32 yatichäwi

Jaqichasiñataki uñtʼaskasax sum sarnaqapxañäni

“JAQICHASIÑATAKI uñtʼaskasin pantjasisaw jaqichatäxapxi ukhaxa jaljtañar puripxi” sasaw Paul H. Landis yatxattʼat jaqix säna, jupax familia tuqit yatxattʼiriwa. Niya ukhaman Luisa sat tawaqux uñjasitayna. Jupax akham siwa: “Andix kunjam jaqis uk janïr yatkasaw jupar wal munayäta. Walja kutiw sapa purakix uñtʼaskasinxa jikxatasipxta. Yaqhanakarux kunjamsa uñji ukxa janipuniw amuyurïkti” sasa. Jupanakax jaqichatäxasinxa jaljtañaruw puripxäna. ¿Ukar jan puriñatakix kunsa lurapxañapäna? Jaqichasiñataki uñtʼaskasin sum uñtʼasipxañapänwa.

Janïr uñtʼaskasina

“Chʼikhi jaqixa amuytʼasiwa kawkinjamas saraski uka.” (Proverbios 14:15.) Inas mä tawaqus jan ukax mä waynas suma uñnaqtʼanïchispa, ukampi jan sum uñtʼasisa munasipxani ukhaxa jan walirukiw puripxani. ¡Inas yaqha amtani jan ukax mayja chuyman jaqimpi casarkatat uñjaschisma! Ukhamasti nayraqatxa sum uñtʼañaw wakisi, inas kuna kusistʼäw utjipansa yaqhanakampi chika sarapxchisma, ukhamatwa yaqhanakar kunjamsa uñji ukxa sum amuyasma.

David sutini mä waynax akham siwa: “Qalltatpach jupar jakʼachasisax janiw sum amuytʼasxiristti. Ukatwa Rosarux jayataki sum uñchʼuktxa, ukampis jupax janiw amuyaskänti. Yaqhanakar kunjamsa uñji ukat waynanakarus kunjamsa uñjaraki ukwa amuyayäta. Ukat kunjamsa jikxatasi jan ukax kuna amtanisa ukxa jupampi parlasarakiw yatxatta” sasa. Ukat jupar uñtʼirinakaruw jisktʼasiraksna, ukhamatwa kunjam sarnaqiris ukxa sumpach yatxataraksna (Proverbios 31:31 uñxattʼarakïta).

Uñtʼasiñ qalltaña

Jichhax sum amuytʼasïta ukhaxa juparuw jaqichasiñataki ajllisma, inas jukʼamp uñtʼañ munsma sasa qhanañchhtʼchismaa. Ukat jupax walikiw sani ukhaxa, janiw nayraqat mistuñatakix mä fiestäkaspas ukham wakichätati. Inas kun maqʼtʼasiris sarapxchisma, jan ukax yaqhanakamp chikaw kawksa sarapxarakisma, ukhamatwa juparux sum uñtʼañ qalltasma, ukhamatarakwa jupamp uñtʼasiskañax waliti janich walïki ukxa amuytʼasisma. Inas qalltanxa purapat axsarayasipxchisma, ukampis kunatix wakiski ukanakakwa parlapxasma jan ukax lurapxasma. Ukat sañäni, inas maynix ukharuki tiempompix tukuyañ munxchispa, ukhamax janiwa wakiskaspati janïräkipan jampʼattʼasiñasa jan ukax qhumanttʼasiñasa.

Ukatxa kawkinxay jikisiñäpsta ukarux tiempoparuw puriñama, ukat suma isthaptʼataw sarañamaraki. Maysa tuqitxa suma parltʼasirïtamsa uñachtʼayañamarakiwa. Ukat parlatapxa wali sum istʼañamarakiwa (Santiago 1:19). Chiqansa uka tuqitxa janiw kuna kamachinakas utjkiti, ukat inas kunjamtï markasan kunsa sum lurañ yatipxi ukham luraraksna. Inas waynax tawaqutaki punksa jistʼararapchispa jan ukax quntʼasiñsa yanaptʼchispa. Maysa tuqitxa janirakiw tawaqux wali suma uñjatäñxa suyañapäkiti, jan ukasti amuytʼasirjamaw kunsa lurañapa, maynix kun lurañatakis chʼamachasiski ukhaxa yanaptʼañapawa. Ukat purapat respetompi sum uñjasis qalltapxani ukhaxa, jutïritakix wali askïniwa. Chachax ‘mä turpa pʼakisiri vasorjamaw’ warmipar uñjañapa ukat “warmisti chacharux istʼañaparakiwa” sasaw Bibliax sum qhanañchi (1 Pedro 3:7; Efesios 5:33).

Ukat ¿amparat kattʼasiñasa jampʼattʼasiñasa ukat qhumanttʼasiñasa walikïskaspati? Ukat walikïskchi ukhaxa, ¿kunapachas ukanakax wakisispa? Chiqansa, kunapachatï qʼuma chuymampi ukham munasiñ uñachtʼayasipxi ukhaxa wali sumäspawa, ukat jan wali amtani jan ukax jañchin munañap phuqañatakiki ukanak lurañax janiwa walïkiti. Uk amuytʼañäni, kunapachatï sulamitampi wali munat uñtʼatapampix niya jaqichasiñampïxapxäna ukhaxa, niya ukhamwa munasiña uñachtʼayasipxäna, ukhamwa Cantar de los Cantares siski uka libronxa Bibliax qhanañchi (Cantar de los Cantares 1:2; 2:6; 8:5). Ukampis jupanakax amuyasipxänwa, jumanakax ukham amuyasipxañamarakiwa, janiw jan walinakar purirjam jan ukax wachuq juchar purirjam kunsa lurapxañamäkitib (Gálatas 5:19, 21). Ukampis khitinakatix chiqapuni jaqichasipkani jan ukax niya jaqichasiñampïpki ukanakakiw ukham munasiñxa uñachtʼayasipxaspa. Ukhamasti purapat amuyasipxani ukhaxa, wali sumwa uñtʼasipxaspa.

Maynin ‘chuymap’ uñtʼaña

Journal of Marriage and the Family sat qillqatanwa 1980 maranxa akham sasa apsupxatayna: “Kunapachatï purapat chuymanakap uñtʼasipxi ukhaxa jaqichasisinxa sumakiw sarnaqasipki, janiw jaljtapkiti” sasa. Ukhamasti, kunas jupan ‘chuymapan’ utji ukxa sum uñtʼañamaw wakisispa (1 Pedro 3:4).

Ukampis maynin chuymapan kunas utji uk yatxatañatakix amuytʼirïñasawa, ukat chʼamachasiñasarakiwa (Proverbios 20:5). Ukatakix panpachaniw kuns lurañasa, ukhamatwa kunjam jaqïtapsa yatxatsna. Inas qalltanxa peliculanank uñchʼukiñasa jan ukax kuna música istʼañas walikïskchispa, ukampis kun lurasas parltʼasiñax utjaspa ukanak lurañaw wakisispa, inas panpchani qhatur sarañasa, jan ukax yaqha ukham chiqanakar sarañas wakischispa, ukhamatwa purapat uñtʼasiñax utjaspa.

Ukat jupax kunjamsa amuyi uk yatiñatakix inas akham jisktʼchisma: “¿Tiemponïkasax kunsa jumax lurirïta? Walja qullqinïsma ukhaxa, ¿kunsa uka qullqimpi lurasma? ¿Diosar yupaychañanxa kunas jumatakix wali askixa? ¿Kunatsa?” sasa. Ukhamatwa kunas jupan chuymapan utji ukxa sumpach yatxatasma.

Ukat jukʼamp purapat munasisasa, jan ukax chiqpachapuni jaqichasiñ munasasa aka tuqinakat qhan parltʼasiñaw wakisirakispa: Kunsa jukʼamp munapxta; kawkinsa jakapxäta; kunjamsa qullqi apnaqapsipxäta, panpachaniti irnaqapxäta; wawanïpxätati janicha; sapa maynis kunsa utan lurani; kunsa jankʼaki jan ukax jaypachat lurapxäta, taqi ukanakat parltʼasiñaw wakisi. Khitinakatix Jehová Diosan Qhanañchiripäpki uka wayn tawaqunakatxa waljaniw yatiqañ utanakan tukuyasax sapürjam Diosan arunakapxa jaqinakar yatiyapxi, ukat jaqichatäxapxi ukhasa uk lurasipkakiwa. Ukampis jaqichasiñataki uñtʼasisipki ukhaw uka tuqit mä amtanikïpxiti janicha ukxa sum amuytʼasipxañapa. Ukat maynix inas nayrax kunsa lurchïna, ukanak yatiyañas askirakiwa, jan ukhamäkaspaxa jaqichatäxapxi ukhakiw jan walinakax uñstxaspa. Sañäni, inas maynix manür mantatächi, jan ukax kuna lurañanakampi phuqañapächi. Ukat maynix inas nayrax wal usuntchïna jan ukax uka usux jan walir puriyirjamächi, uka tuqinakatsa qhan parltʼasipxañaparakiwa.

Kunjamtï Eliú jaqix siskänxa ukham amuytʼasiñamarakiwa, jupax akham sänwa: “Taqi chuymaw jumaru sarakïmaxa, kuntix amtkta uksti qhanwa sarakïmaxa” sasa (Job 33:3). Ukat Ester sat tawaqux jaqichasiñataki uñtʼaskasinxa sum sarnaqatayna, ukhamatwa jaqichatäxasin sum jakasiñatakix wakichasitayna, jupax akham siwa: “Jaimex mayj amuyxi ukhaxa, janiw nayax ukham amuyarakta sisktti, jan ukasti kuntï nayax amuyktxa uk uñachtʼayarakta. Jichhakamas qhan kuns sistxa. Janiw kʼari chuymanïñ munkti” sasa.

Chuymapcha ustʼaykä sasaxa janiw kunsa ukhamaki uñchʼukiñasäkaspati. Bertax ukhamwa Juanumpi uñtʼaskasax luratayna. Jupax qullqwa jutïritaki imasiñ munatayna, janiw ina chʼusar tukuntañ munkänti. Ukat uñtʼatapasti, nayax ukham amuyarakta sataynawa. Ukatwa Bertax qullqi tuqit jan jukʼamp kunsa sisxänti, panpachanis qullqi tuqit mä amtanikïpkaspa ukham amuyasïna. ¡Ukampis Juanux qullqi imasiñ tuqitxa janiw jupjam amuykänti, jupax mä machaq suma auto alasiñatakiw imasiñ amtatayna! Ukat jaqichatäxapxäna ukhaxa janiw uka qullqxa kunatakis aptañ yatxapxänti, ukax wali llakkañawa.

Chiqpachansa, ukham jan walinakatxa janïräkipanwa amuyassna. Luisat amtaskakiñäni, jupax akham sasaw uñtʼaskän uka urunakatxa saraki: “Walja akham jisktʼanak lurañaw wakisispäna: ‘¿Usuriptat uñjasirista, ukat jumax jan wawanïñ munkasma ukhaxa kamachasmasa? Manur mantatäsna ukat nayax utan wawa uñjiriki qhiparxirista ukhaxa, ¿kunjamatsa manu phuqasma?’ sasa. Ukham satax kunjamsa jikxatasi ukwa sum amuytʼiriskätxa” sasa. Chiqansa, ukham parltʼasisaw kunas jupan chuymapan utji ukxa qhanstaysna, ukanakxa janïr jaqichaskas yatiñaw wakisispa.

¡Yaqhanak taypin kunjam jaqis uk uñjañamawa!

Ester sat tawaqux akham saskakiwa: “Panipaki sarnaqasaxa, maynix wali suma jaqïkaspas ukhamwa tukuspa. Ukat inas waljaninak taypinxa kuna jan walis uñstchispa. Sañäni, inas maynix jupar colerayirjam kunsa sischispa. Ukkhawa kunjamsa jan walin uñjasisax jikxatasi ukxa uñjsna. ¿Tuqisxakiniti? ¿Jan wali arunakti parlxani?”. “Ukhamasti nanakatakix yaqhanak taypinkañasa, familiaranak taypinkañasa wali askïnwa” sasa.

Ukatxa janiw kusistʼañ tuqitakxa panin sarnaqapxañamäkiti, jan ukasti panpachaniw kunsa lurapxarakisma. Inas panpachani Diosan arunakap yatiyir sarapxchisma jan ukax Bibliat panpachanis yatiqapxarakchisma. Ukat jaqichatäxasin kunanak lurañas utjani ukanakwa lurapxarakisma; alir saraña, phayaña, platonak jariraña, uta qʼumachaña. Ukhamasti panpachani kun lurasas jan ukax jan walin uñjasisasax kunjamsa jikxatasipxta uk maynir uñjañax wali askiwa, ukhamatwa kunjam chuymanïtapsa sum amuyasma.

Kunjamsa sulamitax jan walinakansa jikxatasïna, kunjamsa wali lupi urunakansa irnaqäna ukat jumpʼin jumpʼini wal qarïna ukwa uñtʼatapax wali sum uñjäna (Cantar de los Cantares 1:5, 6; 2:15). Ukatxa Salomón sat wali qamir apnaqiriw jupampiñ munarakitayna, ukampis uka tawaqux janipuniw jupar istʼkänti. Taqi ukanak uñjasaw uka uñtʼatapax akham säna: “¡Munataxay, jumax munkañätawa, kayut pʼiqikama [sumapunïtawa, NM]! ¡Jumansti janiw kuna jan walis jikxataskiti!” sasa (Cantar de los Cantares 4:7). Chiqansa janiw jan pantjasirïkaspas ukham sañ munkänti, jan ukasti suma sarnaqiriw sañ munaskäna. Suma uñtanïkchïnsa, suma sarnaqatapaw jukʼamp askïnxa, janis kuna jan walis jupan utjkaspa ukhama (Job 31:7 uñxattʼarakïta).

Ukampis ukham sum amuyañatakix tiempow munasi. Ukatpï jan wakiskitixa jankʼaki jaqichasiñ munañaxa (Proverbios 21:5). Kunapachatï uñtʼasisipki ukhaxa, purapatwa sum uñjayasiñ munapxi. Ukat ukham uñtʼaskasinxa jan walinakax utjakipunispawa. Ukampis janiw tiempokix munaskaspati, jan ukasti askinak lurañaw wakisi, ukhamatwa sum uñtʼasipxaspa jaqichäwin sum jakasiñataki. Ukhamatwa chacha warmjam sum sarnaqañxa qalltapxasma, ukat kuna jan walis janiw jan askichañjamäkaniti. Ukhamaw chacha warmjam suma, ukat wali kusisita jakasiñatakix wakichasipxasma.

[Qhanañchäwinaka]

Amuytʼañataki

◻ ¿Kuna amtampis wayn tawaqunakax uñtʼasipxañapa, ukat kunas chacha warmjam sarnaqañatakix wali wakisirixa?

◻ ¿Kunjamatsa sumpachpuni jupar uñtʼasma?

◻ ¿Kunjam parltʼasiñas sum uñtʼasiñatakix yanaptʼistaspa?

◻ ¿Jaqichasiñ munirinakax kunatsa kunaymaninak lurasin walja tiempo uñtʼasipxañapa?

◻ ¿Kunjamatsa jan walinak utjatapxa amuyassna?

◻ ¿Kunapachas ukharuki suytʼañax wakisispa?

[255 janan qhanañchäwipa]

“Kunapachatï purapat chuymanakap uñtʼasipxi ukhaxa jaqichasisinxa sumakiw sarnaqasipki, janiw jaljtapkiti”—Journal of Marriage and the Family

[256, 257 janan recuadropa/fotopa]

¿Ukhar tukuyxañat wakisispa?

Kunapacahtï mä waynampi mä tawaqumpix sumpach uñtʼasxapxi ukhaxa, payachasiñanakaw utjaspa. Inas jupax jan walinak lurchispa jan ukax jan waltʼayasiñaki utjxchispa, ukampis ¿kun lurañas wakisispa?

Chiqpachansa, mä wayn tawaqux janiw mä amtanïpkapunispati, wal munasipki ukanakas ukhamarakiwa (Génesis 30:2; Hechos 15:39 uñxattʼäta). Ukampis sinti may maypun amuyxapxani, mä arunxa janipun waltʼayasxapxaniti ukhaxa, ¡amuyasipxañapawa! Sapa kuti jachjayasisin sumthapiskañax janikiw walïkaspati. Mä kutixa uka tuqitwa waljanir jisktʼapxatayna, ukat khitinakatix sapa kuti tuqisisipki “ukanakaxa janiw jaqichasiñatakix chuymapan wakichatäpkiti” ukat inas “may maya amuyapxchi” sasaw sapxäna, ukanxa 400 ukha qullir jaqinakaw yatxatapxarakïna.

Ukat jupat kuna jan walinaksa yatiraksna ukhaxa, llakisirakismawa. Inas nuwasir qhuru jaqïchi, jan ukax jupatakik kuns munaspa, jan amuytʼasirïspa, taqi kunsa munañaparuki lurañ munaspa ukhaxa, payachasxasmawa, inas walja tiempo jupampi jakasiñax wakisispati, sasa jisktʼasxchisma. Ukampis yaqhipax ukhamakiw maynin pantjasitanakapxa uñchʼukipxi, janis kunäkaspa ukhama, ukat kuna jan wal utjkipansa jaqichasiñxa munasipkakiwa. ¿Kunatsa ukham lurañ yatipxi?

Cristianonakar jaqichasiñataki uñtʼasiñax janiw ukhamakïkiti, wali askiwa, chiqansa ukhamäñapapuniwa, ukatxa khitimpitix uñtʼasisipki ukampix jaqichasiñäkapunispas ukhamwa yaqhipax amuyapxaraki. Ukat yaqhipax maynir jan chuym ustʼayañ laykukiw ukham uñchʼukipxaraki. Ukat janich khitis utjxani sasaw yaqhipax axsarayasipxaraki. Uka amtanakampi uñtʼaskasin jayarstʼayañax janiwa wakiskaspati, jan walinakxa janiw ukhamaki uñchʼukiñasäkiti.

Chiqansa khitirutix munktan ukampix jaqichassnati janicha uk yatiñatakiw uñtʼastanxa. Inas mä cristianox suma amtampi jaqichasiñ munaskchispa, ukampis maynix jan wal sarnaqkani ukhaxa janiw jaqichasiñapatakix khitis waytʼkaspati. Ukat ‘janjakiw khitis nayatakix jukʼamp utjxaspati’ sas amuyasin jayarstʼayaskañax janiwa walïkaspati, ukham jan walinak utjipanxa jankʼaki tukuyxañaw askïspa (Filipenses 2:4 uñxattʼarakïta). Ukat jaqichasiñataki uñtʼaskasin jan walinakax utjani ukhaxa, askichañataki chʼamachasiñasarakiwa, janiw mäki jaytañax wakiskarakispati. Ukatakixa, jupax kunjam jaqisa ukxa wal amuyañamawa.

Sañäni: ¿Uka warmix istʼasiri ukat kuns lurañ yatiri ukham suma warmïspati? (Proverbios 31:10-31.) ¿Ukat uka chachax wali munasiri, familiatakis irnaqiri ukhamäspati? (Efesios 5:28, 29; 1 Timoteo 5:8.) Inas jupax Dios chuymaw sarnaqi sisna, ukampis ¿ukhamti luratanakapas jan ukax sarnaqatapas uñachtʼayi? (Santiago 2:17, 18.)

Inas walja tiempo ukham sum amuytʼasisin jupampi uñtʼasiñ qalltsta, ukampis pantjasiñax utjapuniwa, ukhamax janiw may patjasitap uñjasakix janiw walïkaspati sasa jaytxañax wakiskarakispati (Santiago 3:2). Inas jupampi jakañjamäskchispa, uka tuqitwa amuytʼasiñamaraki.

Jan ukhamäkani ukhaxa, ¿kun lurañas wakisispa? Uka tuqit panpachani qhan parltʼasipxañamawa. ¿May maya amtanïpxapuntati jan ukax jan sum amuyasakich jachjayasxapxta? ¿Purapat ‘suma sarnaqañat’ wakisispa ukat jan wali askichañakïspati? (Proverbios 25:28.) Inas jumax jupat jan walsa lurkaspa ukham amuyasin llakissta, ukampis uka tuqit iwxtʼataxa, ¿amuyasiti ukat uka jan walinak apanukuñ muniti? ¿Jan ukax jumakich ukham amuyxta? (Eclesiastés 7:9.) Chiqansa ‘purapat munasiñan sarnaqañaxa’ wali askiwa, ukhamatwa chacha warmjam sum sarnaqañsa yatiqaraksna (Efesios 4:2).

Ukharuki jaytxañat sipansa qhana parltʼasiñaw wali askïspa, ukhamatwa maynix kunansa chʼamachasiñapa ukxa amuyasispa. Ukat inas ukham parlasax jukʼamp jan waliruki purxaraksna, jukʼampikiw tuqisiñax utjxaspa, ukhamasti ukanakatsa amuyasiñasarakiwa, ukhampach jaqichasisax sinti jan waliruw sarasksna (Proverbios 22:3). Jaqichatäxasinsa ukhamakïskaspawa. Ukat ukharuki jaytañax panpachanitakis askïspawa.

[253 janan fotopa]

Kunjamsa yaqhanak taypin jikxatasi, uk uñjasaw sum uñtʼsna, janïr wal jakʼachaskasa

[254 janan fotopa]

Kunjamtï markasan lurapki ukarjam askinak lurañaw wakisispa, ukhamatwa jaqichatäxasinsa respetompi sum uñjasipxaspa

[259 janan fotopa]

Jan waltʼayasxasaxa sumatwa qhana arunakampi parltʼasipxañama ukharuki tukuyxañataki