɛ ngɛ lahi nɛ a laa kɛ jeɔ Yehowa yi ɔ lae ɔ. (La 113 kɛ ya si 118) Eko ɔ, ke kuu kake je la a lami sisi ɔ, kuu kpa hu heɔ nɔ. Nibwɔhi babauu hyi Yerusalɛm gbɛjegbɛ ɔmɛ a nɔ. A je hehi nɛ a kɛ kaa Elam, Mesopotamia, Kapadokia, Ponto, Egipt, kɛ Roma.b Mɛni be ji jamɛ a be ɔ? A ba bua a he nya konɛ a ye Pentekoste gbijlɔ ɔ, nɛ́ a tsɛɛ lɛ hu ke “ngmakpami nyami be kekleekle ligbi ɔ” aloo ‘kekleekle yiblii ligbi ɔ.’ (4 Mose 28:26) Gbijlɔ nɛ a yeɔ daa jeha nɛ ɔ kadiɔ barli kpami nyagbe kɛ whit kpami sisije. E ji bua jɔmi be wawɛɛ.

Map ko nɛ tsɔɔ hehi nɛ nihi nɛ a nu sane kpakpa a ngɛ Pentekoste jeha 33 ɔ nɔ ɔ je. Mahi: Libia, Egipt, Etiopia, Bitinia, Ponto, Kapadokia, Yudea, Mesopotamia, Babilonia, Elam, Media, kɛ Patia. 2. Ma Nguahi: Roma, Aleksandria, Memfis, Antiokia (ngɛ Siria), Yerusalɛm, kɛ Babilon. 3. Pahi: Mediterenia Wo ɔ, Wo Yumi ɔ, Wo Tsu ɔ, Kaspia Wo ɔ, kɛ Persia Wo ɔ Kɔni ɔ.

YERUSALƐM—HE NƐ YUDA BI ƆMƐ JA MAWU NGƐ

Níhi fuu nɛ a tu a he munyu ngɛ yihi nɛ je Ní Tsumi womi ɔ sisi ɔ mi ɔ ya nɔ ngɛ Yerusalɛm. Ma nɛ ɔ ngɛ yokuhi nɛ a ngɛ Yudea ma a kpɛti je ɔ a he, nɛ e ngɛ Mediterenia Wo ɔ puje he blɔ maa pee kilomita 55. Ngɛ jeha 1070 L.F.K. ɔ mi ɔ, Matsɛ David ye ma nɛ a fia gbogbo kɛ wo he nɛ́ ngɛ Zion Yoku ɔ nɔ ɔ nɔ kunimi, nɛ ma nɛ a po kɛ bɔle ma nɛ ɔ ba pee blema Israel ɔ ma ngua.

Moria Yoku ɔ ngɛ Zion Yoku ɔ kasa nya, nɛ Moria Yoku nɛ ɔ nɔ ji he nɛ blema Yuda bi a yi nɔ sane ko tsɔɔ kaa Abraham ma afɔle sami la tɛ ngɛ, konɛ e kɛ Isak nɛ sã afɔle ngɛ nɔ. Nɔ́ nɛ ɔ ya nɔ maa pee jeha 1,900 se loko níhi nɛ a tu a he munyu ngɛ Ní Tsumi womi ɔ mi ɔ ya nɔ. Benɛ Solomon ma Yehowa sɔlemi we ɔ kekleekle nɔ́ ɔ ngɛ Moria Yoku ɔ nɔ ɔ, yoku nɛ ɔ ba piɛɛ ma a he. Sɔlemi we ɔ ji he nɛ Yuda bi ɔmɛ jaa Mawu ngɛ, nɛ lejɛ ɔ ji he nɛ a tsuɔ a daa ligbi si himi mi ní komɛ ngɛ.

Yuda bi anɔkualetsɛmɛ tsuo hiaa blɔ kɛ jeɔ zugba a nɔ he slɔɔtohi, nɛ a ba buaa a he nya ngɛ Yehowa sɔlemi we ɔ, nɛ a sãa afɔle kɛ haa lɛ, a jaa lɛ, nɛ a yeɔ gbijlɔ slɔɔto ɔmɛ ngɛ lejɛ ɔ. A peeɔ jã konɛ a kɛ ye fami nɛ Mawu kɛ ha mɛ ɔ nɔ. E fã mɛ ke: ‘Israel ma a mi nyumu ɔmɛ tsuo kulaa nɛ a bua a he nya si etɛ ngɛ jeha mi ngɛ he kake ɔ nɛ Yehowa, nyɛ Mawu ɔ to nɛ a ja lɛ ngɛ ɔ.’ (5 Mose 16:16) Jehanɛ hu, Yerusalɛm ji he nɛ Sanhedri Ngua a nɛ́ ji Yuda bi a kojomi he ngua a kɛ he nɛ Yuda ma nɔ hyɛli ɔmɛ hii kɛ hyɛɛ ma a nɔ ɔ ngɛ.

2. Mɛni nyakpɛ nɔ́ ko lɛ ya nɔ ngɛ Pentekoste jeha 33 K.F.S. ɔ mi?

2 Ngɛ mɔtu ngmlɛ nɛɛ ngɛ gbiɛ be nɛ ɔ mi ngɛ Pentekoste jeha 33 K.F.S. ɔ nɔ ɔ, nyakpɛ nɔ́ ko ya nɔ nɛ nihi a hɛ be nɔ jee gblee. Si kake to ɔ, “nɔ́ ko bɔni pɛmi kɛ je hiɔwe kaa kɔɔhiɔ nɛ nya wa nɛ ngɛ fiae.” (Níts. 2:2) Pɛmi nɛ nya wa nɛ ɔ hyi we ɔ nɛ́ Yesu kaseli 120 ɔ bua a he nya ngɛ mi ɔ mi. Nɔ́ ko nɛ ngɛ nyakpɛ ya nɔ ngɛ lɔ ɔ se. A na lilɛhi nɛ a ngɛ kaa la nɛ a ba ma kaseli ɔmɛ a yi mi kakaaka.c Kɛkɛ nɛ “mumi klɔuklɔu hyi” kaseli ɔmɛ tsuo tɔ nɛ a bɔni ma se gbihi tumi! Benɛ kaseli ɔmɛ je we ɔ mi ɔ, nibwɔ ɔmɛ nɛ a kɛ mɛ kpe ngɛ Yerusalɛm gbɛjegbɛ ɔmɛ a nɔ ɔ a nya kpɛ a he, ejakaa kaseli ɔmɛ nyɛ nɛ a kɛ mɛ tu munyu! Niinɛ a ti nɔ fɛɛ nɔ nu “nɛ a ngɛ lɛ nitsɛ e je gbi tue.”​—Níts. 2:1-6.

3. (a) Mɛni he je nɛ Pentekoste jeha 33 K.F.S. ɔ ji be ko nɛ he hia wawɛɛ ngɛ anɔkuale jami yi nɔ sane mi ɔ? (b) Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ Petro munyu ɔ kɛ “Matsɛ Yemi safe ɔmɛ” nɛ e kɛ ma tsu ní ɔ ngɛ tsakpa?

3 Nɔ́ nɛ sa kadimi nɛ ya nɔ nɛ ɔ he hia wawɛɛ ngɛ anɔkuale jami yi nɔ sane mi​—ejakaa jamɛ a be ɔ mi nɛ a to mumi mi Israel nɛ́ ji Kristofohi nɛ a pɔ mɛ nu ɔ a we asafo ɔ sisi ɔ nɛ. (Gal. 6:16) Se pi enɛ ɔ pɛ nɛ ya nɔ. Benɛ Petro kɛ nihi babauu ɔ tu munyu ɔ, e kɛ “Matsɛ Yemi nya safe,” etɛ ɔmɛ a kpɛti kekleekle nɔ́ ɔ tsu ní, safe nɛ ɔ eko fɛɛ eko ma bli he blɔ klɛdɛɛ komɛ kɛ ha nimli a kuu slɔɔtohi. (Mat. 16:18, 19) Kekleekle safe nɛ ɔ bli he blɔ kɛ ha Yuda bi, kɛ nihi nɛ a tsake kɛ ba sɛ Yuda bi a jami ɔ mi ɔ konɛ a kplɛɛ sane kpakpa a nɔ, nɛ́ a ngɔ Mawu mumi klɔuklɔu ɔ kɛ pɔ mɛ nu.d Enɛ ɔ ma ha nɛ a ma ba piɛɛ mumi mi Israel ɔ he, nɛ lɔ ɔ ma ha nɛ a ma ná hɛ nɔ kami kaa a maa ye nɔ kaa matsɛmɛ kɛ osɔfohi ngɛ Mesia Matsɛ Yemi ɔ mi. (Kpoj. 5:9, 10) Pee se ɔ, Samaria bi ma ba ná he blɔ nɛ ɔ, nɛ lɔ ɔ se ɔ, Ma Je Li ɔmɛ hu ma ba ná he blɔ nɛ ɔ. Mɛni nɛ Kristofohi nɛ a ngɛ mwɔnɛ ɔ ma nyɛ maa kase kɛ je nɔ́ nɛ sa kadimi nɛ ya nɔ ngɛ Pentekoste jeha 33 K.F.S. ɔ mi?

“Mɛ Tsuo A Bua A He Nya Ngɛ He Kake” (Ní Tsumi 2:1-4)

4. Mɛni tsakpa lɛ ngɛ Kristofohi asafo nɛ ngɛ mwɔnɛ ɔ kɛ asafo nɛ a to sisi ngɛ jeha 33 K.F.S. ɔ a kpɛti?

4 Kristofohi asafo ɔ je sisi kɛ kaseli maa pee 120 nɛ́ a kɛ mumi klɔuklɔu ɔ pɔ mɛ nu ɔ, nɛ “mɛ tsuo a bua a he nya ngɛ he kake”​—ngɛ hiɔwe tsu ko mi. (Níts. 2:1) Benɛ jamɛ a ligbi ɔ ke baa nyagbe ɔ, nihi maa pee akpehi abɔ ji nihi nɛ a baptisi mɛ. Nɛ asafo nɛ ɔ nɛ a to sisi ɔ ngɛ hɛ mi yae kɛ ba si mwɔnɛ ɔ! Kuu nɛ ɔ ji, mwɔnɛ ɔ be mi Kristofohi asafo ɔ nɛ́ a ji nyumuhi kɛ yihi nɛ a ngɛ bumi nɛ mi kuɔ kɛ ha Mawu ɔ nɛ. Mɛ ji nihi nɛ a ngɛ “sane kpakpa nɛ ɔ nɛ kɔɔ Matsɛ Yemi ɔ he ɔ” fiɛɛe ‘ngɛ zugba a nɔ hehi tsuo nɛ nimli ngɛ ɔ konɛ a kɛ ye je ma amɛ tsuo odase’ loko níhi a blɔ nya tomi nɛ ɔ nɛ ba nyagbe.​—Mat. 24:14.

5. Ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi kɛ mwɔnɛ ɔ tsuo ɔ, mɛni jɔɔmi nɛ nihi nɛ a kɛ asafo ɔ bɔɔ ɔ náa?

5 Kristofohi asafo ɔ kɛ yemi kɛ buami kɛ he wami womi ma ha nihi nɛ a ngɛ asafo ɔ mi ɔ, nɛ́ ji nihi nɛ a kɛ mumi klɔuklɔu ɔ pɔ mɛ nu ɔ, kɛ ‘jijɔ kpa amɛ’ nɛ́ a ma ba piɛɛ a he pee se ɔ. (Yoh. 10:16) Paulo tsɔɔ kaa e buɔ yemi kɛ buami nɛ nihi nɛ a ngɛ asafo ɔ mi ɔ kɛ ma ha a sibi ɔ kaa nɔ́ ko nɛ he jua wa wawɛɛ benɛ e ngma sɛ womi kɛ ya ha Kristofohi nɛ a ngɛ Roma a. E ngma ke: “Ye hɛ ngɛ jae wawɛɛ ngɛ nyɛ he kaa ma na nyɛ, konɛ ma ha nyɛ mumi mi nike ní bɔ nɛ pee nɛ nyɛ he nɛ wa; aloo mohu ɔ, nɛ́ waa ngɔ hemi kɛ yemi nɛ wa ti nɔ fɛɛ nɔ ngɛ ɔ kɛ wo wa sibi he wami, i kɛ nyɛ tsuo.”​—Rom. 1:11, 12.

ROMA​—NƆ YEMI KO MA NGUA

Benɛ níhi nɛ a tu a he munyu ngɛ Ní Tsumi womi ɔ mi ɔ ngɛ nɔ yae ɔ, jamɛ a be ɔ mi ɔ Roma ji ma ngua nɛ kle wawɛɛ nɛ́ e he wa saminya. Roma ji nɔ yemi ko nɛ́ e he wa a ma ngua, nɛ e ye mahi nɛ a ngɛ kɛ je Britain kɛ ya si Afrika Yiti je, kɛ jehanɛ mahi nɛ a ngɛ Atlantic Wo ɔ nya kɛ ya si Persia Wo ɔ Kɔni ɔ a nɔ.

Nihi nɛ a ngɛ Roma ma a mi ɔ ji nihi nɛ a ngɛ kusumi slɔɔtoslɔɔtohi, kɛ nihi nɛ a je hehi slɔɔtohi nɛ́ a tuɔ gbi slɔɔtohi, nɛ a hɛɛ hemi kɛ yemi slɔɔtohi hulɔ. A pee gbɛjegbɛhi ngɛ Roma ma a mi tsuo, nɛ enɛ ɔ haa nɛ nihi nɛ a je he slɔɔtohi ɔ nyɛɔ nɛ a baa ma a mi. Jehanɛ hu ɔ, a ngɔɔ niye ní kɛ ní kpahi nɛ a he jua wa a kɛ woɔ lɛhi fuu a mi kɛ baa Ostia wo ɔ nya ngɛ Roma kasa nya kɛ haa nihi nɛ a ngɛ Roma a.

Ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ, nihi nɛ a he hiɛ pe ayɔ kake ji nihi nɛ a ngɛ Roma ma a mi. E ma nyɛ maa ba lɛ kaa nihi a yibɔ nɛ a ngɛ ma nɛ ɔ mi ɔ mi fã ji nyɔguɛhi​—nɛ́ ji ojo fiali nɛ a bu mɛ fɔ, jokuɛwi nɛ a jua mɛ loo jokuɛwi nɛ a fɔli kua mɛ, kɛ nihi nɛ a nuu mɛ ngɛ ta mi benɛ Roma bi ɔmɛ ngɛ ta hwue ɔ. Nyɔguɛhi nɛ a ngɔ mɛ kɛ ba Roma a, a kpɛti ni komɛ ji Yuda bi nɛ́ a ngɔ mɛ kɛ je Yerusalɛm benɛ Roma Tatsɛ Nɔkɔtɔma Pompey ye Yerusalɛm nɔ kunimi ngɛ jeha 63 L.F.K. ɔ mi ɔ.

Nihi babauu nɛ́ a hi Roma a ji ohiatsɛmɛ, nɛ a hii tsuhi nɛ a ya hiɔwe nɛ nihi babauu lɛ a ngɛ a mi ɔ mi, nɛ niye ní nɛ nɔ yemi ɔ haa mɛ ɔ ji nɔ́ nɛ a naa kɛ hyɛɛ a he. Se kɛ̃ ɔ, nɔ yeli ɔmɛ ma tsu nguahi nɛ a ngɛ fɛu kɛ ha ma bi ɔmɛ nɛ́ a kɛ tsu ní komɛ a he ní ngɛ ma a mi. A ngɔ tsu nɛ ɔmɛ ekomɛ kɛ pee fiɛmi kɛ hɛja jemi hehi, nɛ níhi nɛ a peeɔ ngɛ lejɛ ɔ nɛ́ nihi ya hyɛɔ ekomɛ ji, kunɔ nɛ nimli kɛ lohwehi nɔ ɔ kɛ ya siɔ benɛ gbenɔ jeɔ mi kɛ baa, kɛ okpɔngɔhi nɛ a hii nɔ kɛ kaa fo, nɛ a he we nihi nɛ a ya hyɛɔ fiɛmi nɛ ɔmɛ ɔ nɔ́ ko.

6, 7. Mɛni blɔ nɔ nɛ Kristofohi asafo nɛ ngɛ mwɔnɛ ɔ, ngɛ Yesu fami nɛ e kɛ ha kaa a fiɛɛ kɛ ha je ma amɛ tsuo ɔ nɔ yee?

6 Ní tsumi nɛ Kristofohi asafo nɛ hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ tsu ɔ, lɔ ɔ nɔuu nɛ Kristofohi asafo ɔ ngɛ tsue mwɔnɛ ɔ. Yesu ha e kaseli ɔmɛ ní tsumi ko nɛ e he wa, se kɛ̃ ɔ, e ji ní tsumi nɛ haa nɔ bua jɔmi. E de mɛ ke: “Nyɛ ya pee nihi nɛ a ngɛ je ma amɛ tsuo a mi ɔ ye kaseli, nyɛɛ baptisi mɛ ngɛ Tsɛ ɔ biɛ mi, ngɛ Bi ɔ biɛ mi, kɛ ngɛ mumi klɔuklɔu ɔ biɛ mi, nyɛɛ tsɔɔ mɛ nɛ a ye níhi tsuo nɛ i fã nyɛ ɔmɛ a nɔ.”​—Mat. 28:19, 20.

7 Yehowa Odasefohi asafo ɔ ji Kristofohi asafo nɛ́ Yehowa gu nɔ kɛ ngɛ ní tsumi nɛ ɔ tsue mwɔnɛ ɔ. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, e be gbɔjɔɔ kaa wa maa fiɛɛ kɛ ha nihi nɛ a tuɔ gbi slɔɔtohi. Se kɛ̃ ɔ, Yehowa Odasefohi da Baiblo ɔ nɔ kɛ pee womihi ngɛ gbihi nɛ́ hiɛ pe 1,000 mi. Ke o kɛ Kristofohi asafo ɔ bɔɔ be fɛɛ be, nɛ o kɛ o he woɔ Matsɛ Yemi fiɛɛmi kɛ kaselɔ peemi ní tsumi ɔ mi ɔ, lɛɛ e sa nɛ o bua nɛ jɔ. E ji he blɔ ngua nɛ o ná kaa o piɛɛ nihi bɔɔ nɛ a ngɛ zugba a nɔ mwɔnɛ ɔ, nɛ́ a yeɔ Yehowa biɛ ɔ he odase fitsofitso ɔ a he!

8. Mɛni yemi kɛ buami nɛ kɛ gu Kristofohi asafo ɔ nɔ ɔ, wa náa?

8 Yehowa Mawu ha wɔ nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi ngɛ je kɛ wɛ, konɛ a ye bua wɔ nɛ waa kɛ bua jɔmi nɛ fĩ si ngɛ behi nɛ a mi wa nɛ ɔmɛ a mi. Paulo ngma kɛ ya ha Hebri bi nɛ a ji Kristofo ɔmɛ kaa: “Nyɛ ha nɛ wa susu wa sibi a he konɛ wa ha nɛ wa sibi a nɔ gbagba nɛ e te kɛ ha suɔmi kɛ ní tsumi kpakpahi, nɛ́ wa ko kua wa he nya nɛ wa hii buae ɔ, kaa bɔ nɛ ni komɛ pɔɔ peemi ɔ, mohu ɔ, waa hi wa sibi he wami woe, nɛ waa hi jã pee wawɛɛ nitsɛ be mi nɛ nyɛ na kaa ligbi ɔ ngɛ sue ɔ.” (Heb. 10:24, 25) Yehowa kɛ Kristofohi asafo ɔ ha wɔ kaa nike ní konɛ wa nyɛ nɛ waa wo ni kpahi he wami, nɛ́ mɛ hu a wo wɔ he wami. O kɛ nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi nɛ a ngɛ asafo ɔ mi ɔ nɛ bɔ be fɛɛ be. Ko kua wa he nya nɛ wa buaa kɛ haa Kristofohi a kpehi ɔ kɔkɔɔkɔ!

“A Ti Nɔ Fɛɛ Nɔ Nu Nɛ A Ngɛ Lɛ Nitsɛ E Je Gbi Tue” (Ní Tsumi 2:5-13)

Yesu kaseli nɛ a ngɛ fiɛɛe ngɛ gbɛjegbɛ ko nɔ kɛ ha Yuda bi kɛ nihi nɛ a tsake kɛ ba Yuda jami ɔ mi.

“Wa nu kaa a ngɛ Mawu ní nguangua amɛ a he munyu tue ngɛ wa gbi ɔmɛ a mi.”​—Ní Tsumi 2:11

9, 10. Mɛni blɔ nɔ nɛ ni komɛ gu nɛ a ngɔ a he kɛ ha konɛ a fiɛɛ kɛ ha nihi nɛ a tuɔ gbi kpahi ɔ?

9 Moo po bua jɔmi nɛ Yuda bi kɛ nihi nɛ a tsake kɛ ba sɛ Yuda bi a jami ɔ mi ɔ ná ngɛ Pentekoste jeha 33 K.F.S. ɔ nɔ ɔ he nɛ o hyɛ. Eko ɔ, a kpɛti nihi babauu nɛ́ a ba lejɛ ɔ tuɔ Hela loo Hebri gbi ɔ. Se amlɔ nɛ ɔ lɛɛ “a ti nɔ fɛɛ nɔ nu nɛ [kaseli ɔmɛ] ngɛ lɛ nitsɛ e je gbi tue.” (Níts. 2:6) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, a bua maa jɔ wawɛɛ kaa a ti nɔ fɛɛ nɔ nu sane kpakpa a ngɛ lɛ nitsɛ e je gbi mi. Niinɛ, a ha we Kristofohi he wami nɛ́ á kɛ tu gbi slɔɔtohi ngɛ nyakpɛ blɔ nɔ mwɔnɛ ɔ, se kɛ̃ ɔ, nihi babauu ngɛ Matsɛ Yemi ɔ he sane kpakpa a fiɛɛe kɛ ha nihi tsuo ngɛ gbi slɔɔtohi a mi mwɔnɛ ɔ. Ngɛ mɛni blɔ nɔ? Ni komɛ kase gbi ehe konɛ a nyɛ nɛ a sɔmɔ ngɛ asafo nɛ a tuɔ ma se gbi nɛ́ e kɛ mɛ he kɛ we ɔ mi aloo konɛ a hia kɛ ya ma se. Behi fuu ɔ, a yɔseɔ kaa a mɔde bɔmi ɔ taa nihi nɛ a ngɛ mɛ tue bue ɔ a tsui he.

10 Mo susu nyɛmiyo ko nɛ a tsɛɛ lɛ Christine nɛ́ e kɛ Odasefohi kpahi kpaago bɔ mɔde nɛ́ a kase Gujarati gbi ɔ he nɛ o hyɛ. Benɛ e kɛ yo ko nɛ e kɛ lɛ tsuɔ ní ɔ kpe ɔ, e nga lɛ ngɛ Gujarati gbi ɔ mi. Enɛ ɔ ta yo ɔ tsui he nɛ e suɔ kaa e maa le nɔ́ he je nɛ Christine ngɛ mɔde bɔe kaa e maa kase gbi nɛ he wa kaa kikɛ ɔ. Christine nyɛ nɛ e ye lɛ odase. Yo ɔ de Christine ke: “I na kaa nyɛ ngɛ sɛ gbi ko nɛ he hia kɛ ha nihi.”

11. Mɛni blɔ nɔ wa maa gu kɛ dla wa he konɛ waa fiɛɛ sane kpakpa a kɛ ha nihi nɛ a tuɔ gbi kpahi?

11 Ngɛ anɔkuale mi ɔ, pi wɔ tsuo nɛ wa ma nyɛ maa kase gbi kpa. Se kɛ̃ ɔ, wa ma nyɛ ma dla wa he konɛ waa fiɛɛ Matsɛ Yemi sɛ gbi ɔ kɛ ha nihi nɛ a tuɔ gbi kpahi. Ngɛ mɛni blɔ nɔ? Blɔ kake nɛ wa ma nyɛ maa gu nɔ ji kaa, wa ma nyɛ maa ngɔ JW Language® app ɔ kɛ kase ngami kpiti ko ngɛ gbi nɛ a tuɔ ngɛ wa kpɔ ɔ mi ɔ mi. Jehanɛ hu ɔ, o ma nyɛ maa kase munyu kpiti ko ngɛ jamɛ a gbi ɔ mi konɛ o kɛ ye bua nihi nɛ́ a bua nɛ́ jɔ he kaa a maa kase Baiblo ɔ. Moo tsɔɔ mɛ jw.org ɔ, jehanɛ hu ɔ, o ma nyɛ maa tsɔɔ mɛ videohi kɛ womihi nɛ a pee ngɛ a je gbi ɔ mi ɔ. Ke waa kɛ ga dade nɛ ɔmɛ tsu ní ngɛ wa fiɛɛmi ní tsumi ɔ mi ɔ, wɔ hu wa ma ná bua jɔmi nɛ Kristofohi nɛ a hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ ná, benɛ nihi nɛ a je ma slɔɔtohi a nɔ ɔ a nya kpɛ a he be mi nɛ “a ti nɔ fɛɛ nɔ nu” sane kpakpa a “ngɛ lɛ nitsɛ e je gbi mi ɔ.”

YUDA BI NƐ A NGƐ MESOPOTAMIA KƐ EGIPT

Yi nɔ sane womi ko nɛ ji The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ (175 B.C.–A.D. 135) ɔ de ke: “[Israel] wɛtso nyɔngma nɔ yemi ɔ mi bimɛ kɛ Yuda nɔ yemi ɔ mi bimɛ ya hi Mesopotamia, Media kɛ Babilonia benɛ Asiria bi ɔmɛ kɛ Babilon bi ɔmɛ ngɔ mɛ nyɔguɛ kɛ ho lejɛ ɔmɛ ya a.” Ezra 2:64 tsɔɔ kaa Israel bi 42,360 pɛ ji nihi nɛ a kpale a se kɛ je nyɔguɛ tso mi ngɛ Babilon kɛ ba Yerusalɛm. Enɛ ɔ ya nɔ ngɛ jeha 537 L.F.K. ɔ mi. Flavius Josephus ngma kaa ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ, Yuda bi nɛ a “hi Babilonia kpokpa a nɔ ɔ” a yibɔ maa su akpe nyɔngmahi abɔ. Ngɛ jeha maa pee 200 kɛ ya si jeha 500 K.F.S. ɔ mi ɔ, Yuda bi nɛ a ngɛ kpokpa nɛ ɔ nɔ ɔ ngma a mlaahi nɛ́ a bua nya nɛ́ a tsɛɛ lɛ ke Babylonian Talmud ɔ.

A na womi komɛ nɛ maa nɔ mi kaa ngɛ jeha 500 jeha amɛ a mi loko a fɔ Kristo ɔ, Yuda bi komɛ ngɛ Egipt, nɛ eko ɔ, a ngɛ lejɛ ɔ loko e su jeha nɛ a tsɔɔ nɛ ɔ. Ngɛ jamɛ a be ɔ mi ɔ, Yeremia ngɔ sɛ gbi ko nɛ je Yehowa ngɔ ɔ kɛ ha Yuda bi nɛ a ngɛ he slɔɔtohi ngɛ Egipt, nɛ́ Memfis hu piɛɛ he ɔ. (Yer. 44:1) Eko ɔ, Yuda bi fuu hia kɛ ya je Egipt ngɛ jeha 323 kɛ ya si jeha 30 L.F.K. ɔ mi. Josephus de kaa Yuda bi ɔmɛ piɛɛ nihi nɛ a hia kɛ ba Aleksandria nɛ́ a ba hi lejɛ ɔ kekleekle ɔ a he. Benɛ be ngɛ mi pue ɔ, a ngɔ he nɛ Yuda bi ɔmɛ ngɛ ngɛ́ ma nɛ ɔ mi ɔ kɛ ha mɛ. Ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ, Yuda bi a womi ngmalɔ ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Philo ɔ de kaa Yuda bi nɛ a yibɔ maa su ayɔ ɔ ngɛ Egipt kpokpa a nɔ tsuo kɛ je “Libia je kɛ ya si Etiopia huzu ɔmɛ a nya.”

“Petro . . . Te Si Kɛ Da Si” (Ní Tsumi 2:14-37)

12. (a) Mɛni gbalɔ Yoel de nɛ́ e kɔɔ nɔ́ nɛ ya nɔ ngɛ Pentekoste jeha 33 K.F.S. ɔ nɔ ɔ he? (b) Mɛni he je nɛ Yesu kaseli ɔmɛ ngɛ Yoel gbami ɔ mi bami blɔ hyɛe ɔ?

12 ‘Petro te si kɛ da si’ konɛ e tu munyu kɛ tsɔɔ asafo kuu ɔ nɛ a je he slɔɔtohi ɔ. (Níts. 2:14) Petro tsɔɔ kaa Mawu lɛ ha kaseli ɔmɛ he wami nɛ a tu gbi slɔɔtohi ɔ nɛ. Nɛ enɛ ɔ ha nɛ gbami nɛ Yoel gba a ba mi. E gba ke: “Ma plɛ ye mumi ɔ kɛ pue nɔ tsuaa nɔ nɔ.” (Yoel 2:28) Loko Yesu maa kpale kɛ ho hiɔwe ya a, e de e kaseli ɔmɛ ke: “Ma kpa Tsɛ ɔ pɛɛ nɛ e ma ha nyɛ yemi kɛ bualɔ kpa.” Yesu tsɔɔ kaa yemi kɛ bualɔ nɛ ɔ ji “mumi ɔ” nɛ.​—Yoh. 14:16, 17.

13, 14. Mɛni blɔ nɔ Petro gu kɛ ha nɛ e munyu ɔ ta e tue buli ɔmɛ a tsui he?

13 Petro kɛ nɔ mi mami tu e nyagbe munyu ɔ. E de ke: “Israel we ɔ tsuo nɛ le ngɛ anɔkuale mi kaa Yesu nɛ ɔ nɛ nyɛ gbe lɛ ngɛ tso nɔ ɔ, Mawu pee lɛ Nyɔmtsɛ kɛ Kristo tsuo.” (Níts. 2:36) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, nihi nɛ a ngɛ Petro tue bue ɔ, a kpɛti nihi babauu be lejɛ ɔ benɛ a gbe Yesu ngɛ sɛumi tso ɔ nɔ ɔ. Se kɛ̃ ɔ, akɛnɛ a ji ma nɛ gbe Yesu ɔ mi bimɛ he je ɔ, mɛ hu a he ngɛ mi. Se mo kadi kaa Petro kɛ e nyɛmimɛ Yuda bi ɔmɛ tu munyu ngɛ bumi mi, nɛ e ha nɛ e munyu ɔ ta a tsui he. Oti nɛ Petro kɛ ma e hɛ mi ji kaa e maa wo e tue buli ɔmɛ he wami konɛ a tsake a tsui, se pi nɛ e maa bu mɛ fɔ. Anɛ asafo kuu ɔ nɛ a ngɛ Petro tue bue ɔ mi mi fu ngɛ nɔ́ nɛ Petro de ɔ he lo? Dɛbi. Mohu ɔ, e munyu ɔ “gbɔ a tsui mi,” nɛ a bi ke: “Mɛni e sa kaa waa pee?” E ma nyɛ maa ba lɛ kaa bumi mi nɛ́ Petro je kɛ tu munyu ɔ ta nihi babauu a tsui he nɛ lɔ ɔ ha nɛ a tsake a tsui.​—Níts. 2:37.

14 Wa ma nyɛ maa kase blɔ nɔ nɛ Petro gu kɛ ha nɛ e munyu ɔ ta nihi a tsui he ɔ. Ke wa ngɛ nihi odase yee ɔ, e he hia we nɛ waa tu nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ wetsɛ ɔ ma de nɛ e kɛ Baiblo ɔ kɔ we ɔ he munyu. Mohu ɔ, e maa hi kaa wa maa da níhi nɛ waa kɛ lɛ kpa gbi ngɛ he ɔ nɔ kɛ fiɛɛ ha lɛ. Ke wa na níhi nɛ waa kɛ lɛ gba gbi ngɛ he ɔ, wa ma nyɛ maa da nɔ kɛ ye bua lɛ konɛ e nu Mawu Munyu ɔ sisi. Behi fuu ɔ, ke waa kɛ nihi susu Baiblo mi anɔkuale ɔ he kaa bɔ nɛ Petro pee ɔ, tsui kpakpatsɛmɛ ma nyɛ ma ba kplɛɛ anɔkuale ɔ nɔ.

KRISTOFOHI A JAMI NGƐ́ PONTO

Yuda bi komɛ nɛ́ a je Ponto nɛ ji kpokpa nɛ ngɛ Asia Nyafii ɔ yiti je ɔ nɔ ɔ hu piɛɛ nihi nɛ a bu Petro munyu ɔ tue ngɛ Pentekoste jeha 33 K.F.S. ɔ nɔ ɔ a he. (Níts. 2:9) E ngɛ heii kaa a ti ni komɛ ngɔ sane kpakpa a nɛ a nu ngɛ Yerusalɛm ɔ kɛ ho a ma a mi ya. Wa le enɛ ɔ, ejakaa Petro ngma e kekleekle sɛ womi ɔ kɛ ya ha Kristofohi nɛ a “gbɛ fĩa” he slɔɔtohi nɛ́ Ponto hu piɛɛ he ɔ.g (1 Pet. 1:1) Ngɛ sɛ womi nɛ Petro ngma a mi ɔ, wa na kaa Kristofohi nɛ ɔmɛ kɛ ‘ka slɔɔtohi nɛ ha nɛ a hao’ ɔ kpe ngɛ a hemi kɛ yemi ɔ he je. (1 Pet. 1:6) E ma nyɛ maa ba lɛ kaa si temi kɛ womi kɛ yi mi wami hu piɛɛ he.

Sɛ womihi nɛ Roma Nɔ Yelɔ Trajan kɛ Pliny Wayo ɔ nɛ́ e ji kpokpa nɛ ngɛ Bitinia kɛ Ponto ɔ nɔ amlaalo ɔ ngma kɛ ha a sibi ɔ tsɔɔ kaa, Kristofohi kɛ yi mi wamihi kpe. Ngɛ jeha maa pee 112 K.F.S. ɔ, Pliny ngma sɛ womi kɛ je Ponto kaa Kristofohi a jami ɔ ngɛ kaa “hiɔ ko” nɛ́ e ngɛ nyumuhi, yihi, jokuɛwi kɛ nikɔtɔmahi, niatsɛmɛ kɛ ohiatsɛmɛ tsuo sãe. Pliny ha nihi nɛ a po a nya kaa a ji Kristofohi ɔ he blɔ nɛ́ a kua Kristo, nɛ nihi nɛ a pee we jã a, e ha nɛ a gbe mɛ. Nɔ fɛɛ nɔ nɛ e ma kua Kristo aloo e ma de sɔlemi ko kɛ ha mawu ɔmɛ aloo Trajan he amaga a, a ngmɛɛɔ e he. Pliny tsɔɔ kaa ní nɛ ɔmɛ nɛ a pee ɔ nyɛ we nɛ e ha nɛ “nihi nɛ a ji Kristofohi nitsɛnitsɛ ɔ nɛ́ a pee níhi nɛ a ngɛ a nɔ nyɛe kaa a pee ɔ.”

g A kɛ munyu nɛ ji “gbɛ fĩa” a tsu ní kɛ tsɔɔ Hela munyu nɛ a kɛ da si kɛ ha hehi nɛ Yuda bi ɔmɛ ngɛ ɔ mi. Enɛ ɔ tsɔɔ kaa nihi nɛ a ba pee Kristofohi kekleekle ɔ a kpɛti nihi fuu ji Yuda bi.

“Nyɛ Ti Nɔ Fɛɛ Nɔ Nɛ E Ha Nɛ A Baptisi Lɛ” (Ní Tsumi 2:38-47)

15. (a) Mɛni Petro de, nɛ mɛni lɛ jemi kɛ ba? (b) Mɛni ha nɛ nihi akpehi abɔ nɛ a nu sane kpakpa a ngɛ Pentekoste ligbi ɔ nɔ ɔ a he su kɛ ha baptisimi jamɛ a ligbi ɔ nɔuu ɔ?

15 Ngɛ Pentekoste jeha 33 K.F.S. ngɛ be nɛ́ ngɛ bua jɔmi nɛ ɔ nɔ ɔ, Petro de Yuda bi kɛ nihi nɛ a tsake kɛ ba sɛ Yuda jami ɔ mi nɛ́ a hɛɛ tsui kpakpa a ke: “Nyɛ tsake nyɛ tsui, nɛ nyɛ ti nɔ fɛɛ nɔ nɛ e ha nɛ a baptisi lɛ.” (Níts. 2:38) Enɛ ɔ he ɔ, a baptisi nihi maa pee 3,000 ngɛ takuhi nɛ a ngɛ Yerusalɛm aloo Yerusalɛm kasa nya a mi.e Anɛ enɛ ɔ tsɔɔ kaa a ha nɛ a kɛ oya yemi baptisi mɛ be mi nɛ a susuu we he lo? Anɛ sane nɛ ɔ nɛ́ ya nɔ ɔ tsɔɔ kaa e sa nɛ Baiblo kaseli kɛ jokuɛwi nɛ a fɔli ji Kristofohi ɔ kɛ oya yemi nɛ ha nɛ a baptisi mɛ be mi nɛ a dla we a he tɛ̃ lo? Dɛbi. Mo kai kaa Yuda bi kɛ nihi nɛ a tsake kɛ ba Yuda bi a jami ɔ mi nɛ́ a baptisi mɛ ngɛ Pentekoste jeha 33 K.F.S. ɔ nɔ ɔ ji nihi nɛ a bua jɔ Mawu Munyu ɔ kasemi he, nɛ a piɛɛ ma nɛ e jɔɔ e he nɔ kɛ ha Yehowa a he. Jehanɛ hu ɔ, a ji nihi nɛ a tsɔɔ kaa a ngɛ kã momo, kɛ gu blɔ nɛ a ti ni komɛ hia kɛ je he tsitsaa konɛ a ba bua a he nya kɛ ha gbijlɔ nɛ a yeɔ daa jeha a nɔ. Benɛ a ba kplɛɛ anɔkualehi nɛ he hia nɛ kɔɔ ní tsumi nɛ Yesu ngɛ tsue konɛ Mawu yi mi tomi nɛ ba mi ɔ nɔ ɔ, a pee klaalo kaa a maa ya nɔ ma sɔmɔ Mawu, se jehanɛ lɛɛ kaa Kristo se nyɛɛli nɛ́ a baptisi mɛ.

Mɛnɔmɛ Ji Nihi Nɛ A Tsake Kɛ Ba Yuda Bi A Jami ɔ Mi ɔ?

Nihi nɛ a bu Petro fiɛɛmi munyu ɔ tue ngɛ Pentekoste jeha 33 ɔ nɔ ɔ ji “Yuda bi nɛ ni komɛ hu ji nihi nɛ a tsake kɛ ba Yuda bi ɔmɛ a jami ɔ mi.”​—Níts. 2:10.

Benɛ bɔfo ɔmɛ hla nyumuhi nɛ a sa konɛ a hyɛ “ní tsumi nɛ e he hia” nɛ́ ji niye ní nɛ a ma gba kɛ ha nyɛmimɛ daa ligbi ɔ nɔ ɔ, a hla Nikolao nɛ́ a tu e he munyu kaa e ji “Antiokia no ko nɛ e tsake kɛ ba Yuda bi ɔmɛ a jami ɔ mi ɔ” kɛ piɛɛ a he. (Níts. 6:3-5) Nihi nɛ a tsake kɛ ba Yuda bi ɔmɛ a jami ɔ mi ɔ ji Ma Je Li. Pi Yuda bi ji mɛ. A naa nimli nɛ ɔmɛ kaa Yuda bi akɛnɛ a kplɛɛ Mawu Mlaa nɛ e kɛ ha Israel bi ɔmɛ a nɔ, nɛ́ a kua mawu kpahi, nɛ́ a ha nɛ a po mɛ (ke nyumu ɔ), nɛ́ a ba piɛɛ Israel ma a he ɔ he je.

Benɛ a ngmɛɛ Yuda bi ɔmɛ a he kɛ je nyɔguɛ tso mi ngɛ Babilon ngɛ jeha 537 L.F.K. ɔ mi ɔ se ɔ, a kpɛti nihi fuu ba hi hehi nɛ e kɛ Israel zugba nɔ ɔ he kɛ wawɛɛ, se a ya nɔ nɛ a kɛ a he wo Yuda jami ɔ mi ní peepee ɔmɛ a mi. Kɛ gu enɛ ɔ nɔ ɔ, nihi nɛ a ngɛ mahi nɛ bɔle Israel ɔ mi, kɛ nihi nɛ a ngɛ mahi nɛ kɛ Israel he kɛ wawɛɛ po a mi ɔ ba le Yuda jami ɔ. Womi ngmali komɛ nɛ a hi si blema ngɛ Roma kaa Horace kɛ Seneca tsɔɔ kaa, nihi fuu nɛ a hi Yuda bi ɔmɛ a kasa nya ngɛ hehi slɔɔtohi ɔ bua ba jɔ Yuda bi ɔmɛ, kɛ níhi nɛ a heɔ yeɔ a he, nɛ a hiɔ si kaa mɛ. Nimli nɛ ɔmɛ ji nihi nɛ a le mɛ kaa Ma Je Li nɛ a tsake kɛ ba Yuda bi ɔmɛ a jami ɔ mi ɔ nɛ.

16. Mɛni blɔ nɔ nɛ Kristofohi nɛ a hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ jé he kɛ afɔle sami su kpo?

16 E ngɛ heii kaa Yehowa jɔɔmi ngɛ kuu nɛ ɔ nɔ wawɛɛ. Ngmami ɔ de ke: “Nihi tsuo nɛ a ba he ye ɔ pee kake, nɛ nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ nɔ ko ngɛ ɔ peeɔ mɛ tsuo a nɔ́, nɛ a juaa níhi nɛ a ngɛ ɔ kɛ a weto níhi, nɛ a gbaa nɔ́ nɛ a náa a kɛ haa mɛ tsuo ngɛ nɔ fɛɛ nɔ hiami níhi a nya.”f (Níts. 2:44, 45) Niinɛ, anɔkuale Kristofohi tsuo suɔ kaa a maa kase suɔmi kɛ he kɛ afɔle sami su nɛ ɔ.

17. Mɛni nɛ e he hia nɛ nɔ ko nɛ e pee loko e he maa su kɛ ha baptisimi?

17 Baiblo ɔ tsɔɔ kaa ní komɛ ngɛ nɛ e sa kaa nɔ ko nɛ e pee loko e jɔɔ e wami nɔ nɛ́ a baptisi lɛ. E sa nɛ nɔ ɔ nɛ e kase nile nɛ ngɛ Mawu Munyu ɔ mi ɔ. (Yoh. 17:3) E sa nɛ e je hemi kɛ yemi kpo nɛ e tsake e sa si himi ɔ, nɛ́ e tsɔɔ kaa e pia e he nitsɛnitsɛ. (Níts. 3:19) Lɔ ɔ se ɔ, e sa nɛ e kpale e se, nɛ e bɔni níhi nɛ Mawu suɔ kaa e pee ɔ peemi. (Rom. 12:2; Efe. 4:23, 24) Lɔ ɔ se ɔ, e maa jɔɔ e he nɔ ha Mawu ngɛ sɔlemi mi nɛ e ma ha nɛ a baptisi lɛ.​—Mat. 16:24; 1 Pet. 3:21.

18. Mɛni he blɔ nɛ nihi nɛ a baptisi mɛ kaa Kristo kaseli ɔ ná?

18 Anɛ o ji Yesu Kristo kaselɔ nɛ e jɔɔ e he nɔ nɛ a baptisi lɛ lo? Ke jã lɛɛ, o bua nɛ jɔ he blɔ nɛ se be nɛ o nine su nɔ nɛ ɔ he. Kaa bɔ nɛ e ji ngɛ Kristofohi nɛ a hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi nɛ́ mumi klɔuklɔu ɔ hyi mɛ tɔ ɔ a blɔ fa mi ɔ, mo hu Yehowa kɛ mo ma nyɛ ma tsu ní wawɛɛ, konɛ o ye odase kɛ pi si, nɛ́ o pee Yehowa suɔmi nya ní!

a Hyɛ daka nɛ ji “Yerusalɛm​—He Nɛ Yuda Bi Ɔmɛ Ja Mawu Ngɛ.”

b Hyɛ dakahi nɛ ji “Roma​—Nɔ Yemi Ko Ma Ngua,” “Yuda Bi Nɛ A Ngɛ Mesopotamia Kɛ Egipt,” kɛ “Kristofohi A Jami Ngɛ́ Ponto.”

c Pi la nitsɛnitsɛ ji “lilɛ ɔmɛ,” se “a ngɛ kaa la,” enɛ ɔ tsɔɔ kaa mumi klɔuklɔu ɔ nɛ a na nɛ ba kaseli ɔmɛ a nɔ kakaaka a ngɛ kaa la.

d Hyɛ daka nɛ ji “Mɛnɔmɛ Ji Nihi Nɛ A Tsake Kɛ Ba Yuda Bi A Jami ɔ Mi ɔ?”

e Pi enɛ ɔ ji baptisimi nɛ nihi a he hiɛ pe kulaa. Ngɛ August 7, 1993, mahi a kpɛti kpe ko nɛ Yehowa Odasefohi pee ngɛ Kiev, ngɛ Ukraine ɔ, a baptisi nihi 7,402 ngɛ baptisimi níhi ekpa a mi. Baptisimi ɔ ye ngmlɛfia enyɔ kɛ hɛngmɛfia nyɔngma kɛ enuɔ.

f Blɔ nya nɛ ɔ nɛ a to konɛ a kɛ tsu ní kɛ ya si be ko ɔ ye bua nihi nɛ́ a je hehi nɛ kɛ ɔ, konɛ a nyɛ nɛ a hi Yerusalɛm be bɔɔ nɛ́ a kase hemi kɛ yemi ehe nɛ a ba ná a he ní, nɛ lɔ ɔ ha nɛ a nine su a hiami níhi a nɔ. Mɛ nitsɛmɛ lɛ a je a suɔmi mi kaa a kɛ a sibi maa dla níhi nɛ a ngɛ ɔ, se pi nɔ ko nɛ e nyɛ a nɔ kaa a pee jã.​—Níts. 5:1-4.

    Dangme Womihi Tsuo (2000-2025)
    Moo Je Mi
    Moo Sɛ Mi
    • Dangme
    • Kɛ Mane
    • Bɔ Nɛ O Suɔ Lɛ Ha
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • E He Mlaahi
    • Laami Sanehi A He Mlaahi
    • Laami Sanehi A He Blɔ Nya Tomi
    • JW.ORG
    • Moo Sɛ Mi
    Kɛ Mane