18 yatichäwi
¿Kunjamatsa yatiqañ utan waltʼayiristxa?
WALJA yatiqir wawanakaruw kuna tuqitsa jil llakisipxta sasa jisktʼapxatayna, ukatxa niya chikat jilaw akham sapxäna: “¡Janiw escuelan waltʼayktti!” sasa.
Chiqansa, walja wayn tawaqunakax escuelan jan waltʼayxasax wal llakisiñ yatipxi. Kunattix sum yatiqasaw maynix colegio tukuyaspa, suma irnaqäwsa jikxataspa ukat awk taykansa wali munatarakïspa, jan ukax pachparukiw maransa kuttʼaskaspa, irnaqäw jikxatañas chʼamarakïspa, ukat awk taykax tuqisxarakispa. Chiqansa, examenan suma notanaka apsusiñax askiwa. Jesús pachpaw arkirinakapar yantʼäna, yatiqapxit janicha uk amuyañataki (Lucas 9:18). Kunjamtï Measurement and Evaluation in the Schools (Escuelan sum yatiqat yantʼañataki) sat librox sixa: “Mä yatiqirix examen churasaw askïtapsa jan ukax kuna tuqit chʼamachasiñapasa amuyasini, ukhamatwa yatiqirix kun lurañas jutïrin wakisini uksa amuyasirakispa”. Ukat awk taykanakas ukhamatwa wawanakapax kunjamsa yatiqasipki uksa amuyapxarakispa.
Amuytʼasiñamawa
Ukampis examen tuqinakat sinti llakiñax janiw walïkarakispati, mayninakampi atipasiñäkaspas ukhamwa amuyasma, ukat sinti llakisiñaruw purisma. Jachʼa yatiqañ utanakar mantañ munir qʼaxu wayn tawaqunakax “mayninakar atipañ laykuw walja notanak apsusipxi, ukat jachʼar aptatäñ munapxi, ukampis janiw sum yatiqxapxiti” sasaw mä librox yatiqir qʼaxu waynitunakat parli. Ukatxa Dr. William Glasser sat jaqix akham sarakiwa: “Yatiqirinakax janïräkipanwa kunas examenan jisktʼasini ukxa yatiñ munapxi, ukatxa uka tuqitakwa yatiqaniñ munapxi” sasa.
Akham sasaw Salomonax iwxtʼarakistu: “Uñjaraktwa trabajiñanakansa, ukhamarak suma lurañanakansa envidiasiñakiw utji mayninak tuqi, ukasti inamayawa, thayarusa katthapï sisksna ukhama” sasa (Eclesiastés 4:4). Ukhamaxa, mayninakar atipañatakik yänak jikxatañasa jan ukax yatiqañ utan waltʼayas tukuyañasa inamayawa. Ukwa Diosar yupaychir wayn tawaqunakax amuyasipxi, yatiqir sarañax wakisirïkchisa, janiw escuelakxa jan ukax colegioki nayrar uchapkiti, jan ukasti Diosaruw nayraqat yupaychapxi, jupaw jupanakatakix taqi kunat sipansa wali askixa, jupanakax Diosaw kunsa jakañatakix churaskitani sasaw atinisipxi (Mateo 6:33; ukat 22 yatichäwi uñxattʼarakïta, ukanwa kun yatiqañas wakisi uka tuqit sum parli).
Ukatxa yatiqañax janiwa examen tuqit waltʼayañakïkiti. Jan ukasti, kunjamtï Salomonax siskixa, “amuytʼasiña” yatiqañasawa, ukat kuna jisktʼanakaru jaysañsa jan ukax lupʼikipañsa yatiqañasarakiwa (Proverbios 1:4). Ukat khititï kunjamatsa suma notanak apsuñatakiki kunsa lurki, mä arunxa examenanakan walïpachaw sas kunsa jaytxaki, qhipa qhipaki yatiqä sas sarnaqaski, jan ukax jamasat uñxattʼañataki qillqaqasiwayi ukaxa, janiw amuytʼasiñxa kunapachas yatiqkaniti. Sañäni, matemática examenanxa walja apsusi ukat janirak qullq jakthapisiñsa yatkiti, ¿ukax askiti?
Ukhamasti, suma notanak apsusiñax janiw jachʼañchasiñatakïkiti, jan ukasti sumti yatiqaskta janicha uk yatiñamatakiwa. Ukampis ¿kunjamatsa yatiqatamarjam examenanakan waltʼayasma?
¡Yatiqañaw jumar waktʼtamxa!
“Escuelan jan waltʼayxapxi ukhaxa, yaqha jan wakiskirinakampiw jayra yatiqirinakax juch jaquqasiñ yatipxi” sasaw Linda Nielsen sat yatichirix saraki. Ukat akham saskakiwa: “Jan wali jisktʼanakawa, mayninakarukiw yatichirix muni, suertïpachawa jan ukax Diosan munañapäpachawa, tiempow jan utjkit sasakiw sapxi” sasa. Ukampis Diosan Arupax akham siwa: “Jayra jaqix walwa kunsa muni, ukampis janiw jikxatkiti” sasa (Proverbios 13:4). Jïsa, jayrasiñatwa yatiqañ utanxa jan waltʼayapkiti.
Ukampis sum yatiqañ munirinakax wal yatiqapxaraki. Mä kutixa ‘Teen sat revistatakiw wali suma notanak apsusir wayn tawaqunakar jisktʼapxatayna. ¿Kunatakis jisktʼapxpachäna? Maynix akham sänwa: “Ukham waltʼayañaw maynirux nayrar sartañataki yanaptʼi” sasa. Ukat “tiempo sum jaljtʼasiñaw wakisi” sarakiw yaqhax säna. Ukat maynisti akham sarakïnwa: “Maynix mä amtanïñapawa” sasa. Jïsa, examenan waltʼayañax JUMATÄXIWA, escuelar jan ukax colegior sarañ munapunsta ukat yatiqañsa munaraksta ukhaxa waltʼayätawa.
‘Nayax yatiqasktwa’
Yaqhipax inas ukham sapxchispa: “Walpun yatiqxta ukampis janikiw waltʼaykti” sasa. Ukampis mä kutixa Estados Unidos markanxa 770 yatiqirinakaruw Stanford sat Jachʼa Yatiqañ Utan irnaqirinakax uka tuqit jisktʼapxatayna, qhawqsa yatiqañatakix chʼamachasipxta sasa. Ukampis jan wali notanak apsusirinakax mayninakjamaw yatiqasipkarakta sasaw sapxäna. Ukampis kunjamsa yatiqapxi uka tuqit uñakipasïna ukhaxa examenanakan waltʼayiri masinakapat sipansa janiw sum yatiqapxirïkataynati.
¿Ukhamax kunsa ukax uñachtʼayistu? Inas amuyumarjamaki sum yatiqasksta, ukhamasti sumpach yatiqañataki chʼamachasiñamawa. “Mä qhawqha tiempompi yatiqasakiw colegior saririnakax suma notanak apsusipxaspa” sasaw Journal of Educational Psychology sat revistanxa qhanañchi. Ukhamasti, “examenanakan jan waltʼayirix maya jan ukax kimsa horampi sapa semanan yatiqaspa ukhaxa, chʼikhi yatiqirix kunjam notanaktï apsuski ukhamwa khustʼayaspa”.
Apóstol Pablox “janchijan munañaparux tʼaqhisiytwa” sasaw säna, ukhamata kuntï amtkäna ukanak phuqañataki (1 Corintios 9:27). Jumax uka kikpwa lurarakisma, sañäni, inas televisionas jan ukax yaqha ukhamanakas tarea jan lurayirjamäkchispati. Ukhamäspa ukhaxa: akham sasaw televisionar lipʼkatayasma: “Yatiqañ tukuykamax janipuniw television aqtaykäti” sasa.
Kawkinsa yatiqäta
Kunapachatï yatiqañjamäki uka chiqanakan yatiqtan ukhaxa wali askiwa. Inas panini mä utan ikipsta jan ukax taqinitakis utax jiskʼakïchi, ukampis phayañ utanwa jan ukax maynitwa ikiñ utap maytʼasisma arumanakan mä horaki yatiqañatakisa. Ukat jan ukanakax lurañjamäkani ukhaxa kawkintï libronak maytʼañ utax utjki ukanwa, jan ukax mä amigoman utapanwa yatiqarakisma.
Ukatxa mä jachʼpacha mesxaruw tareanakamxa apnuqañama. Ukat jan inamaya sarnaqaskañatakixa, lapisanaksa jan ukax kuna qillqañanaksa jakʼaruw apkatasiñama. Ukat television aqtayasiñas jan ukax radio añcha jachʼat uxkatayasiñas janiw askïkiti, maysaruw amuyus uñtayi, ukat telefonot jawsanipxi jan ukax amigonakax jutapxi ukhaxa ukhamarakiwa.
Ukat qhanax yäpankañaparakiwa, janirakiw sinti qhanäñapäkiti. Inas walja tareanak lurasax qarjsna jan ukax nayras chʼisxchispa, ukampis luzax yäpankani ukhaxa yanaptʼistaspawa. Ukat ak amuytʼañaw wakisiraki; yatiqañataki utax janiw sinti chʼuchʼüñapäkiti, ni sinti juntʼüñapäkisa, ukhamanwa wali sum yatiqasma.
Ukat ¿jayrasïta ukhax kunsa lurasma? Awisax janiw kuntï munktan ukanakax phuqañjamapunïkiti. Irnaqasma ukhaxa alwat jaypʼukamaw munkir jan munkir irnaqasmaxa. Ukhamasti tareanakax juma pachpa chiqachasiñamatakïkaspas ukham uñjañamawa, ukhamatsa jutïrin irnaqañataki wakichasiskasma ukhama. Ukat sum yatiqañamawa. Mä yatichirix akham siwa: “Kawkintï maynix yatiqki uka pachpan yatiqañapawa ukat kuna horatï yatiqki uka pachpa horan sapüru yatiqañaparakiwa. Ukhamatwa yatinuqtasma, ukat [...] yatiqañax janiwa sinti chʼamäkaniti” sasa.
Kunjamsa yatiqäta
“Kawkhakamay puripxstan ukarjamaw sarnaqañasaraki” sasaw Pablox Filipenses 3:16 jiskʼa tʼaqanxa säna. Kunjamsa mä cristianox sapürunjam sarnaqañapa uka tuqitwa parlaskäna. Ukat mä luräwir sapürunjam yatinuqtañax yatiqañ tuqitxa wali askirakiwa. Sañäni, kunapachas yatiqäta ukanakxa sum amuytʼasiñamawa. Ukat janiw may maya lurañamäkiti. Maya tukuyasax yaqhar mantañatakix mä jukʼa samartʼañamarakiwa, ukat walja lurañanakanïsax samartʼañax wali askiwa.
Ukat inas walja liyiñanakax utjchi, ukhamasti nayraqatxa sumpach uñakiptʼañamawa. Kuna jiskʼa pʼiqiñchanakas utji ukat kuna tuqinakatsa parli jan ukax kunanakampis utji ukanak UÑXATAÑAMAWA, ukhamatwa qalltatpach sum amuyätaxa. Ukxarusti, kuna tuqitsa pʼiqiñchanakas jan ukax yaqhip chiqanakas parli uka tuqit JISKTʼASIÑAMARAKIWA (ukhamatwa liykasax sum amuyäta). Ukatwa LIYIÑ qalltañamaxa ukhamata uka jisktʼanakar qhanañchañataki. Ukat sapa tʼaqa tukuyasax kunsa yatiqta uk SAÑAMAWA, ukampis janiw librot uñxatañamäkiti. Ukat tarea tukuyxasax pʼiqiñchäwinak mayampi uñxatasin KUTIKIPAÑAMAWA, ukat kuna tuqinakatsa parlasi uksa amtañamarakiwa. ¡Yaqhipax yatiqatatxa niya kimsaqallqsa sapa tunkat amtkaspa ukham sasaw sapxi, ukatakix kunjam yatiqañsa yatipxiwa!
Mä yatichirix akham siwa: “Janiw kunas ina chʼusatakxa utjkiti, jan ukasti qalltapax kunjamatsa utjakipuniwa, uka tuqinakatxa mä yatiqirix sum amuyañapawa” sasa. Ukhamaxa, kuntï yatiqaskta ukampi ukat kuntï yatkayäta ukampix kunansa mayakixa uk amuyañataki chʼamachasiñamawa. Ukat uka yatiqatax kunjamsa yanaptʼiristam uk amuytʼañamawa.
Chiqansa, Diosar yupaychir wayn tawaqunakax uka tuqit sumpach amuyapxaspa. Diosan Arupax akham siwa: “Yatiñ kankaña jikxatañatakisti nayraqatax wakisiwa Tatitur axsaraña” sasa (Proverbios 1:7). Sañäni, física tuqit yatiqañax wali chʼamäspawa. Ukampis ‘luratanakapanwa Diosan jachʼa kankañapax’ uñjasi, ukhamatwa jukʼamp amuytʼasiñ yatiqasma (Romanos 1:20). Ukat nayra sarnaqäwinakat yatichäwinakaxa, kunjamsa Jehová Diosan amtanakapax phuqasiski ukwa uñachtʼayarakistaspa. ¡Biblianxa Uraqpach apnaqir wali chʼamani paqallqu markanakatwa parli, mayaxa Estados Unidos markampi Gran Bretaña markampi mayachtʼatäkixa ukawa (Apocalipsis 17:10; Daniel 7 jalja).
Ukhamasti kuntï yatiqaskta ukat yatkayäta ukampi mayachañasa jan ukax iyawsäwimpi mayachañasa wali askiwa, ukhamatwa sum amuyasma. Kunjamtï Salomonax siskänxa, “chʼikhi jaqixa jankʼakiwa yatiñ kankaña jikxati” (Proverbios 14:6).
‘Examen churañaw wali jakʼanki’
Janiw uka arunak istʼasax sustjasiñamäkiti. Nayraqatxa yatichiriru sum istʼañamawa, ukhamatwa kuna kasta examenänisa ukxa sum amuyäta. Ukat kuna jisktʼanakas utjani ukanaksa janïräkipanwa yatichirir sum istʼasa amuyasma. (“Akanakax wali wakiskiriwa”, jan ukax “amtañamapuniwa...” ukanakaw yanaptʼistaspa sasaw Senior Scholastic sat revistax saraki.) Ukatxa qillqaqtʼasitanakamsa jan ukax libronaksa uñxatarakismawa, tareanaksa jan ukax uka tuqit parlir libronaksa ukhamaraki.
“Kunjamatix hierroxa yaqha hierrompi liqʼjasa ariptayataxa, ukhamarakiw jaqix jaqi masipampi suma amuytʼayataraki” sasaw Salomonax qillqatayna (Proverbios 27:17). Ukhamax inas mä amigos jan ukax awk taykas kuntï yatiqktan uka tuqit jisktʼapxchistaspa. Ukat janïr examen churañ uru purinkipanxa wali sum samartʼañamawa, janirakiw iksa apaqasiñamäkiti. Jesusax akham sasaw säna: “Wali llakisitapatsti, ¿khitis jumanakatxa jakañapxa mä horampisa yaptʼasispa?” sasa (Mateo 6:27).
Aynachtʼaña
Inas examenan waltʼayañataki wali sum wakichassta, ukat jan waltʼayxasma ukhaxa wali llakïspaw jumatakixa. Uka tuqitxa akham sasaw Max Rafferty sat yatichirix saraki: “Jakkipansa kuntï yatktan jan ukax kunsa sum lurtan uka tuqinakatxa yantʼatätanxa [...] Kuna escuelantï wawanakar jakañax kusisiñakïkaspas ukham yatichapki ukanakax janiw escueläkiti. Jan ukasti samkanakat jakañakwa yatichi” sasa. Ukampis jan waltʼayasin jiskʼachat uñjasiñax wali askïspawa, ukhamatwa jutïrin jan aynachtʼañatakis jan ukax nayrar sartañatakis wakichasisma.
Ukampis ¿kunjamsa awk taykamar examenan jan waltʼayatamatxa yatiyasma? Yaqhip wayn tawaqunakax axsarañatwa awk taykat jan walinak lurasin imtʼapxi. Maynix akham siwa: “Phayañ utan utjki uka mesa patxaruw libreta jaytirïta, ukat ikintiriw sarxirïta, qhipürkama”. Maynix akham sarakiwa: “Qhipakamaw suyirïta, mamajax irnaqir niya sarañampïxi ukhakiw ‘firmtʼañamaw’ sasa churirïta, jupax jan tiemponiw amuki sarxiri” sasa. ¡Ukat yaqhipax yaqha notanak kun apxatasinwa sallqjañ yatipxi!
Ukampis yatiqañ utan kunjamsa sarantaskta ukxa awk taykamax yatipxañapawa. Kuntï lurañ yatkta ukarjam sum notanak apsusma ukat waltʼayasma ukwa jupanakax munapxi, ukat jan ukarjam waltʼayxäta ukhaxa askïspaw jupanakat chiqañchäwi katuqañaxa. Ukhamasti janiw awk taykar sallqantañax wakiskaspati. “Istʼam awkimana yatichäwinakapa, janikiy taykaman yatichäwinakapxa jiskʼachamti.” (Proverbios 1:8.) Ukat sintis waytʼapkiristam ukham amuyasïta ukhaxa jupanakampi qhan parltʼañamawa. (“¿Kunjamsa mamajar jan ukax tatajar siristxa?” siski uk uñxattʼäta, ukax 2 yatichäwinkiwa).
Inas notanakax wakisirïchi, ukampis kunjam jaqïtas ukaw jukʼamp wakisirixa. Ukhamasti, yatiqañ utar sarkasax yatiqañataki wal chʼamachasiñamawa. Ukhamatwa examenanakansa waltʼayasma, ukat jumas jan ukax awk taykamas wal kusisipxani.
Amuytʼañataki
◻ ¿Examenanakan waltʼayañax kunatsa askixa, ukat kunatsa amuyasiñasaraki?
◻ ¿Kunatsa yatiqañax jumatakix wali wakisirïñapa?
◻ ¿Escuelat jan ukax colegiot mistxasin yaqhanak lurañ tuqit kunanak amuyañas wakisispa?
◻ ¿Kunjamanakatsa suma notanak apsusisma?
◻ ¿Kunjamatsa examenataki wakichasisma?
◻ ¿Jan waltʼayxasax kunsa lurasma, ukat awk taykar notanak jan yatiyañax wakisispati?
[141 janan qhanañchäwipa]
Khititï kunjamatsa suma notanak apsuñatakiki kunsa lurki, mä arunxa walïpachaw sas kunsa uskxaki, qhipa qhipaki yatiqä sas jalnaqaski, jan ukax jamasat uñxattʼañataki qillqaqasiwayi ukaxa, janiw amuytʼasiñxa kunapachas yatiqkaniti
[144, 145 jananakan recuadro/foto]
Escuela tukuyasin yaqhanak luraña
Yaqhipax escuelat mistkasax anattʼañ yatipxi, ukhamatwa wali sum jikxatasipxi. Estados Unidos markankir mä waynax akham siwa: “Nayax wali sumpun auto apnaqañ yatiyäta. Kuntï lurañ munkta ukanak lurasax wali sumaw jikxatasirïta. Autonakampi tʼijnaqir taypinkayätwa, wal autonakampi irnaqañ munirïta. Ukat computadoranak apnaqañ munarakta, ukhamasti ukaruw mantta. Ukat radionak tuqitsa yatiñ munarakirïtwa, ukatwa uka taypir mantarakta” sasa. Chiqansa, khitinakatix jachʼa yatiqañ utanakar sarañ amtapki ukanakax ukhamanak lurapxañapawa sañ yatipxi.
Ukampis Estados Unidos marka apnaqir taypin irnaqtʼir mä nayra yatichirix akham sasaw ¡Despertad! sat revistataki arsutayna: “Inas mä waynas jan ukax mä tawaqus yaqhanak lurapxchispa, ukhamatwa examenanakansa jan waltʼaykaspati” sasa. Ukhamasti, escuelat sarxasin yaqhanak lurañas ukat tareanak lurañas chʼamakïspawa. Jiskʼa pelotanakampi anattʼiri, Cathy sat mä tawaqux akham siwa: “Wali qaritapuniw anattʼañ tukuyirïta, ukhamax janiw kun lurañatakis chʼamax utjirïxiti. Ukhamatwa escuelan jan waltʼayxtti. Ukatwa jichha marax jan anatirix sarxtti” sasa.
Ukat Diosar yupaychañ tuqit aynachtʼañas utjarakispawa. Mä cristianox waynäskän ukat amtasax akham siwa: “Tareanak lurañ tuqitsa, anattʼañ tuqitsa ukat Diosar yupaychañ tuqitsa janiw aynachtʼkäti sasaw amuyirïta. Ukampis jan taqpacha phuqañjamäxän ukhaxa Diosar yupaychañ tuqitwa armasirïta” sasa.
Themon sat waynax pä equipon anatäna, ukat jupax akham siwa: “Martes urusa, juevesasa ukat sábado urusa wali jayanak anatir sarapxirïta, ukat wali arumaw kuttʼanisipkirïtxa, ukhamasti Tantachasiñ Utar sarañatakix janiw tiempox utjirïkiti” sasa. Ukampis jiwasax ak amtañasawa: “Janchin ejercicio lurañax kunatakis askiwa, ukampis Dios chuymäñawa jukʼampi taqi kunatakis askixa” (1 Timoteo 4:8).
Ukat maysa tuqit amuytʼañasarakiwa, yaqhip luräwinakax jan walinakaruw apistaspa. Ukat uka jan walinakat jithiqtañatakixa, ¿kunjam sarnaqir wayn tawaqunakampis chikachasïta? ¿Jan wali luririnakampi? ¿Kuna tuqinakataks parlapxi? ¿Jupanakampi chikachasisax janiti jan walinak yatiqkäta? Bibliax uka tuqit akham siwa: “Jan wali jaqinakampi sarnaqañax suma luräwinaka chhaqhayañawa” sasa (1 Corintios 15:33).
Ukampis Jehová Diosan Qhanañchirinakapatxa walja wayn tawaqunakaw escuelat mistxasax askinak lurapxi, janiw anattʼañaruki sarapkiti, jan ukasti yaqhanakaruw Diosar uñtʼapxañapataki yanaptʼapxi. Colosenses 4:5 jiskʼa tʼaqanxa akham siwa: “Khitinakatix jan iyawsirïpki [ukanakatxa] suma amuytʼampi sarnaqapxam, taqi horasanakansa askinak lurapxam” sasa.
[143 janan fotonakapa]
Jan sum yatiqasax examenanakan jan waltʼayasaw yaqhip wayn tawaqunakax amtasipxi
[146 janan fotonakapa]
Escuelan yatiqañäki ukat anatañanak tuqitxa amuytʼasiñasawa
[148 janan fotopa]
Jan wali notanak apsusïta ukhaxa awk taykax wal colerasipxani. Ukampis sinti waytʼapxätam ukhaxa jupanakampi parltʼañamawa