Yayra ciwo Yehowa naŋ sugbɔ wu ciwo yí ŋkpɔ mɔ nɔ

Ci ŋvaɖu anyi vɔnvɔnwo ji yí tɔ mɔɖeɖedɔ lɔ wawaɔ, anyi gbe trɔ wu lé ŋbui do. (Efe. 3:20) Vɔ àtɛnŋ abiɔ se mɔ lé ejɔ doɔ? Na manu nyɔ lɔ so tɔtɔmɛ.

Wleci ɖewo godu ci wotɔ xexemɛhwa amɛvetɔ ji le xwe 1939 mɛ yí wojiŋ le Berlin le Allemagne. Le vɔvɔnu nɔ ahwa lɔ le exwe 1945 mɛɔ, ayamɛhunwo vatonɔ Berlin tamɛ yí danɔ bɔnŋbu ganganwo ɖaɖa. Gbeɖekaɔ, wogbevada bɔnŋbuwo do mìwo mɔ ji; vɔ enyɛ, anyi jilawo koɖo nɔvinyɛnyɔnu, mìshi yi bexu ɖeka. Le yiyimɛɔ, mìvayi ci ŋiniwo xwe le Erfurt nɔ afɔku ɖe ŋgbejɔ do mì ji o.

Nɔnyɛ ji nyɔnɔnwi lɔ veviɖe. Éhlɛn xexeɛmɛnunyatɔwo wemawo yí gbeyi cɔci vovovowo, vɔ dekpɔ ta ni o. Exwe 1948 han ɔ, Yehowa Kunuɖetɔ amɛve va mìwo xwemɛ. Nɔnyɛ xɔ wo yí tɔ enyɔ hamɛhamɛ biɔbiɔ wo se. Dewa gaxoxo ɖeka o yí enu nɔ nyɛ koɖo nɔvinyɛnyɔnu mɔ: “Ŋkpɔ nyɔnɔnwi lɔ!” Dejinjin o, enyɛ, nɔnyɛ koɖo nɔvinyɛnyɔnu, mìtɔ bɔbɔwo yiyi le Erfurt.

Mìtrɔva Berlin le xwe 1950 mɛ yí tɔ bɔbɔwo yiyi le Berlin-Kreuzberg hamɛ lɔ mɛ. Ci mìvayi ci fibu le Berlin jugan lɔ mɛɔ, mìtɔ bɔbɔwo yiyi le Berlin-Tempelhof hamɛ lɔ mɛ. Nɔnyɛ vawa ʒinʒindoshimɛ, vɔ nyɛŋ vɔnvɔn nɔ yi wawa. Nyi yí taɖoɔ?

LÉ ŊWƐ YÍ VAÐU ŊKPƐN KOÐO VƆNVƆN JI

Ŋkpɛn na yí ŋdewa ŋkɔyiyi sugbɔ o. Ŋyi kunuɖegbe na nɔ xwe amɛve, gan ŋdexo nuxu yí ɖe kunu nɔ mɛɖe kpɔ o. Vɔ enuwo trɔ hwecinu ŋvajeshi nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnu ciwo yí gbe dɔn keŋ nɔ gbeji nɔ Yehowa. Eɖewo nɔ Nazi funtrenamɛ gakpamɛ alo Allemagne de l’Est gakpawo mɛ. Ebuwo sɔ wowo gbe do afɔku mɛ keŋ sɔ mìwo wemawo yinɔ Allemagne de l’Est le bebemɛ. Wowo kpɔwɛwo kpɔ ŋsɛn do ŋji sugbɔ. Ŋnu nɔ nyɛɖeki mɔ, nɔ wosɔ wowo gbe do afɔku mɛ do Yehowa koɖo nɔviwo taɔ, nyɛ can ŋɖo ado gbla ami ŋkpɛn yɛ wawa kpetii.

Anyi ŋkpɛn lɔ tɔ vɔvɔ so hwenu mìwa kunuɖeɖedɔ vevi ɖeka le xwe 1955 mɛ. Le lɛta ɖeka ci woŋwlɛn do wema ci yí nyi Informateura mɛɔ, nɔviŋsu Nathan Knorr nu mɔ sumɔsumɔdɔ cɛ nyi habɔbɔ lɔ kunuɖeɖedɔ gangantɔwo domɛtɔ ɖeka. Énu mɔ nɔ eŋɛnywidratɔwo pleŋ kpe ashi do edɔ lɔ nu saɔ, “wleci ŋtɔ́ anyi wleci nywitɔ le kunuɖeɖedɔ lɔ mɛ le nyigban lɔ ji.” Nyao yɔ! Dejinjin o, ŋsɔ nyɛɖeki na Yehowa yí le exwe 1956 mɛɔ, enyɛ, danyɛ koɖo nɔvinyɛnyɔnu wa ʒinʒindoshimɛ. Vɔ le yi goduɔ, ŋɖo agbesɔ gbeta vevi bu.

So exwe ɖewo keɔ, ŋnya mɔ ŋɖo atɔ emɔɖeɖedɔ lɔ ji, vɔ ŋdɔnkɔ gamɛ ni. Doŋkɔɔ, ŋsɔ gbeta mɔ nakpla lé woaxlwe nu yí asɛ ɖaɖa ju godu do. Yi goduɔ, ŋji mɔ nawa dɔ keŋ abi doji le anyi dɔwawa mɛ gbɔxwe atɔ mɔɖeɖedɔ lɔ ji. Eyi taɖo le xwe 1961 mɛɔ, ŋtɔ edɔ wawa Ie Hamburg juganmɛ le fini yí Allemagne tɔjihunɖoxu gangantɔ lɔ le. Ŋvalɔn dɔ lɔ keke yí sɔ mɔɖeɖedɔ lɔ ɖokɔ esɔ-esɔ. Nyi nawaɔ?

Ŋdakpe mɔ Yehowa zan nɔviŋsu ciwo yí kpedo ŋnu yí ŋdo jeshi mɔ sumɔsumɔdɔ lɔ yí nyi enuvevitɔ. Anyi xlɔ sugbɔtɔ tɔ emɔɖeɖedɔ lɔ ji yí ɖo kpɔwɛ nywi nɔŋ. Gbesɔ kpe niɔ, nɔviŋsu Erich Mundt ci yí nɔ efuntrenamɛ gakpamɛ vayi, do ŋsɛnŋ nɔ maɖoŋ do Yehowa nu. Énu mɔ nɔviŋsu ciwo yí kando wowoɖekiwo ji le efuntrenamɛ gakpa lɔ mɛ vagbɔjɔ. Vɔ mɛ ciwo yí ɖoŋ do Yehowa nu keŋkeŋ yí kpɔtɔ nɔ gbeji niɔ, wowo yí tɛnŋ vakpedo Yehowa habɔbɔ lɔ nu.

Nɔviŋsu Martin Poetzinger ci yí vanyi Dɔjikpɔha mɛ tɔ ɖeka can do ŋsɛn lanmɛ nɔ nɔviwo. Énu mɔ: “Edɔngbegbe nyi enuvevi ci yí mídeɖo asɔ bu gbeɖe o!” Ci ŋbu tamɛ kpɔ so enyɔ cɛwo nu vɔɔ, ŋvatashi anyi dɔ lɔ keŋ tɔ mɔɖeɖedɔ lɔ ji le juin 1963 mɛ. Gbeta nywitɔ ci ŋsɔ le anyi gbemɛ nɛ! Wleci amɛve godu gbɔxwe natɔ edɔ yoyu bu jijiɔ, womɔ nyɛ le sumɔ shigbe emɔɖetɔ vevi nɛ. Le xwe ɖewo goduɔ, yayra ciwo Yehowa naŋ sugbɔ wu ciwo ŋkpɔ mɔ nɔ. Woyɔŋ mɔ nyɛ le vayi Gilead suklu 44 tɔ.

ŊKPLA ENUVEVI ÐEKA LE GILEAD

Enuvevi ci ŋkpla, vevitɔ so nɔviŋsu Nathan Knorr koɖo Lyman Swingle gbɔ yí nyi, “ŋgbena ta blaŋ le edɔ ci woɖo nɔ eo wawa mɛ o.” Wodo ŋsɛn mì mɔ mìwo le kpɔtɔ awakɔ edɔ ci wodɔ mì nɔ egbɔnnu can. Nɔviŋsu Knorr nu mɔ: “Nyi ji míwo susuwo anɔɔ? Lé amɛwo xo ɖyi alo je abɔ do ji yí woanɔa alo enuzozui ciwo yí ɖenɔ fun nɔ amɛ ji? Alo míasɔ susu ɖo aciwo, flawawo koɖo lé amɛwo kpɔkɔ jijɔ do jia? Míte kpɔ alɔn amɛwo!” Gbeɖeka ci nɔviŋsu Swingle drekɔ enu ci yí taɖo nɔvi ɖewo ɖe blɛ tanɔshi edɔ ci wodɔ woɔ, ɖashi tɔ zeze le ŋmɛ ni. Eyi eɖo te nuxu lɔ keŋ yí ɖu yiɖeki ji. Ewa dɔ do ŋji sugbɔ yí ŋɖui gligaan mɔ ŋdana Kristo koɖo nɔviɛ egbejinɔtɔwo ase vevi gbeɖe o.​—Mt. 25:40.

Ci wonu fini wosɔ mìwo domɛtɔ ɖekaɖeka ɖaɖa goduɔ, Betɛlixomumɛtɔ ɖewo vabiɔ mɛɖewo se le mì mɛ mɔ fini wosɔ mì ɖaɖa ma. Wonukɔ nyɔ nywiwo ci wose fini wosɔ amɛwo ɖaɖa keke vaɖo nyɛ ji yí ŋmɔ: “Congo (Kinshasa).” Eyi eɖa ɖo, vɔ nyɔ ɖeka ci wovanu yí nyi mɔ: “Eeh, Congo! Yehowa le nɔ koɖo eo!” Enyɔ sugbɔ ɖyikɔ hwenɔnu mɔ wowakɔ ahwa le Congo (Kinshasa), amɛwo wakɔ vu yí gbewukɔ wowonɔnɔwo. Vɔ ŋsɔ susu ɖo enu ciwo yí ŋkpla le Gilead ji. Ci mìxɔ kunuɖewema le septembre 1967 mɛ goduɔ, enyɛ koɖo Heinrich Dehnbostel koɖo Claude Lindsay zɔn mɔ yi Kinshasa juganmɛ le Congo.

ŊXƆ KPLA NYWI NƆ EJUGODUŊƐNYWIDRADRADƆ LƆ

Ci mìva Kinshasaɔ, mìkpla Flansegbe na nɔ wleci-tɔn. Le yi goduɔ, mìyi Lubumbashi, ci woyɔnɔ sa mɔ Elisabethville, ci yí sɔ Zambie gbɔ le fɔde nɔ Congo. Mìvayi ci eŋɛnywidratɔ ejugodutɔwo xomɛ le ejugan lɔ dodomɛ.

Wodeɖe kunu le akpaxwe sugbɔtɔ nɔ Lubumbashi nyigbanmama lɔ o, eyi taɖo eji jɔ mì mɔ mìnyi amɛ ŋkɔtɔ ciwo yí dra ŋɛnywi lɔ nɔ amɛ sugbɔ le nɔ. Dejinjin o, amɛ sugbɔ ji mɔ yewoakpla Bibla keke mìdekpɔnɔ gamɛ nɔ wo pleŋ o. Mìɖe kunu nɔ fyɔhadɔwatɔwo koɖo polishiwo hɛnnɛ. Sugbɔtɔ do bubu Mawu Nyɔ koɖo mìwo kunuɖeɖedɔ lɔ nu. Swahiligbe wodonɔ le nɔ, eyi taɖo nyɛ koɖo Claude Lindsay gbekpla gbe cɛ. Dejinjin o, wosɔ mì ɖaɖa hamɛ ci mɛ wodonɔ Swahiligbe le.

Mìto enudojijɔnamɛwo mɛ, vɔ mìgbedo go cukaɖawo hɛnnɛ. Sɔja ciwo yí nunɔ aha yí ecu le alɔmɛ nɔ wo koɖo polishi tamɛsɛntɔwo donɔ hwɛ mì do enu ci mìdewa nu. Gbeɖekaɔ, polishi ciwo yí hɛn cu vaje mì ji hwenu mìwakɔ bɔbɔ le mìwo xomɛ yí kplɔ mì yi polishiwo dɔwaxu gangantɔ. Wosɔ mì ɖo nyinɔnɔ do nyigban na nɔ zangawo han gbɔxwe yí tashi mì.

Le exwe 1969 mɛɔ, womɔ nyɛ le wa hamɛwo jijikpɔdɔ. Hweɖewonuɔ, ŋzɔnnɔ mɔ jinjin ciwo yí to ave koɖo babawo mɛ shigbe lé ejɔnɔ le Afrique nɛ. Le kɔxwi ɖeka mɛɔ, kloklonɔ ɖeka koɖo viɛwo dɔn anyi ba gemɛ. Ŋdaŋlɔbe lé edo axwa yí fɔnŋ nyidin kucukucu do gbeɖe o. Evivinɔ nɔŋ nɔ ŋɖo ŋwi hwenu nyɛ koɖo nɔviwo trɔnɔdo zo zanmɛ keŋ yí kannɔ seŋ so Bibla mɛ nyɔnɔnwi lɔ nu.

Kitawala politiki gbɛbɔbɔb mɛ tɔ ciwo yí nunɔ mɔ yewonyi Yehowa Kunuɖetɔwo, nyi cukaɖa gangantɔwo domɛtɔ ɖeka ci mìkpanŋkɔ. Eɖewo wa ʒinʒindoshimɛ keke vanyi hamɛmɛshinshin. Wole shigbe “ekpe ciwo yí wla” le hamɛ lɔ mɛ nɛ. (Ʒuda 12, nwt) Vɔ nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnu egbejinɔtɔwo klo nu so sugbɔ tɔ ji le wo mɛ. Le yiyimɛɔ, Yehowa ɖe wo ti le hamɛ lɔ mɛ, eyi amɛ sugbɔ sugbɔ va nyɔnɔnwi lɔ mɛ.

Le xwe 1971 mɛɔ, wosɔŋ ɖaɖa alɔjedɔwaxu ci yí le Kinshasa. Ŋwa dɔ vovovowo le nɔ shigbe wemaŋwlɛnŋwlɛn ɖaɖa amɛ, wemawo dɔdɔ koɖo sumɔsumɔdɔ jikpɔkpɔ. Le Betɛliɔ, ŋkpla lé woakpɔ dɔ lɔ ji do le ju gangan gbawla ci mɛ dɔwaxu vevi sugbɔ dele mɛ. Hweɖewonuɔ, mìwo lɛtawo wanɔ wleciwo gbɔxwe yí yinɔ hamɛwo mɛ. Yamɛhun ciwo yí sɔnɔ lɛta lɔwo ɖenɔ wo do tɔjihunwo mɛ, vɔ tɔmɛgbewo lénɔ tɔjihun lɔwo ɖɛ kwɛshila nɛniɖe. Mìdo go cukaɖa cɛ hanciwo, gan edɔ lɔ nyi wawa.

Lé nɔviŋsuwo tɛnŋ wanɔ toto do takpekpe ganganwo nu koɖo eho hwɛɖeka kpacaŋ sugbɔ. Wosɔ kɔnsubabawo kɔn wanɔ nuxunaxu lɔ yí sɔ klogbu koɖo aʒuingbe jinjinwo wanɔ ekpa yí gbesɔ wo lɔnnɔ enu ciwo ji woanɔ anyi do. Wosɔ planŋpociwo cunɔ zava yí gbɛni koɖo kosokpuigbe (keti). Wogbesɔ kosokpuigbewo wanɔ ekplɔnwo. Ci flɛnŋgo dele wo shiɔ, wokpanɔ gotu nɔ aciwo keŋ sɔ wanɔ eka. Lé nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnuwo ɖe susu nywiwo yí sɔ kpɔ cukaɖa lɔwo gbɔ wa dɔ do ŋji veviɖe. Wovatrɔ amɛ veviwo nɔŋ. Eyi taɖo eveŋ mɔ wosɔŋ ɖaɖa fibu, ɖo ŋɖonɔ ŋwi wo keke!

SUMƆSUMƆDƆ WAWA LE KENYA

Le 1974 mɛɔ, wosɔŋ ɖaɖa Nairobi lɔjedɔwaxu le Kenya. Edɔ sugbɔ li mìawa, ɖo Kenya lɔjedɔwaxu lɔ donɔ alɔ kunuɖeɖedɔ lɔ le eju amɛwo bu ciwo yí trɔdi mɛ. Le eɖewo mɛɔ, woɖo te mìwo dɔwo. Wodɔŋ ɖaɖa eju ŋtɔ́wo mɛ zenɛniɖe, vevitɔ Ethiopie. Wocikɔ yumɛ nɔ mìwo nɔviwo le nɔ yí wodokɔ go cukaɖa sɛnŋwo. Wowa akpasɛnsinnuwo do amɛ sugbɔ nu yí lé mɛɖewo do ga. Wowu ɖewo hɛnnɛ. Vɔ wodo ji le egbejinɔnɔ mɛ, ɖo ekacaca nywi le wo koɖo Yehowa gblamɛ yí wogbelɔn wowonɔnɔwo.

Le 1980 mɛɔ, enunywi ɖeka jɔ le anyi gbemɛ; nyɛ koɖo Gail Matheson ci yí so Canada le alɔ. Nyɛ koɖo Gail wa Gilead suklu doju. Mìŋwlɛnnɔ lɛta ɖaɖa mìwonɔnɔwo. Gail nyi eŋɛnywidratɔ ejugodutɔ le Bolivie. Le xwe 12 goduɔ, mìgbevado go le New York. Dejinjin o, mìlé alɔ le Kenya. Ŋdokɔ akpe nɔ Gail, ɖo ébunɔ enuwo kpɔ shigbe Yehowa nɛ hweshiahwenu yí enu ciwo yí le shi jenɔŋ ni. Ékpɔtɔ nyi anyi kpedonutɔ vevitɔ ci yí xɔ afi nɔŋ.

Le 1986 mɛɔ, ŋnyi alɔjedɔjikpɔgbɛ lɔ mɛ tɔ gbɔxwe womɔ nyɛ koɖo Gail le gbewa hamɛwo jijikpɔdɔ. Hamɛwo jijikpɔdɔ lɔ na ŋyinɔ eju bu sugbɔ ciwo ji Kenya lɔjedɔwaxu lɔ kpɔkɔ mɛ.

Ŋɖo ŋwi koɖo jijɔ mɔ le xwe 1992 mɛɔ, ŋwakɔ dradradowo nɔ takpekpegan le Asmara (le Erythrée) hwenu wodeɖo te mìwo dɔwo le nɔ o. Vɔ ewa ŋshishi mɔ texwe kuɖeka kpaŋ ci mìkpɔ yí awa takpekpe lɔ le nyi enuwoɖoxu gangan ɖeka. Exɔ lɔ denya kpɔkpɔ o yí yi mɛ gbedɔn wu yi godu. Lé nɔviwo dra xɔ lɔ mɛ do le takpekpe zan lɔ ji yí enya kpɔkpɔ nɔ mìatɛnŋ asɛn Yehowa le mɛ, jiŋ nɔŋ sugbɔ. Xomu sugbɔ hɛn avɔn nyakpɔkpɔwo vɛ yí sɔ cɔn finiwo yí xo ɖyi nɔ xɔ lɔ. Eji jɔ mì do takpekpegan dojijɔnamɛ cɛ nu, amɛ 1 279 yí va.

Hamɛwo jijikpɔdɔ lɔ hɛn trɔtrɔwo va mìwo gbemɛ, ɖo texwe ciwo yí mìnɔnɔ trɔnɔ kwɛshila ɖeshiaɖe. Hweɖewonuɔ, mìnɔnɔ exɔ nyakpɔkpɔwo mɛ le axutu, vɔ gabuwo mɛɔ, mìnɔnɔ exɔ kleŋ ciwo wosɔ gaxɔ wa mɛ. Adadu koɖo shilekpa nɔnɔ azɔge mɛta 100 han nɔ xɔ lɔ. Denyi fini mìsumɔ le yí le veviɖe o, vɔ ezolelanmɛ ci emɔɖetɔ koɖo eŋɛnywidratɔwo danasɛ le ŋkeke lɔwo pleŋ mɛ le kunuɖeɖedɔ lɔ mɛ yí donɔ jijɔ nɔ mì. Nɔ mìxɔ dɔdashi yoyu buɖeɔ, mìɖo aso gbeɖe exlɔ vevi ciwo mìvaɖonɔ ŋwi kpɔ sugbɔ.

YAYRAWO KPƆKPƆ LE ETHIOPIE

So xwe 1987 yi 1992 mɛɔ, eju sugbɔtɔ ciwo yí le gɔnmɛ nɔ Kenya lɔjedɔwaxu lɔ vaɖe mɔ do mìwo dɔwo nu. Ecɛ na yí woɖo alɔjedɔwaxu koɖo dɔwaxu ciwo yí akpɔ dɔ lɔ ji le eju ŋtɔ́wo mɛ. Le 1993 mɛɔ, wosɔ mì ɖaɖa dɔwaxu ci yí le Addis Ababa le Ethiopie, fini wowa mìwo dɔwo le bebemɛ le na nɔ exwe ɖewo. Vɔ ecɛyɛɔ, woɖe mɔ do dɔ lɔ nu.

Yehowa yra do edɔ lɔ ji le Ethiopie. Nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnu sugbɔtɔ tɔ mɔɖeɖedɔ lɔ ji. So xwe 2012 mɛɔ, eŋɛnywidratɔ ciwo yí wu 20 le 100 mɛ wanɔ gbeshiagbe mɔɖeɖedɔ lɔ xweshiaxwe. Gbesɔ kpe niɔ, wowa teokrasi sukluwo yí sɔ na kpla amɛwo. Wogbecu Fyɔɖuxuxɔ ciwo yí wu 120. Le 2004 mɛɔ, Betɛli xomu lɔ so vayi ci axwe yoyu ci wocu mɛ. Yí takpekpewaxu ci wocu do axa nɔ Betɛli lɔ gbenyi yayra bu.

Ci exwewo vayikɔɔ, nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnuwo vanyi exlɔ adodwiwo nɔ nyɛ koɖo Gail le Ethiopie yí edonɔ jijɔ nɔ mì. Mìlɔn wo, ɖo wofa xomɛ yí gbelɔnnɔ amɛ. Ecɛyɛɔ, edɔ̀lele dokɔ aya nɔ nyɛ koɖo ashinyɛ, eyi taɖo wosɔ mì ɖaɖa alɔjedɔwaxu Europe centrale tɔ. Wolekɔ bu nɔ mì nywiɖe le nɔ, vɔ mìkpɔtɔ ɖokɔ ŋwi mìwo xlɔ vevi ciwo yí le Ethiopie sugbɔ.

YEHOWA YÍ NA EDƆ LƆ YIKƆ ŊKƆ

Mìkpɔ tɔxu ci Yehowa na edɔ lɔ yikɔ ŋkɔ. (1 Kor. 3:​6, 9) Le kpɔwɛ mɛ, hwecinu ŋtɔ kunu ɖeɖe nɔ Rwandatɔ ciwo yí kukɔ gajun le Congoɔ, eŋɛnywidratɔ kuɖeka kpetii dele Rwanda o. Ecɛyɛɔ, nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnu ciwo yí wu 30 000 yí le eju ŋtɔ́ mɛ. Le 1967 mɛɔ, eŋɛnywidratɔ 6 000 han yí le Congo (Kinshasa). Evyɛɔ, wonyi 230 000 han yí mɛ ciwo yí va Eŋwiɖoɖo lɔ le 2018 mɛ sugbɔ wu miliɔn ɖeka. Le eju ciwo pleŋ mɛ Kenya lɔjedɔwaxu lɔ kpɔnɔ mìwo dɔwo ji le saɔ, eŋɛnywidratɔwo hlɛnhlɛnmɛ sugbɔ wu 100 000.

Ewu exwe 50 yɛ yí Yehowa zan nɔviŋsu vovovo ciwo yí kpedo ŋnu yí ŋtɔ gashiagamɛ sumɔsumdɔ lɔ ji. Ŋkpɛn gbekpɔtɔ wanɔŋ, vɔ ŋvanya lé nawɛ akando Yehowa ji keŋkeŋ do. Enu ciwo mɛ ŋto le Afrique kpedo ŋnu yí ŋvakpla lé nado ʒinxo do yí akpɔ jijɔ do enu ci yí le ŋshi nu. Ewa dɔ do amɛ ji mɔ, mìwo nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnu veviwo tokɔ cukaɖawo mɛ, gan wokpɔtɔ xɔnɔ mɛdru yí kannɔdo Yehowa ji sɛnsinɖe. Nyɛ koɖo Gail kpɔkɔ jijɔ do wo nu. Ŋdokɔ akpe sugbɔ nɔ Yehowa, ɖo éku ŋshishi ci ŋdeje nɔ o nɔŋ. Yayra ciwo Yehowa naŋ sugbɔ wu ciwo yí ŋkpɔ mɔ nɔ.​—Eha. 37:4.