Inu Egebe Me Agan̄ Ota
1. Irọriọọn̄ inu Babilọn Ama Ile orebe
Ike owa ke eji esa iriọọn̄ ibe ke Babilọn Ama Ile ikeke ichit chieen̄ otutuuk ataak uwu uriaak ni? (Ichichili 17:5) Kpọ-nu inu chi:
Omaan̄ me otutuuk ere me linyọn̄ yi. Baibul ikpa Babilọn Ama Ile kubọk ikweek irek me inyọn̄ “urum ebi ene mè ebi ido geelek.” Ọmọ si “òkitọ ikọ inyi otutuuk ebi ubọọn̄ ebi linyọn̄.”—Ichichili 17:15, 18.
Ikpokọt ikike ichit chieen̄ ebi mkpulu mè iyaka ire ebi ewe. “Ebi ubọọn̄ linyọn̄ yi” mè “ebi ewe” minwọnọ mfiat kan̄.—Ichichili 18:9, 15.
Ọmọ ifiat erieen̄ Awaji. Egwen ọmọ ogwu oje oyet mije ikigọọk ebi mkpulu igbaan̄ mkpọ irọ inyi ikaan̄ ikpoko mè iyaka ire nnwọn-isi kiban̄. (Ichichili 17:1, 2) Ifiaan̄ ebi ene me ido geelek. Ikpan̄ si owuwa ene.—Ichichili 18:23, 24.
Gwu kom si inu nkweeñ 13 agba eyi 6
2. Kpa Mgbọ ke Ogwu Mesaya Obonu?
Baibul ikpa ibe ke nde 69 moraka sabum ogwu Mesaya monube.—Fuk Danien 9:25.
Kpa mgbọ ke nde yi obene? Me acha 455 B.C.E. Me ike mgbọ ya, Ogwu Ibot Mkpulu Neyemaya inunu Jeruselem ibonikpọk inama ama ya.—Danien 9:25; Neyemaya 2:1, 5-8.
Ujọn̄ọ mgbọ okukup ke nde 69 yi ore? Me usini nriran Baibul, egwe ge ikikeke ichit chieen̄ acha ge. (Otu Ifuk 14:34; Ijikien 4:6) Eya orọ, nde ge ikeke ichit chieen̄ acha jaaba. Me nriran yi, nde 69 ire acha 483 (orere, nde 69 x usen 7).
Kpa mgbọ ke nde 69 yi ota? Ire eji ifuk acha 483 ibene me 455 B.C.E. mosa eji inu me lek 29 C.E.a Ire me acha yi ke Jisọs okaan̄ ntap-me-mun̄ mè ikana ogwu Mesaya!—Luk 3:1, 2, 21, 22.
Gwu kom si inu nkweeñ 15 agba eyi 5
3. Ubọk Igwa Ene Oboweek Ibe Esa Eje Erọ Mkpọ
Ikaan̄ usini ubọk igwa ene oboweek ibe esa eje ene erọ mkpọ. Usini me lek ire—ene isasa eje kan̄ inyi ibe etap me lek ofifi ene mè iyaka ire, isusun̄ eje ene sabum mebene ikisi ikwaan̄ me lek kan̄—ogwu eyi Karais ikpoborọ inu chi.—Ikan Òso Mgbọ Iba 15:23.
Ire, ikaan̄ usini ubọk igwa ene ebekọt ibọkọ itap. Echi obet lek isasan̄a eje ene isi itọ ikpọ, ubọk igwa ene echi ekigwen hemodialysis, hemodilution, cell-salvage mè iyaka ire isasa okwukwut ekigwen heart-lung bypass machine irọ mkpọ. Ogwu eyi Karais obotumu ifieek ubọk ebesa eje kan̄ irọ mkpọ me mgbọ ekisi ikwaan̄ me lek kan̄, ekitọ ọmọ ikpọ, mè iyaka ire mgbọ ikibọkọ igwagwa. Ubọk ogwu ofia ebeke ge oborọ inu chi mokọt ikup esese me lek ubọk ofifi ogwu ofia ebeke oborọ. Eya orọ, sabum ogwu eyi Karais obochieek ibe esi ikwaan̄ me lek kan̄, etọ ọmọ ekpọ, mè iyaka ire ibọkọ igwagwa ge itap, ikup ufiak ibe ido iriọọn̄ ubọk ebesa eje kan̄ irọ mkpọ. Kpọ-nu idodo chi:
Ire esan̄a eje n̄a itap me ofifi ere me mgbidim mgbọ me mgbọ ekisi ikwaan̄ me lek n̄a ye? Ire nkeek n̄a mochieek ibe mmun̄ eje ya kubọk eje okup me akpalek n̄a eyi kpebegwook “ifiin̄ me ijọn̄” ni?—Ikan Òso Mgbọ Iba 12:23, 24.
Ire mgbọ ekisi ikwaan̄ me lek n̄a, enenisan̄a usini eje n̄a, isi ikwaan̄ me lek, mè iyaka initap me lek n̄a ye? Ire mosisaak nkeek n̄a nsabe Baibul ikpukpo ni? Sa ire makọt ibọkọ mbet lek igwagwa yi ni?
Gwu kom si inu nkweeñ 39 agba eyi 3
4. Inu Obokọt Irọ Ibe Olom mè Nwa Eche Lek
Usem Awaji ikabieen̄ inye ibe olom mè nwa eche lek, irọ ibe ema eriọọn̄ si ibe ke icheche lek ikanyi ema unye ikpọkpọk ikaan̄ ofifi olom mè iyaka ire nwa. (Ebi Kọrint Eyi Adasi 7:10, 11) Ire, ikaan̄ usini irek echi obokọt irọ ibe ebi eyi Karais eche lek.
Ijijit ikpọkpọ chieen̄ me lek ebi ototun̄ ukan̄ ene: Ire olom ijit ikpọkpọ chieen̄ me lek ebi ototun̄ ukan̄ kan̄ ire lek ema kpeyaka ikaan̄ inu ema echubọk iweek isasa iluk ugwem.—Timọti Eyi Adasi 5:8.
Irọrọ mkpọ obotap ugwem ene me unan: Inu yi mokọt irọ ire lek ugwem olom mè iyaka ire nwa mokup me unan.—Ebi Galesia 5:19-21.
Irọrọ mkpọ obochubọk itap mgbaan̄je ene melek Jioba me unan: Ire olom mè iyaka nwa irọ inyi ikayaka ifet ibe nlom kan̄ mè iyaka ire nwa kan̄ itọbọ ebum inyi Jioba.—Ikwaan̄ 5:29.
5. Orirọ Echi Ebi Ene Ekirọ
Ebi eyi Karais kpekitap lek me lek orirọ Jioba ikabọkọge itap. Ire, ogwu eyi Karais mosa nkeek kan̄ isabe Baibul ikpukpo ijaan̄ isa itumu ifieek inu ọmọ oborọ me usini irek ofolek orirọ chi. Kpọ-nu usini inu njeen̄ chi.
Ire ene itọp owu amọn ofolek orirọ ge ye? Owu mokọt ibe, “Owu onirọ.” Ire ene ya iweek irọriọọn̄ igbaalek, owu mokọt ikpa inyi ọmọ inu orọrọ okakigọọk irọ orirọ ya.
Ire nlom kwun̄ mè iyaka ire nwa kwun̄ ogwu ikarege ogwu Ata-Ikọ Jioba ibe me enyi esi erie inorie me uwu ogwu ngwan̄ kan̄ ge me usen ekirọ orirọ ge ye? Ire nkeek kwun̄ ichieek ibe owu osi, omokọt ikpa inyi ọmọ me ata mgbọ ibe ke ire eberọ inu Awaji ikabọkọbe itap me ere ya, ke okpotap lek me lek.
Ire ogwu okisi ikwaan̄ inyi inyi owu inyinyi me ibot mgbọ orirọ ge ye? Ire omojit inyinyi ya ni? Omokọt ibọkọ. Ire ogwu okisi ikwaan̄ inyi inyi owu inyinyi ya mije orirọ ya, sa ire isasa ijeen̄ ubelejit kan̄ me lek ata ikwaan̄ okisi ni?
Ire ene iche mkpọ inyi owu me mgbọ ekirọ orirọ ge ye? Ene ya mokọt itumu ibe: “Nriọọn̄ ibe ke okakigọọk irọ orirọ yi, ire, mbe me nnyi owu inu yi.” Mokọt ire ibe ke ene ya ikijeen̄ ata ejit kan̄. Mè iyaka ire, ire ene ya ikisa lek itọtọ owu ikpọ mè ire omotap lek me lek orirọ ya ni? Osiwọlọ inu chi ikpọ, owu gaalek obotumu ifieek mè ire omobọkọ sa ire okpobọkọ. Me otutuuk ntumu-mfieek kiji geelek, eji ekiweek ikakaan̄ utọn̄ọ nkeek mè igbe utoon̄-ejit inyi Jioba.—Ikwaan̄ 23:1.
Gwu kom si inu nkweeñ 44 agba eyi 1
6. Orukan̄ Okitobo Ene
Mije ibe ke eji mima ebi ene, eji mikigbala chieen̄ inyi ekasa orukan̄ isa itobo ebi ofifi ife. Eya orọ, ire eji iriọọn̄ ibe ke eji mikaan̄ orukan̄ okitobo ene mè iyaka ire ikeek ibe ke eji mikaan̄, eji mechubọk igbala chieen̄. Eji eberọ ikeyi mije Baibul inyi ida ibe: “Mun̄ ogwu melek kwun̄ me chieen̄ kubọk omun̄be lek kwun̄ me chieen̄.”—Ebi Rom 13:8-10.
Ike owa ke ogwu okaan̄ orukan̄ okitobo ene obosa ijeen̄ ima yi? Ene ya ikpobokat ebi ofifi ife, inyi ema ubọk, mè iyaka ire ifip otu kiban̄. Ikpobonaan̄ ejit si ire ebi ofifi ife kpegwen ọmọ inu me uwu kiban̄ mije ibe ke ekibem ebi ototun̄ ukan̄ kiban̄. Sabum ibokaan̄ ntap-me-mun̄, irọ inyi ogwu ibot ikasi me etete ebi ugane ntitiin̄ iriọọn̄, inyi mekọt ineen̄ ubọk ebesa ibem ebi ofifi ife ibekaan̄ ntap-me-mun̄. Sabum ene ya onokaan̄ olom mè iyaka ire nwa, isitọ lek kan̄ ikpọ me uwu ugwun̄. Sa me irọrọ ikeyi, ene ya ikijeen̄ ibe ke ikaan̄ ulọk ebi ofifi ene me ejit, mè “ikiweek irọrọ inu echi obokinin̄ oruru inyi ebi ofifi ife.”—Ebi Filipai 2:4.
Gwu kom si inu nkweeñ 56 agba eyi 2
7. Inu Echi Ogbaan̄ Me Lek Mbubeek mè Ikan
Eji mekọt ikput owuwa ufialek sa me igege inu geelek ofolek ikpoko eji egọọkbe ene irọ itap me ikpa—ikerere ibe ke ene ya ire gwun̄ ute. (Jerimaya 32:9-12) Ire, usini mgbọ, ikerere ibe ke mige inu chi itap me ikpa, ufialek si mokọt inan̄a isibi me etete bọn ute ofolek ikpoko mè iyaka ire ofifi inu. Ema mesa mè igwat lek ineen̄ ufialek ya isun̄ me esuuk, me etete kiban̄ gaalek.
Ike owa ke eji ebesa ineen̄ ufialek ofolek ifafiaan̄ ene ibọkọ mkpọ mè ikakan̄ ataak itoon̄ ene? (Fuk Matiyu 18:15-17.) Jisọs itumu mkpọ ita eberọ:
Isa ineneen̄ ufialek ya isun̄ me etete kinyi gaalek.—Kpọ agba eyi 15.
Ire eyi ikakaan̄ ibot, sa gwun̄ ute ge mè iyaka ire iba ebi imimin isoon̄ me ntitiin̄ sa gbaalek si.—Kpọ agba eyi 16.
Ire enyi kpekọt ineen̄ ufialek ya isun̄ si, mgbọ ya ke obosi lek ebi ugane ntitiin̄.—Kpọ agba eyi 17.
Me owuwa irek, eji kpebesa bọn nte kiji isi uwu ikọ mije eyi mokọt isa ijo erieen̄ ijet Jioba mè ntitiin̄ kan̄. (Ebi Kọrint Eyi Adasi 6:1-8) Ire, ikaan̄ usini ufialek oboweek ibe ebi uwu ikọ eneen̄ esun̄ kubọk: iyayaak olom mè nwa, ogwu gwun̄ obogọọk ikup, ikpoko olom mè iyaka ire nwa obokpe mè ire eyaak mè iyaka ire eche lek, ikpoko ebi ere ikwaan̄ ebekpe, ikpoko efọọkbe kpekọt ikpe, mè iyaka ire ubọk ebesa iche mkpọ ene isikwu. Ogwu eyi Karais osisi uwu ikọ isisi ineen̄ mbet ufialek chi isun̄ me esuuk ikaje ikeme onineen̄ Baibul.
Ire atalek mfiat ikan irọ kubọk—itetet ene me ubọk unye ilaak, irọrọ nnaan̄ me lek nsabọn, itatap ene unan me lek, ichichiin̄ inọ, mè ikpakpan̄ ene—ire ogwu eyi Karais isi ikpa mbet lek mfiat ikan chi inyi ebi mkpulu, ikaje ikeme onineen̄ Baibul.
a Bene me 455 B.C.E. si re 1 B.C.E. ire acha 454. Bene me 1 B.C.E. si re 1 C.E. ire acha ge (mije kpunu ofok acha). Bene me 1 C.E. si re 29 ire acha 28. Ire ogbaan̄ otutuuk ifuk, ibore acha 483.