1. Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ deuˬ, aˬ dui˗ahˇ aˬ jeˬ bi siˬ laꞈ˗eu nga?

Gʼawˬ myahˇ maˬ gʼeh˗ehˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ aˬ jeˬ pyeuꞈ laˇ˗eu nga? Aˬ dui aˬ jeˬ pyeuꞈ laˇ˗eu lehˇ tsaˬ˗eu maˬ loˬ˗a. Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ deuˬ, aˬ dui yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗ahˇ pyeuꞈ laˇ˗eu gaˇ kawˆ kawˆ ma deuˬ˗ahˇ bi siˬ laꞈ˗eu meh. Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ teu deuˬ laꞈ kʼoeˇ neh tiˬ dawˬ naˇ, miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ neh baoˬ kʼaˇ huiˬ˗eu uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ aˬ jeˬ jeˇ jahˇ˗eu lehˇ bi siˬ laꞈ˗eu meh. Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ teu naˇ Daˬyeˬlaˇ yaw huiˬ 11 laꞈ kʼoeˇ ahˇ˗awˇ, teu laꞈ kʼoeˇ, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬb heu nyiˬ gʼaˬ deuˆ ceh ceh˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ ngehˬ keuˆ taˬ˗euˬ meh. Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ heu˗euˬ gaˇ kawˆ myaˬ tiˬ paˆ pyeuꞈ laˇ dzeuˇ˗euˬ miˇ neh, dzeˇ luꞈ˗eu gaˇ kawˆ deuˬ jiˇ maˇ diˇ pyeuꞈ laˇ˗eu yaw duˬ baw meh lehˇ aˬ dui ehˇ peuˬ˗eu ma.

2. Aˇdahˬbeh˗eu 3:15 hawˇ˗eu Pah mehˬ˗eu 11:7; 12:17-ahˇ ehˇ taˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ, aˬ dui Daˬyeˬlaˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ˗ahˇ pyehˆ tseˇ ngeh, aˬ jeˬ˗ahˇ ya noeˬ taˬ˗eu nga?

² Daˬyeˬlaˇ yaw huiˬ 11 laꞈ kʼoeˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ˗ahˇ gʼoˆ shaw˗eu gʼaˇ duˬ, dawˬ heu dawˬ naˇ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ muiˇ˗eu uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ deuˬ hawˇ˗eu sahˬ paˬ sahˬ ma deuˬ˗ahˇ ngehˬ keuˆ taˬ˗euˬ meh lehˇ ya noeˬ taˬ˗eu meh. Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ naˇ, miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ nehˬ˗ehˇ sheu cehˆ haw ngeh cuiˆ dui dui kʼawꞈ, uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ deuˬ aˬ jeˬ miˇ neh Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ jawˇ paw tehꞈ˗ehˇ ciˬ pyawˇ leꞈ˗eu nga? Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, Saˬdaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ uˆ lahˇ˗eu uˬ moˆ jawˇ˗eu deuˬ, Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ˗euˬ gaˇ mˇ˗eu deuˬ˗ahˇ laˆ byoˆ˗eu lehˇ noeˬ tsoˆ taˬ˗euˬ miˇ neh meh. (Aˇdahˬbeh˗eu 3:15; Pah mehˬ˗eu 11:7; 12:17-ahˇ gui.) Kʼoeˇ naˇ, aˬ dui Daˬyeˬlaˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ˗ahˇ gʼoˆ shaw˗eu gʼaˇ duˬ, dawˬ heu naˇ, Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ nui deuˬ nehˬ˗ehˇ ya tsaˬ leˇ meh lehˇ ya noeˬ taˬ˗eu meh. Maˇ diˇ naˇ aˬ dui dawˬ heu˗ahˇ gʼoˆ shaw tsaˬ˗eu gʼaˇ duˬ, Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ yawˬ tsahˇ yawˬ˗ahˇ jiˇ ya haw˗eu meh.

3. Aˬ dui heu kawˆ hawˇ˗eu nyaˆ taꞈ kawˆ˗ahˇ aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ ja sawˇ˗eu nga?

³ Nymˬ˗mˇ aˬ dui Daˬyeˬlaˇ 11:25-39-ahˇ ja sawˇ ma. Aˬ dui 1870 kʼoꞈ˗ahˇ neh 1991 kʼoꞈ˗ahˇ keuˆ ni laꞈ taˆ paw hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ aˬ suˇ gʼaˬ pyeuꞈ nga lehˇ haw˗awˇ, aˬ dui aˬ jeˬ miˇ neh maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ heu˗euˬ tiˬ kawˆ na˗ahˇ ya gʼoˆ shaw paˇ˗eu nga lehˇ jiˇ haw ma. Nyaˆ taꞈ kawˆ˗ahˇ aˬ dui Daˬyeˬlaˇ 11:40–12:1-ahˇ ja sawˇ˗awˇ, maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ heu˗euˬ dzeˇ luꞈ˗eu gaˇ kawˆ deuˬ, 1991 kʼoꞈ˗ahˇ neh Aˬmaˬgeˬdoˬ guiˇ˗ahˇ keuˆ ni pyeuꞈ laˇ˗eu gaˇ kawˆ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ aˬ jeˬ bi siˬ laꞈ˗eu nga lehˇ jiˇ ja sawˇ ma. Aˬ dui heu nyiˬ kawˆ˗ahˇ ja sawˇ ngeh, “Aˇ saˬ saˬ˗eu saˇ ka˗ahˇ mˇ ceh ceh˗eu sahˬ paˬ” lehˇ ehˇ˗eu aˇ baˇ˗ahˇ haw naˇ, gʼoˆ shaw dzehˬ laˇ˗eu meh. Nymˬ˗mˇ aˬ dui maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ teu laꞈ kʼoeˇ˗euˬ sahˬ paˬ teu nyiˬ gʼaˬ naˇ aˬ suˇ gʼaˬ nga lehˇ jeˬ hu ya siˬ nya˗eu meh.

Aˬ dui laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ aˬ suˇ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ siˬ nya˗eu nga?

4. Aˬ dui˗ahˇ laꞈ taˆ paw hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ aˬ suˇ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ siˬ laˇ ni caw ba nehˬ˗eu 3 jeˬ aˬ jeˬ nga?

⁴ ‘Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ’ hawˇ˗eu ‘laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ’ lehˇ ehˇ˗eu heu naˇ, dahˬ beh ngeh˗aˬ, Iˇsaˬleˬlaˆ miˇ kʼahˬ˗euˬ laꞈ taˆ paw hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw jaˆ˗eu miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ luꞈ˗eu sahˬ paˬ deuˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ˗eu meh. Aˬ dui aˬ joˆ˗ehˇ siˬ nya˗eu nga? Daˬyeˬlaˇ˗ahˇ dawˬ tsaꞈ tsaꞈ le˗euˬ mˬ taˆ gʼaˬ kʼehˇ˗euˬ dawˬ˗ahˇ haw ngeh siˬ laˇ˗eu meh. Mˬ taˆ gʼaˬ kʼehˇ “Aˬ kaˇ mehˬ hu paw nawˬ˗euˬ tsawˇ jeuˬ kʼoeˇ taˆ aˬ joˆ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ˗eu gaˇ kawˆ nawˇ gʼoˆ shaw nya ni ngaˇ ja mehˬ le˗euˬ ma” lehˇ ehˇ˗eu meh. (Daˬyeˬlaˇ 10:14) A.D. 33 Beˬdeˬgoˇdeˬ aˇ nah˗ahˇ keuˆ ni Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ naˇ, Iˇsaˬleˬlaˆ tsawˇ jeuˬ pyeuꞈ meh. Ehˇ kʼawꞈ Beˬdeˬgoˇdeˬ aˇ nah˗ahˇ neh naˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ tsawˇ haˬ naˇ Yeˬsuˇ˗euˬ zaˬ lahˇ deuˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ lehˇ maˇ jawˆ ni siˬ laˇ˗eu meh. Teu miˇ neh, Daˬyeˬlaˇ yaw huiˬ 11 laꞈ kʼoeˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ˗euˬ gaˇ kawˆ myaˬ tiˬ paˆ, Iˇsaˬleˬlaˆ˗euˬ tsawˇ jeuˬ˗ahˇ maˬ ngeuˇ˗eu Yeˬsuˇ˗euˬ zaˬ lahˇ˗ahˇ ehˇ keuˆ mawꞈ˗eu meh. (Gʼaˬkʼehˇ 2:1-4; Loˇmaˆ 9:6-8; Gaˬlaˬtiˆ 6:15, 16) Kʼoeˇ naˇ, aˇ yamˬ myahˇ laˇ ngeh, laꞈ taˆ paw hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ jiˇ paˇ˗iˇ luꞈ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ maˬ paˇ˗iˇ˗eu tiˬ jeˬ na naˇ, (1) aˬ yawꞈ maꞈ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ muiˇ˗eu (2) sahˬ paˬ heu nyiˬ gʼaˬ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ mˇ nehˬ gaˇ haw ngeh, aˬ yawꞈ nyaꞈ maˇ maˇ ni gʼeh˗eu Miˬyehˇ˗ahˇ bye˗eu lehˇ siˬ laˇ˗eu (3) sahˬ paˬ heu nyiˬ gʼaˬ jawˇ duˬ lu ceh ceh˗eu heu meh.

5. A.D. 100 kʼoꞈ˗ahˇ neh 1870 kʼoꞈ heu kaˬ˗ahˇ keuˆ ni, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ jawˇ ngaˇ laˬ?

⁵ A.D. 100-ahˇ neh heu paw dzaˬ˗ahˇ naˇ, Ka li zaˬ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ Ka li zaˬ aˇ kʼawꞈ deuˬ myaˬ laˇ luꞈ˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ mehˬ bahˬ˗eu uˬ taꞈ, Jaˇliꞈ˗euˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ˗ahˇ laˆ zaꞈ˗eu leh jeh˗eu meh. Teu ngeh neh naˇ 1870 kʼoꞈ˗ahˇ keuˆ ni, Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ aˇ maꞈ aˇ muˇ lehˇ maˬ baw˗aˬ. Ka li zaˬ aˇ kʼawꞈ deuˬ deh yaˇ˗ahˇ dehꞈ˗eu shmˇ ma loꞈ˗ehˇ myaˬ laˇ tehˇ tehˬ luꞈ˗eu meh. Teu miˇ neh, teu ngeh Ka li zaˬ maˇ diˇ deuˬ˗ahˇ siˬ nya˗eu shaˬ dui dui˗eu meh. (Maꞈtehˬ 13:36-43) Gaˇ kawˆ heu˗ahˇ siˬ nya˗eu aˬ jeˬ miˇ neh aˇ yeˇ huiˬ˗eu nga? Gaˇ kawˆ heu naˇ, A.D. 100 kʼoꞈ˗ahˇ neh 1870 kʼoꞈ˗ahˇ keuˆ ni, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ jawˇ˗eu lehˇ ehˇ˗eu heu naˇ, maˬ pyeuꞈ leˇ nya˗a lehˇ bi siˬ laꞈ˗eu meh. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, teu ngeh laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ deuˆ laˇ nya paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ lehˇ maˬ baw˗eu miˇ neh meh.c Ehˇ kʼawꞈ aˬ dui 1870 kʼoꞈ˗ahˇ neh tiˬ kʼehˬ naˇ, laꞈ taˆ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ doˆ laˇ˗eu yaw duˬ baw˗eu lehˇ siˬ nya˗eu ma. Aˬ joˆ˗ehˇ siˬ nya˗eu nga?

6. Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ lehˇ aˬ geu ngeh paˇ pyeuꞈ kʼoꞈ laˇ˗euˬ nga?

⁶ 1870 kʼoꞈ˗ahˇ neh naˇ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ lehˇ baw laˇ˗euˬ meh. Teu kʼoꞈ˗ahˇ Caˇlawꞈ˗suiˬ Laˇseuˬ hawˇ˗eu cawˬ deuˬ, Jaˇliꞈ pyehˆ tseˇ˗eu gʼaˇ duˬ aˇ muˇ muˇ doˆ˗euˬ meh. Mehˇ nmˇ Laˇseuˬ hawˇ˗eu cawˬ heu deuˬ naˇ, Meˬsiˇya˗euˬ Miˇkʼahˬ beh laˇ˗eu lehˇ gʼeh ngeh ‘gaˇ ma laˆ saˆ’ taˬ meh lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ jaˆ˗eu loꞈ˗ehˇ dawˬ tsaꞈ dawˬ dzawˇ mˇ˗eu gʼaˬ˗ahˇ duˇ˗eu meh. (Maˬlaˬkiˇ 3:1) Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ lehˇ tiˬ poˆ paˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Teu ngeh aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ muiˇ˗eu uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ aˬ geu maꞈ nga? Pyeuꞈ laˇ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ haw ma.

Laꞈ oˆ pawˬ˗euˬ sahˬ paˬ aˬ suˇ gʼaˬ nga?

7. Miˇ tsaˬ Guiˇ dahˬ beh poˆ˗ahˇ keuˆ ni laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ aˬ suˇ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu nga?

⁷ 1870 kʼoꞈ˗ahˇ Biˇteˬ miˇ kʼahˬ naˇ miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ baoˬ kʼaˇ huiˬ˗eu miˇ kʼahˬ pyeuꞈ˗eu uˬ taꞈ, uˆ lahˇ˗eu miˇ tsaˬ pehˇ tsahˇ jiˇ huiˬ dui dui˗awˇ, gʼaˬ kʼaˇ kʼaˆ˗eu guiˇ maꞈ jiˇ jawˇ˗eu meh. Daˬyeˬlaˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ laꞈ kʼoeˇ uˬ coeˇ smˬ coeˇ˗ahˇ gʼaˬ leˇ˗euˬ uˬ coeˇ coeˇ zaˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ ngehˬ keuˆ taˬ˗euˬ meh. Uˬ coeˇ coeˇ zaˬ heu naˇ Biˇteˬ miˇ kʼahˬ pyeuꞈ˗awˇ, uˬ coeˇ smˬ coeˇ naˇ Paˇlaˬ, Saˆpeˆ, Neˇteuˇlehˬ miˇ kʼahˬ heu deuˬ pyeuꞈ meh. (Daˬyeˬlaˇ 7:7, 8) Biˇteˬ miˇ kʼahˬ naˇ, Miˇ tsaˬ Guiˇ dahˬ beh poˆ˗ahˇ keuˆ ni laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ pyeuꞈ˗euˬ meh. Teu ngeh Aˬmeˬliˇkaˬ miˇ kʼahˬ naˇ, jeˬ gaꞈ jeˬ ka mˇ˗eu paw baoˬ huiˬ dui dui˗awˇ, miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ smˇ muiˬ kʼaˇ muiˬ˗eu miˇ kʼahˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ uˬ taꞈ, Biˇteˬ miˇ kʼahˬ nehˬ˗ehˇ cawˬ cawˬ laˇ˗euˬ meh.

8. Aˇ saˬ saˬ˗eu aˇ yamˬ laꞈ kʼoeˇ aˬ myah luꞈ laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ aˬ suˇ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu nga?

⁸ Miˇ tsaˬ Guiˇ dahˬ beh poˆ ngeh yamˬ˗ahˇ, Aˬmeˬliˇkaˬ Biˇteˬ miˇ kʼahˬ nehˬ˗ehˇ guiˇ mˇ˗eu paw cawˬ cawˬ taꞈ˗eu baˬ da neh, aˬ yawꞈ maꞈ gʼaˬ kʼaˆ dui dui˗eu guiˇ maꞈ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Teu ngeh neh naˇ, Biˇteˬ miˇ kʼahˬ uˆ lahˇ˗eu uˬ moˆ jawˇ haw˗euˬ Aˬmeˬliˇkaˬ, Biˇteˬ nehˬ˗ehˇ Miˇ tsaˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu baoˬ jaˆ˗eu Eˬgaˬlamˬ hawˇ˗eu Aˬmeˬliˇkaˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Heu naˇ, Daˬyeˬlaˇ neh sahˬ paˬ heu gʼaˬ “myaˬ˗eu guiˇ maꞈ maꞈ ma” jawˇ meh lehˇ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ maˇ diˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. (Daˬyeˬlaˇ 11:25) Aˇ saˬ saˬ˗eu aˇ yamˬ laꞈ kʼoeˇ laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ naˇ, Miˇ tsaˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu baoˬ jaˆ˗eu Eˬgaˬlamˬ hawˇ˗eu Aˬmeˬliˇkaˬ aˬ myah luꞈ pyeuꞈ gʼeh meh.d Toˆ˗ehˇ naˇ, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ aˬ suˇ gʼaˬ nga?

Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ doˆ laˇ

9. Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ aˬ myah doˆ laˇ˗euˬ nga? Daˬyeˬlaˇ 11:25-ahˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ aˬ geu ngeh byah laˇ˗euˬ nga?

⁹ 1871 kʼoꞈ˗ahˇ Laˇseuˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ cawˬ deuˬ Jaˇliꞈ pyehˆ tseˇ˗eu gʼaˇ duˬ aˇ muˇ muˇ doˆ laꞈ ngeh, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ jiˇ doˆ laˇ˗euˬ meh. Teu ngeh kʼoꞈ˗ahˇ Awˇtoꞈ paw Biˇsuiꞈmaꞈ˗kuiˬ, miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ laˆ uiˬ˗awˇ Jeˬmaˬniˬ miˇ kʼahˬ lehˇ laˆ pyeuꞈ˗euˬ meh. Paˇ˗laˇshahˬ˗euˬ sahˬ paˬ Gʼoeˇhehˬ dahˬ beh˗eu gʼaˬ, miˇ kʼahˬ teu˗euˬ sahˬ paˬ dahˬ beh˗eu gʼaˬ pyeuꞈ laˇ˗awˇ, aˬ yawꞈ Biˇsuiꞈmaꞈ˗kuiˬ˗ahˇ naˇ, Jeˬmaˬniˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ˗euˬ aˬ yuiꞈ aˇ beh beh˗eu gʼaˬ bi geuꞈ˗euˬ meh.e Teu gaˇ neh yaw myaˬ tseˇ kʼoꞈ naˇ, Jeˬmaˬniˬ Ehˇpa˗li kaˆ paw pyawˬ hawˇ˗eu Pehˆsiˇpiˬ iˬ ma laˆ shaˆ shaˆ ma˗ahˇ jaˆ˗eu miˇ kʼahˬ tiˬ deuˬ na˗ahˇ uˆ lahˇ˗awˇ, Biˇteˬ miˇ kʼahˬ naˆ maˬ tseˇ baoˬ jaˆ ni leh jeh˗eu meh. (Daˬyeˬlaˇ 11:25-ahˇ gui.) Jeˬmaˬniˬ miˇ kʼahˬ˗euˬ yehˇ guiˇ maꞈ huiˬ dui dui laˇ˗awˇ, iˇ cuꞈ paw˗euˬ guiˇ maꞈ jiˇ Biˇteˬ taꞈ˗ehˇ teˬ˗eu tehꞈ meh. Jeˬmaˬniˬ guiˇ maꞈ heu deuˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ Guiˇ dahˬ beh poˆ˗ahˇ muiˇ˗eu deuˬ nehˬ˗ehˇ deuˆ ceh ceh˗euˬ meh.

10. Daˬyeˬlaˇ 11:25, 26-ahˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ, aˬ joˆ˗ehˇ maˇ diˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ nga?

¹⁰ Daˬyeˬlaˇ Jeˬmaˬniˬ miˇ kʼahˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ pehˬ˗euˬ guiˇ maꞈ˗ahˇ aˬ jeˬ pyeuꞈ laˇ˗eu lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. Daˬyeˬlaˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ˗ahˇ, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ “guiˇ maˬ deuˆ gʼaˬ nya˗a” lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. Aˬ jeˬ miˇ neh nga? “Tsawˇ gahˇ bi gahˇ gʼaˬ˗euˬ baˬ da neh meh.” “Aˬ yawꞈ˗euˬ dawˬ peh jawˇ˗awˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ nui noeˬ nui duˇ biꞈ˗eu tsawˇ haˬ deuˬ aˬ yawꞈ cawˆ˗iˇ ni mˇ”˗eu miˇ neh meh. (Daˬyeˬlaˇ 11:25, 26) Daˬyeˬlaˇ˗euˬ saˇ ka˗ahˇ ‘sahˬ paˬ˗euˬ dzaˇ dzaˬ˗eu’ deuˬ naˇ, ‘sahˬ paˬ˗euˬ mehˬ shi ya le˗eu’ deuˬ jiˇ ni meh. (Daˬyeˬlaˇ 1:5) Toˆ˗ehˇ naˇ, maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ heu aˬ jeˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ˗eu nga? Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ heu naˇ, Jeˬmaˬniˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ yaw huiˬ yaw mahˇ deuˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ˗eu meh. Teu laꞈ kʼoeˇ miˇ kʼahˬ teu˗euˬ guiˇ maꞈ aˬ yuiꞈ deuˬ hawˇ˗eu guiˇ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ nui noeˬ nui duˇ biꞈ˗eu deuˬ jiˇ keuˬ˗eu meh. Aˇ nah naˇ, miˇ kʼahˬ˗euˬ baoˬ tsawˇ haˬ teu deuˬ neh lu geuꞈ˗euˬ meh.f Daˬyeˬlaˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ Jeˬmaˬniˬ miˇ kʼahˬ pyaˆ˗iˇ shaˆ˗iˇ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ tehꞈ˗ehˇ naˬ ngeuˇ˗eu, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ guiˇ deuˆ˗eu baˬ da neh pyeuꞈ laˇ˗eu jeˬ˗ahˇ jiˇ ehˇ nehˬ taˬ˗euˬ meh. Teu laꞈ kʼoeˇ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ˗ahˇ “Aˬ yawꞈ˗euˬ yehˇ gʼawˬ mya ni bi deuˆ sehꞈ˗awˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ guiˇ maꞈ byoˆ˗iˇ tehꞈ˗a” lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. (Daˬyeˬlaˇ 11:26) Ehˇ loꞈ˗ehˇ Miˇ tsaˬ Guiˇ dahˬ beh poˆ˗ahˇ teu loꞈ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ˗awˇ, Jeˬmaˬniˬ guiˇ maꞈ “byoˆ˗iˇ”˗awˇ, tsawˇ haˬ gʼawˬ mya gʼaˬ “bi deuˆ sehꞈ”˗euˬ meh. Teu ngeh miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ guiˇ˗euˬ baˬ da neh tsawˇ haˬ teu myaˆ myaˆ˗ehˇ tiˬ jawˇ˗iˬ maˬ shiˇ haw˗aˬ siˬ.

11. Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ aˬ jeˬ jahˇ˗euˬ nga?

¹¹ Daˬyeˬlaˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ, Miˇ tsaˬ Guiˇ dahˬ beh poˆ˗euˬ jeˬ hu pyeuꞈ laˇ˗eu gaˇ kawˆ deuˬ˗ahˇ jiˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. Daˬyeˬlaˇ 11:27, 28-ahˇ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ ‘hawˬ jeh tiˬ jeh˗ahˇ tehꞈ˗ehˇ dzaˬ taꞈ˗awˇ, tiˬ gʼaˬ tiˇ gʼaˬ jaˬ myawꞈ myawꞈ tehꞈ˗a’ lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ uˬ taꞈ, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ “myawˬ gahˬ” jaˆ dui dui meh lehˇ jiˇ paˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. Ehˇ loꞈ˗ehˇ maˇ diˇ toˆ˗ehˇ pyeuꞈ˗eu meh. Jeˬmaˬniˬ maˬ ehˇ, Biˇteˬ maˬ ehˇ, nyiˬ pehˬ luꞈ miˇ kʼahˬ bi saˇ mawꞈ miˇ˗a lehˇ ehˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ 1914 kʼoꞈ˗ahˇ miˇ tsaˬ guiˇ pyeuꞈ laˇ ngeh, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ dawˬ ja myawꞈ pyeuꞈ˗eu lehˇ maˇ jawˆ ni siˬ laˇ˗eu meh. 1914 kʼoꞈ keuˆ laˇ˗eu yaw myaˬ tseˇ kʼoꞈ ca ngeh, Jeˬmaˬniˬ smˇ muiˬ muiˬ laˇ tehˇ tehˬ luꞈ˗awˇ, 1914 kʼoꞈ keuˆ laˇ ngeh˗aˬ, miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ neh smˇ muiˬ kʼaˇ muiˬ˗eu miˇ kʼahˬ deuˬ laꞈ kʼoeˇ neh naˬ ba nyiꞈ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Kʼoeˇ uˬ taꞈ, Daˬyeˬlaˇ 11:29 hawˇ˗eu yaw nyiˇ 30˗euˬ dahˬ beh dzaˬ˗ahˇ˗euˬ gaˇ kawˆ jiˇ maˇ diˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Jeˬmaˬniˬ laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ nehˬ˗ehˇ deuˆ ceh ceh˗awˇ deuˆ smˇ˗euˬ meh.

Sahˬ paˬ nyiˬ gʼaˬ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ˗ahˇ deuˆ

12. Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ Miˇ tsaˬ Guiˇ dahˬ beh poˆ˗ahˇ aˬ jeˬ jahˇ˗euˬ nga?

¹² 1914 kʼoꞈ˗ahˇ neh naˇ sahˬ paˬ heu nyiˬ gʼaˬ tiˬ gʼaˬ tiˇ gʼaˬ guiˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ deuˆ˗awˇ, Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ jiˇ deuˆ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Miˇ tsaˬ Guiˇ dahˬ beh poˆ˗ahˇ Jeˬmaˬniˬ hawˇ˗eu Biˇteˬ˗euˬ uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ deuˬ, guiˇ maˬ deuˆ iˇ˗eu Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ kʼehˬ˗eu meh. Aˬmeˬliˇkaˬ˗euˬ uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ jiˇ tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ˗ahˇ tawˬ˗ahˇ nyehꞈ ahˇ˗eu meh. Kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ teu baˬ da neh Pah mehˬ˗eu 11:7-10 laꞈ kʼoeˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ byah laˇ˗euˬ meh.

13. 1930 kʼoꞈ˗ahˇ hawˇ˗eu Guiˇ nyiˬ poˆ aˬ yawꞈ poˆ˗ahˇ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ aˬ jeˬ jahˇ˗euˬ nga?

¹³ Kʼoeˇ naˇ 1930 kʼoꞈ˗ahˇ neh naˇ, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ kʼehˬ˗eu meh. Miˇ tsaˬ Guiˇ nyiˬ poˆ aˬ yawꞈ poˆ˗ahˇ ngehˬ˗ehˇ dzehˬ meh. Naˇziˬ Jeˬmaˬniˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ luꞈ ngeh, Hiˇleuˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu deuˬ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ mˇ˗eu gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ˗eu meh. Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ 1,500 gʼaˬ ehˇ gʼaˬ ni˗ahˇ sehꞈ˗awˇ, gʼawˬ mya heˇ gʼaˬ˗ahˇ kaꞈ lahˇ˗eu taˆ˗ahˇ sha gʼeh˗euˬ meh. Gaˇ kawˆ heu naˇ, Daˬyeˬlaˇ neh maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ loꞈ˗ehˇ maˇ diˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ “Uˬ duˬ tahˬ nymˇ nymˇ ma˗ahˇ laˆ jawꞈ”˗eu uˬ taꞈ, “yawˬ nah na luꞈ lawˇ˗eu shehˇ˗eu jeˬ maˬ bi mˇ ni, aˬ yawꞈ maꞈ laˆ tsoeˬ”˗awˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ mˇ zaˬ deuˬ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ myahˇ˗ahˇ maˬ ciˬ huiˬ maˬ ciˬ mahˇ nya ni jahˇ˗eu meh. (Daˬyeˬlaˇ 11:30, 31) Hiˇleuˬ Jeˬmaˬniˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ tiˬ gʼaˬ˗iˬ maˬ bi dzeˇ ni laˆ byoˆ jiˇ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ˗eu meh.

Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ yaw shuiꞈ

14. Miˇ tsaˬ Guiˇ nyiˬ poˆ aˬ yawꞈ poˆ jiˇ ngeh, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ aˬ geu gʼaˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ nga?

¹⁴ Miˇ tsaˬ Guiˇ nyiˬ poˆ aˬ yawꞈ poˆ jiˇ ngeh, Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ˗euˬ Kawˇmyuˬniˬ uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ, Jeˬmaˬniˬ uˆ lahˇ uˬ moˆ jawˇ haw˗euˬ miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ yuˇ geuꞈ˗awˇ, Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Naˇziˬ˗euˬ haiˬ˗eu uˆ lahˇ˗eu jeˬ loꞈ˗ehˇ, Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ jiˇ ni, aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ naˆ maˬ tseˇ maˇ maˇ ni gʼeh˗eu Miˬyehˇ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ˗awˇ ehˇ dawˬ naˇ haˬ˗eu deuˬ˗ahˇ kʼehˬ˗eu meh.

15. Miˇ tsaˬ Guiˇ nyiˬ poˆ aˬ yawꞈ poˆ jiˇ ngeh, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ aˬ jeˬ jahˇ˗euˬ nga?

¹⁵ Miˇ tsaˬ Guiˇ nyiˬ poˆ aˬ yawꞈ poˆ jiˇ˗awˇ tiˬ kʼehˬ naˇ, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ yaw shuiꞈ gʼaˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ jawˇ paw pyawˬ˗eu deuˬ, Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ˗ahˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ kʼehˬ laˇ˗euˬ meh. Heu naˇ Pah mehˬ˗eu 12:15-17-ahˇ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ loꞈ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Sahˬ paˬ heu gʼaˬ aˬ dui˗euˬ tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ˗awˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ tsawˇ haˬ gʼawˬ mya heˇ gʼaˬ˗ahˇ sha dzeh˗euˬ meh. Aˇ saˬ saˬ˗eu aˇ nah aˇ yamˬ laꞈ kʼoeˇ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ, Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ mˇ˗eu gaˇ˗ahˇ bi naˬ leˇ˗eu lehˇ kʼehˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ˗eu “iˇ jeuˬ jeuˬ ma”˗ahˇ zmˬ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ tiˬ jeˬ gʼeh neh˗iˬ maˬ laˆ naˬ nya˗a.g

16. Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ Daˬyeˬlaˇ 11:37-39-ahˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ bi byah laˇ˗euˬ nga?

¹⁶ Daˬyeˬlaˇ 11:37-39-ahˇ gui. Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ heu˗ahˇ, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ ‘aˬ poeˬ aˬ bawˇ deuˬ uˬ duˬ tahˬ˗euˬ Miˬyehˇ˗ahˇ myaˆ maˬ haw cawˬ ni jawˇ tehꞈ˗a’ lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. Ehˇ loꞈ˗ehˇ aˬ joˆ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ nga? Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ zahˇ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ deuˬ˗ahˇ baoˬ maˬ paˇ bi jaˆ ni jahˇ˗eu heu neh zahˇ deuˬ˗ahˇ laˆ byoˆ jiˇ˗eu lehˇ aˇ pyaˇ daˬ taˬ˗euˬ meh. Kʼoeˇ naˇ teu loꞈ˗ehˇ mˇ pyeuꞈ nya˗eu gʼaˇ duˬ, 1918 kʼoꞈ˗ahˇ neh naˇ Soˇbi˗yaˬ˗euˬ uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ dzaw nymˇ doe ni Miˬyehˇ maˬ jawˇ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ bi mehˬ laˇ˗euˬ meh. Kʼoeˇ naˇ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ “ziꞈ dah ni gʼeh˗eu taˆ deuˬ˗ahˇ haw piˇ˗eu miˬ yehˇ˗ahˇ aˬ yawꞈ yaw zeu” aˬ joˆ˗ehˇ taˬ˗euˬ nga? Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ yawˬ ha˗euˬ baoˬ bi huiˬ laˇ˗eu gʼaˇ duˬ, guiˇ maꞈ beh gaˇ hawˇ˗eu guiˇ deuˆ˗eu keu ka nuˇkiꞈ˗liˬyaˬ jahˇ gaˇ, pyuˇ gʼawˬ mya ni zmˬ˗euˬ meh. Maˇ diˇ naˇ, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ, tsawˇ haˬ aˇ heˇ lam gʼaˬ˗ahˇ neh sehꞈ nya˗eu guiˇ deuˆ˗eu keu ka jaˆ˗eu meh.

Sahˬ paˬ nyiˬ gʼaˬ gm leˇ

17. “Doeˇ dui dui˗eu nui daˆ daˆ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ” heu naˇ aˬ jeˬ nga?

¹⁷ Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ aˇ yeˇ huiˬ˗eu gaˇ kawˆ tiˬ kawˆ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ, laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ “ciˬ cuˇ ni bi pyeuꞈ˗iˇ˗eu doeˇ dui dui˗eu nui daˆ daˆ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ kʼoeˇ gaˇ bi jaˆ” laˇ˗euˬ meh. (Daˬyeˬlaˇ 11:31, MS) “Doeˇ dui dui˗eu nui daˆ daˆ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ” heu naˇ Miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ haw teˬ˗eu aˇ maꞈ pyeuꞈ meh.

18. Miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ haw teˬ˗eu aˇ maꞈ˗ahˇ aˬ jeˬ miˇ neh “doeˇ dui dui˗eu nui daˆ daˆ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ” lehˇ kuˇ˗eu nga?

¹⁸ Miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ haw teˬ˗eu aˇ maꞈ “doeˇ dui dui˗eu nui daˆ daˆ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ” lehˇ bi kuˇ˗euˬ teu naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ miˇ tsaˬ˗ahˇ laˆ saˇ nya ma lehˇ ehˇ˗eu miˇ neh meh. Ehˇ kʼawꞈ maˇ diˇ naˇ Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ tehꞈ˗ehˇ teu loꞈ˗ehˇ jahˇ nya˗eu meh. Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ teu laꞈ kʼoeˇ, doeˇ dui dui˗eu nui daˆ daˆ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ “ciˬ cuˇ ni bi pyeuꞈ˗iˇ” meh lehˇ jiˇ paˇ ehˇ˗eu meh. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, Miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ haw teˬ˗eu aˇ maꞈ heu maꞈ naˇ, zahˇ kʼawꞈ dawˬ tawˆ luꞈ˗ahˇ laˆ cawˆ gaˇ daˬ ma gʼaˬ pyeuꞈ˗eu miˇ neh meh.—“Aˇ saˬ saˬ˗eu saˇ ka˗ahˇ mˇ ceh ceh˗eu sahˬ paˬ” lehˇ ehˇ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ haw.

Aˬ dui aˬ jeˬ miˇ neh heu kawˆ˗euˬ gaˇ hu˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ ya siˬ nya˗eu nga?

19-20. (a) Aˬ dui aˬ jeˬ miˇ neh gaˇ kawˆ heu kawˆ˗euˬ gaˇ hu˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ ya siˬ nya˗eu nga? (b) Nyaˆ taꞈ kawˆ˗ahˇ aˬ dui aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗euˬ dawˬ kʼoꞈ za˗eu nga?

¹⁹ Aˬ dui gaˇ kawˆ heu kawˆ˗euˬ gaˇ hu˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ aˬ jeˬ miˇ neh ya siˬ nya nga lehˇ ngeuˇ naˇ, Daˬyeˬlaˇ neh laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ 1870 kʼoꞈ˗ahˇ neh 1991 kʼoꞈ˗ahˇ maˇ diˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ lehˇ bi siˬ laꞈ˗eu miˇ neh meh. Teu miˇ neh, aˬ dui maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ heu˗euˬ dzeˇ luꞈ˗eu gaˇ kawˆ deuˬ jiˇ maˇ diˇ pyeuꞈ laˇ meh lehˇ jah nya meh.

²⁰ Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ 1991 kʼoꞈ˗ahˇ pyaˆ˗iˇ shaˆ˗iˇ˗euˬ meh. Toˆ˗ehˇ naˇ nymˬ˗mˇ iˬ nah laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ aˬ suˇ gʼaˬ nga? Nyaˆ taꞈ kawˆ˗ahˇ dawˬ kʼoꞈ heu za meh.

1-2. Aˬ dui heu kawˆ˗ahˇ aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ ja sawˇ˗eu nga?

Aˬ dui aˇ saˬ saˬ˗eu aˇ nah aˇ yamˬ˗ahˇ jawˇ luꞈ˗eu lehˇ siˬ laˇ˗eu jeˬ, aˬ myah myah naˆ maˬ tseˇ ya mawˇ˗eu meh. Gʼawˬ myahˇ maˬ gʼeh˗ehˇ Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ tsawˇ haˬ zaˬ˗euˬ uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ˗ahˇ laˆ cawˆ jiˇ meh. Ehˇ kʼawꞈ gaˇ kawˆ heu maˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ yaw kaˬ˗ahˇ, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ maˬ tsehˆ leˇ ni deuˆ˗awˇ, Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ jiˇ deuˆ˗eu meh.

² Aˬ dui heu kawˆ˗ahˇ Daˬyeˬlaˇ 11:40–12:1-ahˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ˗ahˇ haw ma. Aˬ dui nymˬ˗mˇ iˬ nah laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ aˬ suˇ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu nga lehˇ ya siˬ˗eu uˬ taꞈ, aˬ dui mehˬ hu paw keuˆ le luꞈ˗eu shaˬ zahˬ˗ahˇ kʼaˬ duˬ ni aˬ joˆ˗ehˇ kamˬ daˬ nya nga lehˇ jiˇ ja sawˇ ma.

Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ yaw shuiꞈ doˆ laˇ

3-4. Nymˬ˗mˇ iˬ nah laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ aˬ suˇ gʼaˬ nga?

³ Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ 1991 kʼoꞈ˗ahˇ pyaˆ˗iˇ shaˆ˗iˇ ngeh, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ uˆ lahˇ˗eu uˬ moˆ jawˇ˗eu Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ “ui cuiˆ na ngehˬ gʼeh dah teˬ nehˬ˗eu jeˬ˗ahˇ za”˗euˬ meh. Teu miˇ neh, aˬ yawꞈ maꞈ yawˬ ha naꞈ˗i tiˬ kʼehˬ ya mˇ˗euˬ meh. (Daˬyeˬlaˇ 11:34) Aˬ yawꞈ maꞈ yaw muiˬ˗ehˇ tsaꞈ gaˬ nya laˇ˗awˇ, tiˬ kʼehˬ naˇ Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ˗euˬ uˆ lahˇ˗eu uˬ moˆ jawˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ aˇ seh aˇ seh gʼaˬ˗ahˇ neh myaˬ laˇ˗euˬ meh. Aˇ nah naˇ Laˇsiˬ˗yaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ jawˇ paw pyawˬ˗eu miˇ kʼahˬ deuˬ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Dzeuˇ yaꞈ˗euˬ kawˆ˗ahˇ ya ja sawˇ˗euˬ loꞈ˗ehˇ, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ jahˇ˗eu 3 jeˬ naˇ, (1) aˬ yawꞈ maꞈ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ do lehˇ muiˇ, (2) aˬ yawꞈ maꞈ Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ˗ahˇ muiˇ˗eu lehˇ siˬ laˇ, (3) aˬ yawꞈ nyaꞈ yaw kaˬ deuˆ ceh ceh, heu deuˬ pyeuꞈ meh.

⁴ Aˬ dui Laˇsiˬ˗yaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ jawˇ paw pyawˬ˗eu miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ aˬ jeˬ miˇ neh laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ lehˇ sawˇ˗eu nga? (1) Aˬ yawꞈ maꞈ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ do lehˇ muiˇ˗eu miˇ neh meh. Aˬ yawꞈ maꞈ tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ˗awˇ, aˬ yawꞈ maꞈ uˆ lahˇ˗eu uˬ moˆ jawˇ˗eu mehˇ nmˇ aˇ seh aˇ seh gʼaˬ˗ahˇ kʼehˬ˗eu meh. (2) Aˬ yawꞈ maꞈ mˇ˗eu jeˬ Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ˗ahˇ bye˗eu lehˇ siˬ laˇ˗eu miˇ neh meh. (3) Aˬ yawꞈ maꞈ laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ pyeuꞈ˗eu Miˇ tsaˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu baoˬ jaˆ˗eu Eˬgaˬlamˬ hawˇ˗eu Aˬmeˬliˇkaˬ˗ahˇ guiˇ deuˆ˗eu miˇ neh meh. Nymˬ˗mˇ aˬ dui Laˇsiˬ˗yaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ jawˇ paw pyawˬ˗eu miˇ kʼahˬ deuˬ, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ aˬ joˆ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ nya ngaˬ lehˇ ja sawˇ ma.

Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ deuˆ daˆ leꞈ

5. Daˬyeˬlaˇ 11:40-43-ahˇ aˬ geu ngeh pyeuꞈ laˇ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ ngehˬ keuˆ taˬ˗euˬ nga? Teu ngeh aˬ jeˬ pyeuꞈ laˇ˗eu nga?

⁵ Daˬyeˬlaˇ 11:40 ehˇ lahˬ˗ahˇ guib; Daˬyeˬlaˇ 11:41-43-ahˇ gui. Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ heu naˇ, aˇ saˬ saˬ˗eu saˇ ka˗ahˇ pyeuꞈ laˇ˗eu gaˇ kawˆ deuˬ˗ahˇ ngehˬ keuˆ taˬ˗awˇ, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ tiˬ gʼaˬ tiˇ gʼaˬ muiˇ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ jiˇ ngehˬ keuˆ taˬ˗euˬ meh. Daˬyeˬlaˇ aˇ yamˬ jiˇ leˇ dzaˬ˗ahˇ, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ “guiˇ deuˆ tehꞈ˗a” lehˇ ehˇ˗eu meh.—Daˬyeˬlaˇ 11:40.

6. Sahˬ paˬ heu nyiˬ gʼaˬ deuˆ ceh ceh˗eu lehˇ, aˬ jeˬ˗ahˇ haw ngeh siˬ laˇ˗eu meh.

⁶ Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ, miˇ tsaˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu baoˬ jaˆ˗eu uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ pyeuꞈ˗eu gʼaˇ duˬ, deuˆ ceh ceh daˆ leꞈ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Miˇ tsaˬ Guiˇ nyiˬ poˆ aˬ yawꞈ poˆ jiˇ˗awˇ Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ jawˇ paw pyawˬ˗eu miˇ kʼahˬ deuˬ, Yuˇloˬ paw pyawˬ˗ahˇ baoˬ jaˆ dui dui laˇ ngeh, aˬ jeˬ jeˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ nga? Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ, tiˬ gʼaˬ tiˇ gʼaˬ pyuˇ gʼawˬ mya ni zmˬ zmˬ˗ehˇ miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ neh gʼaˬ kʼaˇ kʼaˆ˗eu guiˇ maꞈ pyeuꞈ laˇ ni jahˇ˗eu heu neh deuˆ ceh ceh luꞈ˗eu meh. Aˬ yawꞈ nyaꞈ guiˇ deuˆ ngeh aˬ yawꞈ nyaꞈ yaw kaˬ guiˇ do lehˇ maˬ deuˆ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ jawˇ paw pyawˬ˗eu miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ biꞈ˗ehˇ miˇ kʼahˬ yawˬ kʼahˬ yawˬ nehˬ˗ehˇ guiˇ bi deuˆ˗eu meh. Gaˇ kawˆ heu naˇ, Ehˇpa˗li kaˆ, Eˇshaˬ, Laˇteꞈ Aˬmeˬliˇkaˬ, heu deuˬ˗ahˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Maˬ myahˇ laˇ˗euˬ heu myaˆ kʼoꞈ˗ahˇ Laˇsiˬ˗yaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ jawˇ paw pyawˬ˗eu miˇ kʼahˬ deuˬ baoˬ huiˬ laˇ luꞈ˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ nehˬ˗ehˇ kahˬpyuˇteuˬ paw neh guiˇ deuˆ˗eu uˬ taꞈ, kʼoeˇ paw paˆ˗euˬ deuˬ kahˬpyuˇteuˬ poꞈgaˬ˗lamˬ zmˬ˗awˇ jeˬ gaꞈ jeˬ ka mˇ gaˇ hawˇ˗eu miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu jeˬ˗ahˇ laˆ cawˆ nga lehˇ jiˇ ja bu˗eu meh. Kʼoeˇ uˬ taꞈ, Daˬyeˬlaˇ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ jiˇ deuˆ meh lehˇ jiˇ paˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh.—Daˬyeˬlaˇ 11:41.

Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ “zawˇ˗ehˇ muiˬ˗eu miˇ kʼahˬ”˗ahˇ uˇ leˇ

7. “Zawˇ˗ehˇ muiˬ˗eu miˇ kʼahˬ” heu naˇ, aˬ jeˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ˗eu nga?

⁷ Daˬyeˬlaˇ 11:41 Miˇ shuiˬ dawˬ paˇ Jaˇliꞈ˗ahˇ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ “zawˇ˗ehˇ muiˬ˗eu miˇ kʼahˬ”˗ahˇ uˇ leˇ meh lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. Miˇ kʼahˬ heu naˇ aˬ jeˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ˗eu nga? Gaˇ hu aˇ yamˬ˗ahˇ naˇ miˇ kʼahˬ heu kʼahˬ Iˇsaˬleˬlaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ˗eu meh. Aˇ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, miˇ kʼahˬ teu kʼahˬ naˇ “miˇ kʼahˬ dawˬ tawˆ luꞈ naˆ maˬ tseˇ muiˬ dzehˬ˗eu” miˇ neh meh. (Yeˬsaˬgeˬlaˇ 20:6) Miˇ kʼahˬ heu kʼahˬ aˇ dzehˬ˗ehˇ muiˬ˗eu heu naˇ, maˇ maˇ ni gʼeh˗eu uˬ duˬ tahˬ˗eu jeˬ jaˆ˗eu miˇ neh meh. Ehˇ kʼawꞈ A.D. 33 Beˬdeˬgoˇdeˬ aˇ nah˗ahˇ neh naˇ, “miˇ kʼahˬ” lehˇ ehˇ˗eu heu naˇ, maˇ diˇ jaˆ˗eu jawˇ duˬ maˬ paˇ ngeuˇ˗euˬ meh. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, nymˬ˗mˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ miˇ tsaˬ tahˬ kʼawˇ doe ni jawˇ luꞈ˗eu miˇ neh meh. Teu miˇ neh, nymˬ˗mˇ iˬ nah “zawˇ˗ehˇ muiˬ˗eu miˇ kʼahˬ” lehˇ ehˇ˗eu heu naˇ, Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ˗eu gʼaˇ duˬ yaw jeˬ ma jeˬ, bawˬ dzaˬ iˇ˗eu, tsaꞈ gaˬ iˇ˗eu, mˇ jeˬ shaˇ kawˆ heu deuˬ mˇ˗eu leh jeh gaˇ ehˇ mawꞈ˗eu meh.

8. Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ “zawˇ˗ehˇ muiˬ˗eu miˇ kʼahˬ”˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ uˇ leˇ˗euˬ nga?

⁸ Aˇ saˬ saˬ˗eu aˇ nah aˇ yamˬ˗ahˇ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ “zawˇ˗ehˇ muiˬ˗eu miˇ kʼahˬ”˗ahˇ yaw myaˬ poˆ uˇ leˇ˗euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Miˇ tsaˬ Guiˇ nyiˬ poˆ aˬ yawꞈ poˆ ngeh yamˬ˗ahˇ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ pyeuꞈ˗eu Naˇziˬ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ˗ahˇ kʼehˬ˗awˇ sehꞈ˗eu heu neh, “zawˇ˗ehˇ muiˬ˗eu miˇ kʼahˬ”˗ahˇ uˇ leˇ˗euˬ meh. Miˇ tsaˬ Guiˇ nyiˬ poˆ aˬ yawꞈ poˆ jiˇ ngeh neh naˇ, Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ kʼehˬ˗awˇ sha dzeh iˇ˗eu heu neh, “zawˇ˗ehˇ muiˬ˗eu miˇ kʼahˬ”˗ahˇ uˇ leˇ˗euˬ meh.

9. Maˬ myahˇ laˇ˗euˬ heu myaˆ kʼoꞈ˗ahˇ Laˇsiˬ˗yaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ jawˇ paw pyawˬ˗eu miˇ kʼahˬ deuˬ, “zawˇ˗ehˇ muiˬ˗eu miˇ kʼahˬ”˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ uˇ leˇ˗euˬ nga?

⁹ Maˬ myahˇ laˇ˗euˬ heu myaˆ kʼoꞈ˗ahˇ, Laˇsiˬ˗yaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ jawˇ paw pyawˬ˗eu miˇ kʼahˬ deuˬ jiˇ “zawˇ˗ehˇ muiˬ˗eu miˇ kʼahˬ”˗ahˇ uˇ leˇ˗euˬ meh. Aˬ joˆ˗ehˇ uˇ leˇ˗euˬ nga? 2017 kʼoꞈ˗ahˇ aˬ yawꞈ maꞈ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗euˬ gaˇ˗ahˇ laˆ naˬ˗awˇ, mehˇ nmˇ gʼawˬ mya gʼaˬ˗ahˇ jiˇ tawˬ˗ahˇ nyehꞈ ahˇ˗euˬ uˬ taꞈ, aˬ dui˗euˬ paˇ dmˬ gʼawˬ mya dmˬ˗ahˇ jiˇ maˬ bi zmˬ ni laˆ naˬ˗euˬ meh. Miˇ shuiꞈ dawˬ paˇ Jaˇliꞈ˗ahˇ ngehˬ˗ehˇ dzehˬ meh. Kʼoeˇ uˬ taꞈ, aˬ yawꞈ maꞈ aˬ dui˗euˬ Beˬdeˬlaˇ˗ahˇ maˬ ehˇ, Bawˬdzaˬnymˇ hawˇ˗eu huiˬ˗eu Bawˬdzaˬnymˇ deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, yuˇ geuꞈ˗euˬ meh. Teu miˇ neh 2018 kʼoꞈ˗ahˇ Uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ Laˇsiˬ˗yaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ jawˇ paw pyawˬ˗eu miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ, laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ lehˇ sawˇ˗euˬ meh. Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ kʼehˬ gaˇ kʼaˆ gaˇ ya daˬ kʼawꞈ, uˆ lahˇ˗eu jeˬ maˬ ehˇ, uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, beˬ paˇ nehˬ laꞈ lehˇ maˬ teuˆ˗a. Aˬ yawꞈ maꞈ Jaˇliꞈ˗ahˇ, “dzoeˬ dzaˬ˗eu tsawˇ haˬ dawˬ tawˆ luꞈ”˗eu gʼaˇ duˬ guiˬ lahˬ shaˇ nehˬ lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ dawˬ˗ahˇ mˇ caw˗euˬ meh. Dzoeˬ dzaˬ˗eu heu deuˬ, Miˬyehˇ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ yaˇ kʼaˬ daˇ ngeh ngehˬ˗ehˇ dzehˬ mˇ caw˗eu meh.—1 Tiˆmoˇseˬ 2:1, 2.

Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ, laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ˗ahˇ deuˆ gʼaˬ nya ngaˇ laˬ?

10. Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ˗ahˇ deuˆ gʼaˬ nya ngaˇ laˬ?

¹⁰ Daˬyeˬlaˇ 11:40-45-ahˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ˗ahˇ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ mˇ˗eu jeˬ˗ahˇ myaˬ ni ngehˬ keuˆ taˬ˗euˬ meh. Heu naˇ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ˗ahˇ deuˆ gʼaˬ nya˗eu lehˇ ehˇ mawꞈ nga laˬ? Maˬ. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, Aˬmaˬgeˬdoˬ guiˇ˗ahˇ, Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ tsawˇ haˬ zaˬ˗euˬ uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ dawˬ tawˆ luꞈ˗ahˇ laˆ cawˆ le ngeh keuˆ ni, laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ “dehꞈ” luꞈ˗eu siˬ miˇ neh meh. (Pah mehˬ˗eu 19:20) Aˬ dui aˬ jeˬ miˇ neh toˆ˗ehˇ ehˇ nya˗eu nga? Aˬ dui gaˇ kawˆ heu nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ, Daˬyeˬlaˇ hawˇ˗eu Pah mehˬ˗eu sahˬ boꞈ˗ahˇ ehˇ taˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ haw ma.

11. Daˬyeˬlaˇ 2:43-45-ahˇ ngehˬ keuˆ taˬ˗euˬ jeˬ, aˬ jeˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ˗eu nga? (Sahˬ boꞈ baˆ kʼoˆ˗euˬ aˇ baˇ˗ahˇ haw.)

¹¹ Daˬyeˬlaˇ 2:43-45-ahˇ gui. Daˬyeˬlaˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ˗ahˇ yaw myaˬ jeˬ neh tehꞈ˗euˬ huiˬ dui dui˗eu tsawˇ haˬ mawˇ kawˇ tiˬ kawˇ˗ahˇ ngehˬ keuˆ taˬ˗euˬ meh. Mawˇ kawˇ teu˗euˬ aˇ tsehˆ deuˬ naˇ, Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ jawˇ˗eu miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ luꞈ˗eu aˇ maꞈ deuˬ˗ahˇ ehˇ keuˆ mawꞈ˗eu meh. Uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ heu deuˬ tiˬ gʼaˬ tiˬ yamˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu meh. Mawˇ kawˇ heu˗euˬ aˬ kuiˇ pehˬ zaˬ naˇ, shmˇ tiˬ paˆ miˇ tsaˬ tiˬ paˆ lehˇ jahˇ taˬ˗euˬ meh. Teu naˇ, Miˇ tsaˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu baoˬ jaˆ˗eu Eˬgaˬlamˬ hawˇ˗eu Aˬmeˬliˇkaˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ˗eu meh. Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ heu˗ahˇ haw ngeh, aˬ yawꞈ maꞈ naˇ, Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ tsawˇ haˬ zaˬ˗euˬ uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ dawˬ tawˆ luꞈ˗ahˇ laˆ cawˆ le ngeh keuˆ ni uˆ lahˇ luꞈ˗eu lehˇ siˬ laˇ˗eu meh.

12. Jeˬ zaˬ yaw haiˬ˗euˬ uˬ duˬ shiꞈ siˬ aˬ yawꞈ siˬ naˇ, aˬ jeˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ˗eu nga? Gaˇ kawˆ heu˗ahˇ siˬ nya˗eu aˬ jeˬ miˇ neh aˇ yeˇ huiˬ˗eu nga?

¹² Gʼaˬ kʼehˇ Yoˇhaˬ jiˇ, Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu miˇ tsaˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu baoˬ jaˆ˗eu deuˬ˗ahˇ ngehˬ keuˆ taˬ˗euˬ meh. Yoˇhaˬ uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ heu deuˬ˗ahˇ uˬ duˬ shiꞈ siˬ tsoꞈ˗eu haiˬ˗eu jeˬ zaˬ nehˬ˗ehˇ sheu cehˆ taˬ˗euˬ meh. Jeˬ zaˬ yaw haiˬ˗euˬ uˬ duˬ shiꞈ siˬ aˬ yawꞈ siˬ naˇ, Miˇ tsaˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu baoˬ jaˆ˗eu Eˬgaˬlamˬ hawˇ˗eu Aˬmeˬliˇkaˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ˗eu meh. Gaˇ kawˆ heu˗ahˇ siˬ nya˗eu aˬ jeˬ miˇ aˇ yeˇ huiˬ˗eu nga? Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, jeˬ zaˬ yaw haiˬ heu mawˇ uˬ duˬ shiꞈ siˬ tehꞈ˗ehˇ tsoꞈ˗awˇ, yehꞈ siˬ aˬ yawꞈ siˬ lehˇ maˬ paˇ tsoꞈ doˆ laˇ˗eu miˇ neh meh. Yeˬsuˇ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ mˬ taˆ guiˇ maꞈ haiˬ˗eu jeˬ zaˬ heu mawˇ˗ahˇ laˆ cawˆ le ngeh keuˆ ni, uˬ duˬ shiꞈ siˬ aˬ yawꞈ siˬ baoˬ jaˆ luꞈ˗eu meh.c—Pah mehˬ˗eu 13:1, 2; 17:13, 14.

Gʼawˬ myahˇ maˬ gʼeh˗ehˇ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ aˬ jeˬ jahˇ˗eu nga?

13-14. ‘Maˬgawˇgaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu Gawˇgaˆ’ heu naˇ, aˬ suˇ gʼaˬ nga? Aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ deuˆ ni laˆ yehˆ nehˬ˗eu aˬ jeˬ nga?

¹³ Yeˬsaˬgeˬlaˇ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ maˬ bi laˆ cawˆ mi naˆ˗ehˇ aˬ jeˬ pyeuꞈ laˇ˗eu lehˇ jeˬ hu paw neh ehˇ taˬ˗euˬ meh. Aˬ dui Yeˬsaˬgeˬlaˇ 38:10-23; Daˬyeˬlaˇ 2:43-45; 11:44–12:1; Pah mehˬ˗eu 16:13-16, 21 laꞈ kʼoeˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ˗ahˇ haw naˇ, Jaˇliꞈ aˇ deuˆ heu deuˬ aˬ yawꞈ tiˬ yamˬ aˬ yawꞈ tiˬ kawˆ˗ahˇ ngehˬ luꞈ˗eu lehˇ ya siˬ meh. Toˆ˗ehˇ maˇ diˇ pyeuꞈ naˇ, gaˇ kawˆ heu naˇ pyeuꞈ laˇ meh lehˇ aˬ dui noeˬ tmˬ nya˗eu jeˬ pyeuꞈ meh.

¹⁴ Huiˬ dui dui˗eu shaˬ zahˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ tiˬ kʼehˬ naˇ, “miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ kʼaˇ jawˇ˗eu sahˬ paˬ deuˬ” uiˬ laˇ˗eu meh. (Pah mehˬ˗eu 16:13, 14; 19:19) Jaˇliꞈ˗ahˇ uiˬ laˇ taˬ˗euˬ tsawˇ jeuˬ tsawˇ ca heu deuˬ˗ahˇ ‘Maˬgawˇgaˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu Gawˇgaˆ’ lehˇ kuˇ taˬ˗euˬ meh. (Yeˬsaˬgeˬlaˇ 38:2) Aˬ yawꞈ maꞈ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ deuˆ˗awˇ, aˬ joˆ˗ehˇ jahˇ neh kʼawꞈ laˆ byoˆ˗eu lehˇ leh jeh˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ aˬ dui˗ahˇ deuˆ ni laˆ yehˆ nehˬ˗eu aˬ jeˬ nga? Gʼaˬ kʼehˇ Yoˇhaˬ aˬ yawꞈ huiˬ dui dui˗eu uˬ yehˇ aˇ siˬ Miˬyehˇ˗ahˇ muiˇ˗eu deuˬ˗euˬ kʼoeˇ taˆ ga deh gaˇ ya mawˇ˗euˬ ma lehˇ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. Teu naˇ, Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ kʼaˆ dui dui˗eu yaˇ kʼaˬ daˇ˗eu dawˬ, tsaꞈ gaˬ gaˇ ehˇ mawꞈ˗eu meh. Yaˇ kʼaˬ daˇ˗eu dawˬ teu naˇ, Maˬgawˇgaˆ˗euˬ Gawˇgaˆ˗ahˇ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ˗ahˇ neh laˆ byoˆ jiˇ˗eu lehˇ leh jeh ni laˆ noeˬ nehˬ˗eu meh.—Pah mehˬ˗eu 16:21.

15-16. (a) Daˬyeˬlaˇ 11:44, 45 aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ ehˇ mawꞈ gaˇ duˇ˗eu nga? (b) Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu Maˬgawˇgaˆ˗euˬ Gawˇgaˆ˗ahˇ aˬ jeˬ keuˆ le˗eu nga?

¹⁵ Kʼaˆ dui dui˗eu yaˇ kʼaˬ daˇ˗eu dawˬ tsaꞈ gaˬ˗eu hawˇ˗eu Miˬyehˇ˗ahˇ muiˇ˗eu deuˬ˗euˬ aˇ saˬ saˬ˗eu poˆ deuˆ˗eu guiˇ heu naˇ, Daˬyeˬlaˇ 11:44, 45-ahˇ ehˇ keuˆ taˬ˗euˬ gaˇ kawˆ nehˬ˗ehˇ aˬ yawꞈ tiˬ kawˆ pyeuꞈ nya meh. (Gui.) Daˬyeˬlaˇ “nahˇ ma doˆ kʼehˬ paw hawˇ˗eu laꞈ taˆ paw pyawˬ˗ahˇ neh gaˬ le˗euˬ dawˬ deuˬ” laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ˗ahˇ nui ma bi pehˇ dui dui leˇ˗awˇ, “tsawˇ haˬ gʼawˬ mya ni sehꞈ”˗eu leh jeh tehꞈ˗a lehˇ ehˇ˗eu meh. “Tsawˇ haˬ gʼawˬ mya ni” lehˇ ehˇ˗eu heu naˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ gaˇ duˇ˗eu meh.d Daˬyeˬlaˇ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ deuˆ saˬ saˬ laˇ gaˇ ehˇ mawꞈ˗eu paˬ.

¹⁶ Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu miˇ tsaˬ˗euˬ uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ deuˬ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ deuˆ laˇ ngeh, Baoˬ huiˬ˗eu Miˬyehˇ˗ahˇ nui ma pehˇ dui dui leˇ˗awˇ, Aˬmaˬgeˬdoˬ guiˇ dahˬ beh laˇ˗eu meh. (Pah mehˬ˗eu 16:14, 16) Teu ngeh, uiˬ laˇ taˬ˗euˬ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ deuˬ bi laˆ cawˆ jiˇ˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ “ngehˬ gʼeh nehˬ˗eu gʼaˬ maˬ jawˇ˗ehˇ pyeuꞈ˗iˇ˗awˇ, ya shiˇ tehꞈ˗a.”—Daˬyeˬlaˇ 11:45.

17. Daˬyeˬlaˇ 12:1-ahˇ haw ngeh, “huiˬ˗eu mahˇ˗eu mˬ taˆ gʼaˬ kʼehˇ” aˬ suˇ gʼaˬ nga? Aˬ yawꞈ aˬ jeˬ jahˇ˗eu lehˇ gʼeh˗eu nga?

¹⁷ Daˬyeˬlaˇ 12:1-ahˇ gui. Jaˇliꞈ heu deuˆ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ deuˬ aˬ joˆ˗ehˇ bi laˆ cawˆ˗eu gaˇ kawˆ duꞈ yawˇ ni paˇ ehˇ taˬ˗awˇ, Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ aˬ joˆ˗ehˇ ya buˬ˗iˇ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ jiˇ paˇ ehˇ nehˬ taˬ˗euˬ meh. Heu deuˆ˗ahˇ Yeˬsuˇ˗euˬ tsawˇ myahˇ˗ahˇ dzaˇ˗i tiˬ jeˬ lehˇ kuˇ˗eu Miˇkeˬlaˇ, Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ “haw piˇ˗eu” meh lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ 1914 kʼoꞈ˗ahˇ neh naˇ uˆ lahˇ dahˬ beh laˇ˗awˇ, mehˬ hu paw aˬ yawꞈ Aˬmaˬgeˬdoˬ guiˇ mˇ ngeh “doˆ le”˗eu meh. Daˬyeˬlaˇ teu ngeh˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ “shaˬ dui zahˬ dui dui˗eu aˇ yamˬ” lehˇ kuˇ taˬ˗awˇ, Yoˇhaˬ jiˇ Pah mehˬ˗eu sahˬ boꞈ laꞈ kʼoeˇ, aˇ yamˬ teu˗ahˇ “guˆ dui dui laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ” lehˇ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh.—Pah mehˬ˗eu 6:2; 7:14.

Nawˬ˗euˬ tsawˇ myahˇ “Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ laꞈ kʼoeˇ tsawˇ myahˇ ahˇ” meh loˇ?

18. Aˬ dui keuˆ le luꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ aˬ jeˬ miˇ neh guˆ˗eu maˬ loˬ˗eu nga?

¹⁸ Aˬ dui keuˆ le luꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ guˆ˗eu maˬ loˬ˗a. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, Daˬyeˬlaˇ hawˇ˗eu Yoˇhaˬ, Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ˗euˬ gaˇ mˇ˗eu tsawˇ haˬ deuˬ ya buˬ˗iˇ meh lehˇ ehˇ tsehˆ taˬ˗euˬ miˇ neh meh. Daˬyeˬlaˇ ya buˬ˗iˇ˗eu deuˬ˗euˬ tsawˇ myahˇ “Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ laꞈ kʼoeˇ tsawˇ myahˇ ahˇ˗eu” meh lehˇ ehˇ˗eu meh. (Daˬyeˬlaˇ 12:1) Aˬ dui˗euˬ tsawˇ myahˇ teu˗euˬ laꞈ kʼoeˇ aˬ joˆ˗ehˇ bi ahˇ nya˗eu nga? Aˬ dui Miˬyehˇ˗euˬ Yawˇ zaˬ pyeuꞈ˗eu Yeˬsuˇ˗ahˇ ya jah˗eu meh. (Yoˇhaˬ 1:29) Aˬ dui Miˬyehˇ˗ahˇ a nehˬ dzeuˇ˗euˬ lehˇ bi siˬ˗eu gʼaˇ duˬ, iˇ cuꞈ ya shawˇ˗eu meh. (1 Beˬtuˆluˆ 3:21) Kʼoeˇ naˇ, aˬ dui aˬ cawˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ siˬ nya laˇ ni kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh caw ba nehˬ˗eu heu neh, Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ˗ahˇ gʼaˬ ya biꞈ˗eu meh.

19. Aˬ dui aˬ jeˬ ya jahˇ˗eu nga, aˬ jeˬ miˇ neh?

¹⁹ Nymˬ˗mˇ aˇ yamˬ heu naˇ, aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ˗ahˇ nui ma taˬ coeˇ dzehˬ laˇ ni ya jahˇ˗eu aˇ yamˬ pyeuꞈ meh. Aˬ dui Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ˗ahˇ gʼaˬ ya biꞈ˗eu meh. Aˬ dui toˆ˗ehˇ jahˇ naˇ, Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ˗ahˇ laˆ cawˆ le ngeh aˬ dui ya buˬ˗iˇ meh.

Aˇ baˇ heu laꞈ kʼoeˇ˗euˬ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ heu naˇ, aˬ yawꞈ tiˬ yamˬ˗ahˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ gaˇ kawˆ deuˬ˗ahˇ ngehˬ keuˆ taˬ˗euˬ meh. Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ heu deuˬ˗ahˇ haw ngeh, aˬ dui “miˇ tsaˬ heu aˇ saˬ saˬ”˗eu aˇ yamˬ˗ahˇ jawˇ luꞈ˗eu lehˇ siˬ laˇ˗eu meh.—Daˬyeˬlaˇ 12:4.

• 

  

  Jaˇliꞈ aˇ deuˆ: Pah mehˬ˗eu 11:7; 12:13, 17; 13:1-8, 12

  Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ: “Haiˬ˗eu jeˬ zaˬ” miˇ tsaˬ˗ahˇ uˆ lahˇ luꞈ˗eu gʼawˬ mya heˇ kʼoꞈ byah laˇ˗euˬ meh. Aˇ saˬ saˬ˗eu saˇ ka˗ahˇ aˬ yawꞈ˗euˬ uˬ duˬ shiꞈ siˬ aˬ yawꞈ siˬ shiˇ taw tehˬ ni laˆ naˇ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ aˇ nah naˇ, taˬ leˇ˗awˇ, “miˇ tsaˬ zaˬ dawˬ tawˆ luꞈ” haiˬ˗eu jeˬ zaˬ teu mawˇ˗euˬ mehˬ nah caw teh˗eu meh. Saˬdaˬ “haiˬ˗eu jeˬ zaˬ” heu mawˇ˗ahˇ zmˬ˗awˇ, ‘dzeˇ luꞈ˗eu zaˬ deuˬ uˆ deuˬ˗ahˇ guiˇ deuˆ˗eu meh.’

  Maˇ diˇ byah laˇ: Miˇ tsaˬ˗ahˇ iˇ cuꞈ dahˬ pymˬ gʼaˬ ngeh neh naˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ muiˇ˗eu tsawˇ haˬ zaˬ˗euˬ uˆ lahˇ aˇ maꞈ deuˬ, tsawˇ haˬ zaˬ˗ahˇ uˆ lahˇ luꞈ˗eu meh. Yaw myaˬ heˇ kʼoꞈ byah laˇ ngeh Miˇ tsaˬ Guiˇ dahˬ beh poˆ˗ahˇ Biˇteˬ˗euˬ baoˬ maˬ paˇ jaˆ ni pyeuꞈ iˇ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ, Aˬmeˬliˇkaˬ nehˬ˗ehˇ gm leˇ ngeh baoˬ paˇ jaˆ kʼoꞈ laˇ˗euˬ meh. Aˇ saˬ saˬ˗eu saˇ ka heu˗ahˇ Saˬdaˬ aˬ yawꞈ laꞈ kʼoeˇ jawˇ˗eu uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ deuˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ kʼehˬ˗eu meh.

• 

  Jaˇliꞈ aˇ deuˆ: Daˬyeˬlaˇ 11:25-45

  Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ: Aˇ saˬ saˬ˗eu saˇ ka˗ahˇ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu laꞈ oˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ, baoˬ lu ceh ceh˗eu gʼaˇ duˬ deuˆ ceh ceh meh.

  Maˇ diˇ byah laˇ: Jeˬmaˬniˬ, Eˬgaˬlamˬ hawˇ˗eu Aˬmeˬliˇkaˬ nehˬ˗ehˇ deuˆ ceh ceh˗euˬ meh. 1945 kʼoꞈ˗ahˇ Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ jawˇ paw pyawˬ˗eu miˇ kʼahˬ deuˬ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ pyeuꞈ laˇ˗awˇ, 1991 kʼoꞈ˗ahˇ Soˇbi˗yaˬ Yuˇni˗yamˬ pyaˆ˗iˇ shaˆ˗iˇ ngeh, aˇ nah naˇ Laˇsiˬ˗yaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ jawˇ paw pyawˬ˗eu miˇ kʼahˬ deuˬ laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ paˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh.

• 

  Jaˇliꞈ aˇ deuˆ: Iˇsaˬyaˇ 61:1; Maˬlaˬkiˇ 3:1; Luˇkaꞈ 4:18

  Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ: Yeˬhawˇbaˬ Meˬsiˇya Miˇkʼahˬ maˬ beh laˇ mi naˆ˗ehˇ “gaˇ ma bi laˆ saˆ˗eu gʼaˇ duˬ” aˬ yawꞈ˗euˬ “dawˬ tsaꞈ dawˬ dzawˇ mˇ˗eu gʼaˬ” pyehˬ gʼeh leꞈ˗euˬ meh. Tsawˇ haˬ heu deuˬ “yaw shaˬ zaˬ˗ahˇ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu guiˬ lahˬ dawˬ tsaꞈ gaˬ˗eu” meh.

  Maˇ diˇ byah laˇ: 1870 kʼoꞈ˗ahˇ neh naˇ, Laˇseuˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ cawˬ deuˬ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ˗ahˇ poˆ˗eu gʼaˇ duˬ, yaw kʼaˆ˗ehˇ leh jeh˗euˬ meh. 1881 kʼoꞈ keuˆ le ngeh˗aˬ, aˬ yawꞈ maꞈ Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ mˇ zaˬ deuˬ tsaꞈ gaˬ˗iˇ˗eu heu naˇ, aˇ yeˇ huiˬ dui dui ngaˇ lehˇ ya siˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ gaˇ kawˆ gʼawˬ mya jeˬ boꞈ˗awˇ yuˇ doˆ˗euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, “Tsaꞈ gaˬ˗eu deuˬ 1,000 gʼaˬ loˬ” hawˇ˗eu, “Bi tsaꞈ gaˬ˗eu lehˇ tseˇ doˆ taˬ”

• 

  Jaˇliꞈ aˇ deuˆ: Maꞈtehˬ 13:24-30, 36-43

  Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ: Muiˇ˗eu tsawˇ haˬ deh yaˇ˗ahˇ cehˇ siˬ yoeˬ sehˬ taˬ˗euˬ gaˇ shmˇ ma sehˬ kʼoeˬ laˇ˗euˬ meh. Laˆ luiˆ yamˬ˗ahˇ keuˆ ni cehˇ˗ahˇ shmˇ ma nawˆ tehˬ taˬ˗euˬ meh. Kʼoeˇ naˇ shmˇ ma hawˇ˗eu cehˇ˗ahˇ tseˇ paˆ˗eu meh.

  Maˇ diˇ byah laˇ: 1870 kʼoꞈ˗ahˇ neh naˇ, Ka li zaˬ maˇ diˇ deuˬ hawˇ˗eu Ka li zaˬ aˇ kʼawꞈ deuˬ yaw kaˬ beu gaˇ˗eu jeˬ mawˇ shawˇ laˇ luꞈ˗eu meh. Aˇ saˬ saˬ˗eu saˇ ka˗ahˇ Ka li zaˬ maˇ diˇ deuˬ Ka li zaˬ aˇ kʼawꞈ deuˬ˗euˬ laꞈ kʼoeˇ neh doˆ laˇ˗awˇ uiˬ laˇ.

• 

  Jaˇliꞈ aˇ deuˆ: Daˬyeˬlaˇ 2:31-33, 41-43

  Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ: Gʼawˬ mya jeˬ neh tehˆ taˬ˗euˬ huiˬ dui dui˗eu tsawˇ haˬ mawˇ kawˇ˗euˬ aˬ kuiˇ pehˬ zaˬ shmˇ hawˇ˗eu miˇ tsaˬ pyeuꞈ.

  Maˇ diˇ byah laˇ: Miˇ tsaˬ heu naˇ, Miˇ tsaˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu baoˬ jaˆ˗eu Eˬgaˬlamˬ hawˇ˗eu Aˬmeˬliˇkaˬ uˆ lahˇ˗eu uˬ moˆ jawˇ˗awˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ muiˇ˗eu zaˬ lahˇ deuˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ˗eu meh. Tsawˇ haˬ heu deuˬ naˇ, miˇ tsaˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu baoˬ˗ahˇ shmˇ loꞈ˗ehˇ maˬ bi gʼahˇ ni gʼaˬ bi baˬ˗eu meh.

• 

  

  Jaˇliꞈ aˇ deuˆ: Maꞈtehˬ 13:30; 24:14, 45; 28:19, 20

  Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ: “Cehˇ”˗ahˇ “cehˇ jiˇ” laꞈ kʼoeˇ pi ahˇ. “Saˇ jaˇ ziꞈ˗awˇ noeˬ dahˇ doe˗eu zaˬ kʼaˆ”˗ahˇ tseˇ˗awˇ “zaˬ kʼaˆ nui deuˬ”˗ahˇ bi ngehˬ gʼeh. “Miˇ tsaˬ tahˬ kʼawˇ heu doe ni, Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ gaˇ kawˆ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu guiˬ lahˬ dawˬ mehˬ doe” dahˬ beh laˇ.

  Maˇ diˇ byah laˇ: 1919 kʼoꞈ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗awˇ noeˬ dahˇ doe˗eu zaˬ kʼaˆ deuˬ˗ahˇ tseˇ˗awˇ, Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ bi ngehˬ gʼeh. Teu ngeh neh naˇ, Jaˇliꞈ dzaw zaˬ deuˬ tsaꞈ gaˬ˗eu leh jeh dui dui laˇ˗awˇ, nymˬ˗mˇ iˬ nah naˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ deuˬ miˇ kʼahˬ 200 kʼahˬ dzehˬ ni˗ahˇ tsaꞈ gaˬ luꞈ˗awˇ, Jaˇliꞈ˗ahˇ dawˬ pehˬ taˬ˗eu paˇ dmˬ hawˇ˗eu biˬdiˬoˬ deuˬ 1,000 jeˬ˗euˬ dawˬ dzehˬ ni jahˇ doˆ taˬ˗euˬ meh.

• 

  Jaˇliꞈ aˇ deuˆ: Daˬyeˬlaˇ 12:11; Pah mehˬ˗eu 13:11, 14, 15

  Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ: Uˬ coeˇ nyiˬ coeˇ tsoꞈ˗eu jeˬ zaˬ yaw haiˬ, miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ uˬ duˬ shiꞈ siˬ tsoꞈ˗eu ‘jeˬ zaˬ yaw haiˬ˗euˬ tahˬ pahˬ aˬ ma mawˇ kawˇ’ tehˆ lehˇ ehˇ nehˬ˗awˇ, aˬ yawꞈ mawˇ kawˇ teu˗ahˇ “saꞈ baw ahˇ nehˬ˗eu” meh.

  Maˇ diˇ byah laˇ: Miˇ tsaˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu baoˬ jaˆ˗eu Eˬgaˬlamˬ hawˇ˗eu Aˬmeˬliˇkaˬ aˬ yuiꞈ geuꞈ˗awˇ, Miˇ kʼahˬ deuˬ gm leˇ˗euˬ aˇ maꞈ beh˗euˬ meh. Miˇ kʼahˬ deuˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ heu˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu meh. Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ jiˇ aˇ maꞈ aˇ muˇ heu˗ahˇ 1926-ahˇ neh 1933 kʼoꞈ˗ahˇ keuˆ ni tehꞈ˗ehˇ gm leˇ˗euˬ meh. Tsawˇ haˬ deuˬ aˇ nah naˇ Miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ haw teˬ˗eu aˇ maꞈ lehˇ pyeuꞈ laˇ˗eu Miˇ kʼahˬ deuˬ gm leˇ˗euˬ aˇ maꞈ, miˇ tsaˬ˗ahˇ laˆ saˇ nehˬ nya meh lehˇ jah˗eu meh. Maˇ diˇ naˇ Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ maˬ ngeuˇ naˇ toˆ˗ehˇ maˬ jahˇ nehˬ nya˗a.

• 

  

  Jaˇliꞈ aˇ deuˆ: Daˬyeˬlaˇ 8:23, 24

  Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ: Nui ma gʼahˇ dui dui˗eu sahˬ paˬ tiˬ gʼaˬ “guˆ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu laˆ cawˆ˗eu jeˬ mˇ”˗eu meh.

  Maˇ diˇ byah laˇ: Miˇ tsaˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu baoˬ jaˆ˗eu Eˬgaˬlamˬ hawˇ˗eu Aˬmeˬliˇkaˬ yaw cawˆ jeˬ mˇ dui dui˗euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Miˇ tsaˬ Guiˇ nyiˬ poˆ aˬ yawꞈ poˆ˗ahˇ Aˬmeˬliˇkaˬ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ muiˇ˗eu miˇ kʼahˬ tiˬ kʼahˬ˗ahˇ Nuˇkiꞈ˗liˬyaˬ maˬ puˇ nyiˬ siˬ neh tiˬ jawˇ˗iˬ maˬ pyeuꞈ laˇ haw˗euˬ guˆ dui dui laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ bi keuˆ le˗euˬ meh.

• 

  Jaˇliꞈ aˇ deuˆ: Daˬyeˬlaˇ 11:31; Pah mehˬ˗eu 17:3, 7-11

  Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ: Uˬ coeˇ 10 coeˇ tsoꞈ˗eu “neˇ tseuˆ ni gʼeh˗eu jeˬ zaˬ yaw haiˬ” yaw li maˬ baw˗eu duˬ kʼahˬ˗ahˇ neh doˆ laˇ˗awˇ sahˬ paˬ yehꞈ gʼaˬ aˬ yawꞈ gʼaˬ pyeuꞈ. Daˬyeˬlaˇ sahˬ boꞈ˗ahˇ sahˬ paˬ heu gʼaˬ˗ahˇ “ciˬ cuˇ ni bi pyeuꞈ˗iˇ˗eu doeˇ dui dui˗eu nui daˆ daˆ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ” lehˇ ngehˬ keuˆ taˬ˗euˬ meh.

  Maˇ diˇ byah laˇ: Miˇ kʼahˬ deuˬ gm leˇ˗euˬ aˇ maꞈ Miˇ tsaˬ Guiˇ nyiˬ poˆ aˬ yawꞈ poˆ˗ahˇ tiˬ jeˬ˗iˬ maˬ paˇ mˇ nya ni pyeuꞈ luꞈ˗eu meh. Guiˇ teu poˆ jiˇ ngeh neh naˇ, Miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ haw teˬ˗eu aˇ maꞈ ‘jaˆ laˇ’˗euˬ meh. Tsawˇ haˬ deuˬ Miˇ kʼahˬ deuˬ gm leˇ˗euˬ aˇ maꞈ˗ahˇ jah˗euˬ loꞈ˗ehˇ, Miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ haw teˬ˗eu aˇ maꞈ˗ahˇ jiˇ ni miˇ tsaˬ˗ahˇ laˆ saˇ nehˬ nya meh lehˇ jah˗eu meh. Maˇ diˇ naˇ Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ maˬ ngeuˇ naˇ toˆ˗ehˇ maˬ jahˇ nehˬ nya˗a. Miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ haw teˬ˗eu aˇ maꞈ zahˇ deuˬ˗ahˇ deuˆ˗eu meh.

• 

  

  Jaˇliꞈ aˇ deuˆ: 1 Teˇsaˬloˇni 5:3; Pah mehˬ˗eu 17:16

  Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ: Miˇ kʼahˬ deuˬ “miˇ kʼahˬ saˇ˗awˇ guˆ kʼaˇ maˬ za” lehˇ tsaꞈ gaˬ. ‘Uˬ coeˇ 10 coeˇ’ hawˇ˗eu “jeˬ zaˬ yaw haiˬ” “meh maˬ laˇ”˗ahˇ laˆ cawˆ˗eu meh. Kʼoeˇ gaˇ neh naˇ, miˇ kʼahˬ deuˬ bi laˆ cawˆ.

  Maˇ diˇ byah laˇ: Miˇ kʼahˬ deuˬ aˬ yawꞈ maꞈ miˇ kʼahˬ saˇ˗awˇ guˆ kʼaˇ maˬ za ni mˇ maˬ lehˇ ehˇ˗eu meh. Teu gaˇ neh naˇ Miˇ kʼahˬ deuˬ˗ahˇ haw teˬ˗eu aˇ maꞈ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu miˇ kʼahˬ deuˬ, zahˇ kʼawꞈ deuˬ˗ahˇ laˆ cawˆ˗eu meh. Heu naˇ huiˬ dui dui˗eu shaˬ zahˬ aˇ yamˬ dahˬ beh laˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Huiˬ dui dui˗eu shaˬ zahˬ heu naˇ, dzeˇ luꞈ˗eu Saˬdaˬ˗euˬ miˇ tsaˬ dawˬ tawˆ luꞈ˗ahˇ Aˬmaˬgeˬdoˬ laꞈ kʼoeˇ laˆ cawˆ ngeh aˇ saˬ saˬ˗eu meh.

• 

  Jaˇliꞈ aˇ deuˆ: Yeˬsaˬgeˬlaˇ 38:11, 14-17; Maꞈtehˬ 24:31

  Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ: Gawˇgaˆ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗euˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ deuˆ laˇ. Kʼoeˇ naˇ, mˬ taˆ gʼaˬ kʼehˇ deuˬ ‘Miˬyehˇ neh tseˇ doˆ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ’˗ahˇ laˆ uiˬ.

  Maˇ diˇ byah laˇ: Laꞈ taˆ paw˗euˬ sahˬ paˬ hawˇ˗eu miˇ tsaˬ˗euˬ uˆ lahˇ˗eu aˇ maꞈ deuˬ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ deuˆ laˇ˗eu meh. Dzeˇ luꞈ˗eu tseˇ doˆ taˬ˗euˬ deuˬ, heu loꞈ˗ehˇ deuˆ˗eu jeˬ heu dahˬ beh laˇ ngeh, mˬ taˆ bi sheuˬ uiˬ laꞈ˗eu meh.

• 

  Jaˇliꞈ aˇ deuˆ: Yeˬsaˬgeˬlaˇ 38:18-23; Daˬyeˬlaˇ 2:34, 35, 44, 45; Pah mehˬ˗eu 6:2; 16:14, 16; 17:14; 19:20

  Maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ dawˬ: ‘Mahˬ mahˬ pyuˇ dziˬ luꞈ˗eu gʼaˬ’ Gawˇgaˆ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ guiˇ maꞈ deuˬ˗ahˇ laˆ cawˆ jiˇ˗eu heu neh “gʼaˬ leˇ”. “Jeˬ zaˬ yaw haiˬ” kʼoeˇ mawˇ “miˬ dzaˬ lah laꞈ kʼoeˇ” bi baꞈ puꞈ˗awˇ, huiˬ dui dui˗eu tsawˇ haˬ mawˇ kawˇ˗ahˇ kʼaˬ lo neh laˆ meuˇ laˆ loeˇ jiˇ.

  Maˇ diˇ byah laˇ: Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu Sahˬpaˬ Yeˬsuˇ, Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ bi buˬ˗iˇ. Aˬ yawꞈ hawˇ˗eu mˬ taˆ gʼaˬ kʼehˇ guiˇ maꞈ deuˬ uˬ taꞈ, aˬ yawꞈ nehˬ˗ehˇ uˆ lahˇ˗eu 144,000 gʼaˬ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ deuˆ laˇ˗eu tsawˇ jeuˬ tsawˇ ca deuˬ˗ahˇ laˆ cawˆ jiˇ˗eu meh. Heu naˇ Saˬdaˬ˗euˬ miˇ tsaˬ aˇ saˬ saˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh.