31 yatichäwi

¿Chiqpach munasiñäpachati?

MUNASIÑAX jan amuykañas chuymar mantkaspa, jakäwinxa taqi kunat sipansa wali sumapunïkaspasa ukhamwa uka tuqit lupʼirinakax amuyapxi. Chuymanaksa munasiñax utjaspa, wali suma amuyukïkaspasa janis uñtʼañjamäkaspa, ukhamwa amuyapxaraki. Ukat taqi kunsa atipkaspa, jan tukusirïkaspas ukhama.

Chacha warmjam munasiñ tuqitxa ukhamwa parlapxi. Chiqansa, kunapachatï mä tawaqumpi mä waynampix uñtʼasisipki ukhaxa ukham wali sumäspawa. Ukampis ¿kunjamatsa chiqpacha munasiñati utji janicha uk yatsna?

Qalltatpach maynir munaña

Davitax Janet sutini mä tawaqumpiw mä fiestan uñtʼasitayna. Ukat jankʼakiw uka tawaqur jakʼachasiñ qalltäna, Janetax wali suma uñnaqtʼani tawaqünwa, ñikʼutapas lartʼasitapas wali sumwa uñnaqtʼayarakïna. Ukat maysa tuqitxa wal Janetax Davitar uñchʼukirakïna. Uka waynax walis suma qhana nayranakani ukat wali suma parltʼasiri ukhamänwa, ukatwa Janetax jupar uka arumpach munañ qalltarakïna. ¡Taqi kunas wali sumjamänwa, may uñtʼasisakis munasiñ qalltapkaspa ukhama!

Ukhamasti kimsa semanaw jupanakax jan jaljtirjam wali sum sarnaqapxatayna. Ukat mä arumaxa, uka tawaqun nayra uñtʼatapaw telefonot jupar jawsatayna, ukatwa Janetax wali llakit qhiparäna. Ukatwa Jupax Davitar chuymachayasiñataki jawsarakitayna. Ukampis Davitax jan waliruch purkä sasaw amuytʼasitayna, ukat janikiw Janetarux sum arxaykataynati. Ukhamatwa jachjayasipxatayna, wiñayatakïy ukham sum sarnaqapxchini sañjamänwa, ukampis uka arumaw munasiñanakapax tukusxäna.

Televisionan utjki uka wakichäwinakansa, libronakansa ukat peliculanakansa ukham may uñtʼasisin munasiñ qalltañax jan tukusirïkaspas ukhamwa uñachtʼayapxi. Ukampis ak amuyañasawa, suma uñnaqtʼanïsaw ukham may uñkatasisakix munasiñ qalltapxi. Kunjamtï mä waynax siskixa: “Maynix kunjam jaqis ukaxa janiw amuyañjamäkiti”. Ukampis ¿kunatsa maynix yaqhar ukham mä qhawqha uñkatasaki wal munaspa? ¿Janit may uñkatasakix uñtʼksna? Chiqansa, maynix kunjam chuymanïskchïya ukxa janiw yatksnati, janirakiw amtanakapsa, axsararïtapsa, luratanakapsa yatksnati. Inas aliqaki uñchʼukisksna, ukampis janiw kunjam ‘chuymanïtapsa’ yatksnati (1 Pedro 3:4). ¿Qhawqha tiempos ukham uñtʼasisakix sarnaqsna?

Kuntï amuyktan ukax janiw ukhamäkaspati

Chiqansa, pantjasnawa, inas suma uñnaqtʼanix jan wali chuymanïchisipa. Ukatwa Bibliax akham qhanañchi: “Kʼarikiwa suma uñnaqani warmixa, jiwakïñasa inamayakiwa” sasa. Kunjamatix kun waxtʼasiñatakis mä papelampi llawuntapxi ukhamawa, uka papel manqhanxa kunas utji ukxa janiw uñxatasakix yatksnati. Ukat inas mä suma papel manqhanxa jan walinakaki utjchispa (Proverbios 31:30).

Bibliax akham siwa: “Jan amuytʼani warmix jiwakïkchisa, kunjämatï mä khuchhix nasapana quri anillompi uchatäkaspa ukhamakiwa” sasa (Proverbios 11:22). Khä nayra tiemponxa qurit lurat wali suma anillonakampiw kʼachachasipxirïna. Nayraqatxa ukham anillonakpunwa mä warminxa uñkatapxirïna.

Ukhamasti uka arunakax chiqäskapuniwa, “jan amuytʼan warmix” suma uñtanïkchisa, khuchhi nasar uchat quri anillompi sasiwa, mä arunxa jan amuytʼasirïñamp sasiwa. Mä jan amuytʼasir warmix inamayaw suma uñtanïskaspa. Ukat tiempompix kunjamatix khuchhi nasan uchat anillox jan sumäxixa ukhamakïxaspawa. Ukhamax may uñkatasaki, jan ukax kunatï chuymapan utjki uk jan amuyasa maynir wal munsna ukhaxa, jan amuytʼasirïksnas ukhamäspawa.

“Jaqin chuymapjama [...] janiw utjkiti”

Kunapachatï chuymax yaqhar munki ukhaxa, istʼañaw sasaw sapxi. “Kuntï chuymamax siski uk luram” sas kuna sapxi. “¡Ukhamatwa chiqpach munasiñ uñtʼasma!” sasaw sapxi. Ukampis uka arunakax janiw chiqäkiti. Uk amuytʼañäni, mä kutixa 18 maranit 24 marankam 1.079 wayn tawaqunakaruw uka tuqit jisktʼapxatayna, ukat taqpachanit jakthapitax niya taqinjamas mä paqallq kuti ukham munasiñ tuqin sarnaqapkaspa ukham sapxäna. Ukat niya taqinjamax janiw chiqpach munasipkataynati, jan ukasti caprichokïnwa, aliq pata chuymakis munaskaspa ukhama. ¡Ukampis ukham mä qhawqha tiempo sarnaqañax “munasiñaw” sasaw uka wayn tawaqunakax taqinis sapxäna! Chiqansa, niya taqinisa, kuntï jichhürunakan lurasipki ukanakax nayra sarnaqäwikïkaspas ukhamakwa amuyxapxani: aliq caprichokïkaspas ukhama.

Ukat chiqapunis munasipkaspa ukham amuyasakiw sapa maras waljanix jaqichasipxi, ukat jaqichatäxapxi ukhakiw jan chiqpach munasitanakapxa amuyasipxi, ukax wali llakkañawa. “Chachatsa warmitsa caprichasisak jaqichasipxi ukhaxa, jan wal sarnaqapxi, khariñ uwijar uñtasitäpxiwa” sasaw Ray Short sat jaqix Sex, Love, or Infatuation sat libropanxa qillqatayna.

“Jan amuytʼan jaqiwa, jupa pachpan amuytʼaparu alkataski ukaxa.” (Proverbios 28:26.) Chuymasax pantjayistaspawa, ukax yatitakiwa, awisax jan wal sarnaqayistaspa. Ukatwa Diosan Arupax akham sas qhanañchi: “Jaqin chuymapjama [...], kʼarintirix janiw utjkiti” sasa (Jeremías 17:9). “Ukampis khititix yatiñ kankañampi kunsa lurki ukawa qhispiyatäni” sasaw Proverbios 28:26 jiskʼa tʼaqax qhanañcharaki. Ukat jumax uka jan walinakat jithiqtasmawa, ukatakix kunjamas caprichokix ukat kunjamas chiqpach munasiñax uk uñtʼañamawa, kunjamtï Bibliax jan tukuskir munasiñat parlkixa uk uñtʼañ yatiqañamawa.

Caprichompi chiqa munasiñampi

Calixto sat 24 marani mä waynax akham siwa: “Caprichasirix juykhump sasiwa, ukhamäñwa muni. Janiw amuytʼaskiti” sasa. Ukat 16 marani Kenya sat mä tawaqux akham sarakiwa: “Maynix jan amuytʼasisa yaqhar wal munki ukhaxa, uka jaqin taqi luratanakapax wali askïkaspas ukham amuyi” sasa.

Kunapachatï maynix jan amuytʼasisa yaqhar munki ukaxa janiw chiqa munasiñäkiti. Jupakis kunsa munkaspa ukhamawa. Ukham chuyman jaqinakax akham sañ yatipxi: “Kunapachatï jupa chikäkta ukhaxa wali sum jikxatasta. Janiw ikis puriskiti. Ukax wali khusapuniwa” sasa. Ukat akham sañ yatipxaraki: “Janipuniw khitis jupjamäkiti, jupa jakʼankañax wali sumapuniwa” sasa. ¿Amuytati? Kuntï jupanakaki jikxatapki ukanakataki jil parlapxi. Chiqansa, ukham maynimpi sarnaqaskañax jan walinakaruw apistaspa. Ukampis Bibliax chiqpach munasiñat kamsis uk amuytʼañäni, akham siwa: “Khitintix munasiñax utjki ukax llampʼu chuymaniwa, suma jaqiwa, janiw envidiasirïkiti, janiw jachʼa jachʼa tukurïkiti. Janiw kuna jan walsa lurkiti, janirakiw kunsa jupatakiki munirïkiti, janiw coleraskiti, janirakiw colerasitapsa imxäsiskiti” sasa (1 Corintios 13:4, 5).

Ukhamasti Biblian yatichäwinakaparjam munasirixa ‘janiw kunsa jupatakiki munirïkiti’, janiw jupan askipakxa thaqkiti. Ukat inas mä wayn tawaqux purapat wal munasipxchispa. Ukampis amuytʼasiñampi respetompiw uka tuqitxa yanaptʼarakispa. Ukat jumax chiqapuni munassta ukhaxa, jupan askipwa, jan ukax kusisit jakasiñapwa thaqhätaxa, kunjamtix jumax jakasiñ munkta ukhama. Ukat janiw chuyman luqhi munañanakapampix chʼamaktʼayasiñamäkiti.

Chiqapuniw munasipxäna

Jacobumpi Raquelampix chiqapuniw jakasipxäna. Jupanakax mä phuju jakʼan uñtʼasipxatayna, Raquelax awkipan uwijanakap awatiskäna. Chiqansa “Raquelax suma uñnaqtʼani, jiwa [jan ukax suma] tawaqukïnwa”, ukampis Jacobux janiw uk uñjasakix mäki jupar wal munkänti, jan ukasti Jehová Diosar yupaychirïtapatwa jupar wal munarakïna (Génesis 29:1-12, 17).

Ukat niya mä phaxsiw Jacobux Raquelan familiapampi qhiparxatayna, ukatwa jupax Raquelampiw jaqichasiñ munta saskäna. ¿Jupax jan amuytʼasisakiti jaqichasiñ munta sispachäna? Janiwa. Raquelax kunjam jaqïnsa, awk taykaparus yaqhanakarus kunjamsa uñjäna, kunjamsa lurañanakap phuqäna, ukat Diosar yupaychañ tuqit kunjam amuyunïnsa, taqi ukanakwa uka phaxsix Jacobux sum amuypachäna. Ukhamax walinsa jan walinsa kunsa luräna ukanak sum amuypachäna. Ukampis Jacobux janiw uka tawaqur uñjasax luqhir tukkänti, jan ukasti wal amuytʼasïna ukat wal respetarakïna.

Ukatwa Jacobux Raquelampi jaqichasiñatakix awkipataki paqallq maranak irnaqäna. ¡Aliq luqhi chuymaki munaspäna ukhaxa janiw ukataqi maranakax irnaqkaspänti! Chiqpachapuniw munasïna, janiw jupan askipak thaqkänti, ukatwa jupatakix uka maranakax mä “jukʼa” urunakakïkaspas ukham pasäna. Ukham taqi chuyma munasisarakiw jupanakax jan jucharus puripkänti, janiw kuna jan walinaksa uñtʼaskasinxa lurapkänti (Génesis 29:20, 21).

¡Tiempow munasi!

Kunapachatï mä waynampi mä tawaqumpix chiqapun munasipxi ukhaxa, janiw tiempompix munasiñanakapax thayarkiti. Chiqansa, kunas jupatakix chuymasan utji uk yatiñatakix tiempow munasi. Kunjamtï Sandra sat mä tawaqux siskixa: “‘Nayax ukhamätwa. Jichhax taqi kun nayat yatxtaxa’ satakix janiw khitis taqi chuyma iyawskistaspati”. Maysa tuqitxa, khitirutï munkta ukar sumpach uñtʼañatakix tiempow munasiraki.

Ukat tiempompirakiw kunatï chuymaman utjki ukxa Biblian yatichäwinakaparjam amuytʼasisma. Amtañäni, chiqpach munasirix “janiw kuna jan walsa lurkiti, janirakiw kunsa jupatakiki munirïkiti”. ¿Jupax chiqapuniti kuntï munkta ukanak phuqasiñapxa muni, jan ukax jupatakikich kunsa muni? ¿Jumax kunjamsa amuyta ukanak respetiti? ¿Jan wali amtanakap phuqañatakiti jan walinak lurayañ muntama? ¿Yaqhanak taypin jiskʼachtamti, jan ukax sumcha uñjaytamxa? Ukham jisktʼasiñamawa, ukhamatwa kunas chuymaman chiqapuni utji ukxa sum amuytʼasisma.

Inas maynir luqhi chuymaki wal munsna, ukampis jan walinakaruw pursna. Jimena sat 20 marani mä tawaqux akham siwa: “Mä akatjamatak chuymar mantitu, walpun jupar muntxa, luqhiw tuktxa” sasa. Niya pä phaxsikiw ukham luqhir tukut sarnaqapxäna, ukat jaqichasipxäna. Uka qhipatakwa jan walinakax uñstaskäna. Ukatwa Jimenax jan walinak amuyxäna ukat jupaki kuns munxarakïna. Rick sat chachapax janiw nayrjam munasxänti, jan ukasti uñisxänwa. Pä maraw ukham sarnaqxapxäna, ukatwa mä urux Jimenax chachapar akham sisxäna: “Qʼawachira”, “jayra” “inamayätawa” sasa. Uk satax chachapax wal colertʼasisaw ajanut tʼaxllintatayna. Ukhamatwa Jimenax utat sarxatayna, ukat jaljtxapxatayna.

Ukampis Biblian yatichäwinakaparjam sarnaqapxaspäna ukhaxa, janiw ukar puripkaspänti (Efesios 5:22-33). ¡Ukat janïr jaqichaskasin sum uñtʼasipxaspän ukhaxa janiw ukar puripkaspänti! Janiw suma uñnaqataki munasipkaspänti, jan ukasti kunjam jaqïpxisa uk yatisaw wal munasipxaspäna. Janiw inamayax “sum jakasï” sas suyapkaspänti.

Chiqpach munasiñax janiw mä akatjamat purinkiti. Mä suma uñnaqtʼan tawaqux janiw jumatakix suma warmïkapunispati, jan ukax mä suma uñtan waynas janirakiw jumatakix suma chachäkaspati. Barbara sat mä tawaqut amuytʼañäni; jupax mä waynaruw uñtʼatayna, qalltanxa janikiw yäqkänti. Ukat jupax akham siwa: “Jukʼat jukʼatwa uñtʼta, ukat janiw ukham amuyxtti. Estebanax yaqhanakar wal yanaptʼañ munirïnwa, ukat jupan askip thaqhañat sipansa yaqhanakan askip thaqhiri. Ukatwa nayax amuytʼasta, ukham jaqix suma chachäspawa sasa. Ukhamatwa jupar munasiñ qalltta” sasa. Ukhamatwa jaqichasipxäna, ukat walja maranakaw wali sum jakapxi.

Ukhamaxa, ¿kunjamatsa chiqpach munasiñan utjatap yatisma? Inas kuns munchisma, ukampis kunjamtï Biblian yatichatjamax yatktaxa ukarjam amuytʼasiñamawa. Maynirux janiw suma uñtanïtapakxa uñchʼukiñamäkiti. Ukat sumpach uñtʼasisin munasiñatakix tiempow munasiraki. Ukampis janiw caprichoki kuns munañamäkiti, ukax calenturampi sasikiwa, ukat mäkirakiw apaqtasxi. Ukat tiempompi chiqpach munasiñax sum nayrar sarti ukat “taqi kunsa phuqharakiwa” (Colosenses 3:14).

Amuytʼañataki

◻ ¿Maynir suma uñtanïtap laykuki munsna ukhaxa kunarus pursna?

◻ ¿Chiqpach munasiñ jikxatañ chuymasax yanaptʼistaspati?

◻ ¿Chiqpach munasiñampi, luqhi chuym munasiñampix kunjamäpxisa?

◻ ¿Kunatsa jaqichasiñataki uñtʼaskasinxa waljanix tukuyxapxaki? ¿Ukax jan waliti?

◻ ¿Ukat jumar ukhakamaki sapxiristam ukhax kunsa lurasma?

◻ ¿Purapat uñtʼasiñatakix kunatsa tiempox wali wakisiri?

[242 janan qhanañchäwipa]

¿Juparut munasta jan ukax suma uñnaqtʼaparucha?

[247 janan qhanañchäwipa]

“Caprichasirix juykhump sasiwa, ukhamäñwa muni. Janiw amuytʼaskiti.”—24 marani mä wayna

[250 janan qhanañchäwipa]

“Jichhax ‘kamisaki, kunjamäsktasa’ sasakiw sisxta. Janiw khitimpis jakʼayasxtti”

[248, 249 jananakan recuadro/​foto]

¿Munatajax jaytjitaspa ukhax kamachiristsa?

Jumampipuniw jaqichasïxa sistawa. Jikisisax wali sum purapat uñjasipxtaxa, mä amtanikïpkasmasa ukhamawa, ukat purapat wal munasipxtaxa. Ukampis may colerampi atipayasiñaw utji, ukhaw jachjayasxapxtaxa, ukat wali jachtʼasisaw ukharuki jaytxapxtaxa.

Kunapachatï maynix walja drogampi qulljasixa, ukamp sasiwa maynimpi munasiñ qalltañaxa, sasaw The Chemistry of Love (Kunjamats munasiñax utji) sat libropanxa Michael Liebowitz sat yatxatat jaqix saraki. Ukham jan amuytʼasis munasiñax drogampi machjatäkaspas ukhamawa, uk armañax wali chʼamäspawa. Ukat inas chiqpach munasiñax utjchïna, jan ukax luqhi chuymaki munasiñas utjchïna, ukampis chuymax wal ustʼistaspa. Sum sarnaqasipki ukhaxa wal munasipxi, ukampis jachjayasxapxi ukhaxa, llakimpiw wal aynachtʼapxi.

Ukhamax uñtʼatan jan munxatasa, jan ukax phinqʼachatasa wal llakisisma ukat janirakiw jutïr urunaksa sum uñjxasmati. Mä tawaqurux ukham jaytjapxatayna, ukat wali chuyma ustʼataw akham saraki “Jichhax ‘kamisaki, kunjamäsktasa’ sasakiw sisxta. Janiw khitimpis jakʼayasxtti” sasa. Chiqpachapun jupar munasta ukhaxa jukʼampwa chuym usuyasisma.

Jïsa, kunapachatï maynix maynir wal muni ukhaxa ukham chuyma ustʼataw tukuyaspa: maynix ukhamwa jaytjistaspa. Janiw khitis siskaspati chiqapuniw munasitani sasaxa. Ukhamasti ak amuyasiñamawa, inas maynix jumampi uñtʼasiñ munchispa, ukat inas jan jumampi jaqichasiñ munxchispati, ukampis janiw jumax jan walsa lurkiristam ukham sinti amuyasiñamäkiti.

Maysa tuqitxa inas wali amuyumpi sumat akhakamaki sapxiristma, ukampis chuyma usuyasiñax utjaskakispawa. Ukham uñjasis juma pachas jan munasxasmati ukhaxa janiw walïkaspati. ¡Inas maynix jumat janiw nayatakjamäkiti sischispa, ukampis yaqhaw munaskiristamxa!

Ukhamasti kunatsa ukharuki tukuyxapxta uka tuqit sum amuytʼasiñamawa. Inas ukhamat jupan jan walinak utjatapax qhanstchispa: inas jupax jan amuytʼasiri, luqhi chuyma, jupatakiki kuns munir ukham jaqïchispa, ukhamatwa chuyms ustʼayiristamxa. Chiqansa janiw jumax ukham jaqimpi jaqichasiñ munkasmati.

Ukat jupax ukharuki tukuyañ munxaspa, ukampis jumax sumakiw jaqichasitax sarnaqasipkirista sas amuyasma ukhaxa, ¿kunsa kamachasma? Chiqansa kuntï amuykta ukxa jupar sañamawa. Inas aliq pantjasiñaki utjchispa. Ukampis janiw walïkaspati tuqisiñasa jan ukax jachʼat parlañasa, inamayäspawa. Ukat maynix tukuyañ munaskakini ukhaxa janiw jiskʼachasiñamäkiti, janiw jachtʼasisa jupar achikasiñamäkiti. ‘Thaqhañ horasasa, chhaqayañ horasasa’ utjarakiwa sasaw yatiñan Salomonax säna (Eclesiastés 3:6).

Ukat jupax jan jaqichasiñ amtaniki jumar jakʼachasiristam jan ukax kun jikxatañ laykuki jumamp sarnaqañ munaspa ukhaxa, ¿kunsa kamachasma? Chiqansa ukhamat ukham lurañax janiw wakiskiti. Jan ukasti Diosar atinisiñamawa, jupaw kuna amtampis jumar ukanak arxayasktam ukanakxa sum uñjaski. Arupax akham siwa: “Qhurüki ukasti, jupa pachpatakiwa jan wal luraski” sasa (Proverbios 11:17 uñxattʼasin Proverbios 6:12-15 uñattʼarakïta).

Inas awisax sapaki uñjaschïta jan ukax uka jan walinak amtasin llakischisma. Ukampis jachaqtʼasiñax janiw kuna juchäkisa. Ukampis ukham llakita sarnaqaskañatakixa inas kunsa lurchisma jan ukax Diosan arunakap yatiyiris sararakchisma, ukaw yanaptʼiristamxa (Proverbios 18:1). Kunatix kusisiyktam jan ukax jumatakix askïki ukanak lupʼiñamawa (Filipenses 4:8). Khititix atinisiñjamäki ukampi parltʼañaw wakisirakispa (Proverbios 18:24). Inas jilïrïxasmas ukham amuyassta, ukampis awk taykamarurakiw jakʼachasisma, jupanakaw chuymachtʼapxiristamxa (Proverbios 23:22). Ukampisa, Jehová Diosar atinisiñamawa.

Inas ukhamat amuytatasirakchisma, kunanakantix pantjaskta ukanakan sum sarnaqañataki chʼamachasiñaw wakisispa. Ukhamatwa kuntix mä chachat jan ukax mä warmit munkta ukxa amuytʼasirakisma. Ukat jan munatäsin yaqhar munasisax mayanakan amuytʼasiñwa yatichiristamxa. Chiqansa jankʼakirakiw yaqhax uñstanispa.

[245 janan tablapa]

¿Munasiñati jan ukax caprichokicha?

MUNASIÑA CAPRICHO

[244 janan fotopa]

Jan amuytʼasirix suma uñtanïkchisa, ‘khuchhi nasar uchat quri anillompi sasiwa’

[246 janan fotopa]

Jupatï yaqhanak jakʼan sapa kuti jiskʼachkstam ukaxa janiw chiqapuni jumar munkiristamti