Jupjam iyawsäwinïpjjañäni
“Arkämaw kawkharutï sarkäta ukharu”
RUT ukat Noemí warmimpejja, kayukiw Moab cheqa sarasipki. Jupanakajj sapakiw uñjasjjapjje. Uka thaya pampanjja, chʼiwinakapas janiw sum uñjasjjeti. Rutajj jaypʼun chʼiwipajj jukʼamp jachʼäjjatapwa amuyasi. Ukatwa suegrapar uñkattʼasajj akham sas lupʼiraki: “Kawkharus jichha arumajj samartʼapjjä uk thaqhañajj inas wakisjjchispa” sasa. Suegraparojj walpun munasi ukat taqe chuymaw sum uñjañ munaraki.
Panpachaniw wali llaktʼatäpjje. Noemejj walja maranakaw viudäjje, jichhajj Mahlón ukat Quilión sat yoqanakapan jiwatapatwa jachaskaraki. Rutajj Mahlón chachapan jiwatapatjja ukham llaktʼatarakiwa. Panpachaniw israelan Belén sat markajj utjkän ukar sarasipki. Noemejja, utaparuw kuttʼaski ukampis Rutajj familiaranakapa, markapa, costumbrenakapa, mä arunjja, diosanakap jaytasinwa jan uñtʼat markar mantaski (Rut 1:3-6).
¿Kunatsa Rutajj jakäwipan ukham amtawaypachäna? Yaqha cheqan jakañatakisa ukat Noemí suegrapar yanapañatakisa, ¿kawkhatsa chʼam apspachäna? Moab markankir Rut tawaqojj yateqaskañpunwa Diosar confiyasis sarnaqäna, ukat kunjamanakatsa jupat yateqassna ukwa aka yatichäwin yatjjataskañäni. Nayraqatjja, kunatsa uka pä warminakajj Belén markakam sarañ amtawayappachäna uk uñjañäni.
Mä familiaw jan waltʼäwin uñjasi
Rut tawaqojj jilsuwaykän uka Moab markajja, mar Muerto siski ukat inti jalsu toqenkänwa. Ukanjja, qollunaka, barranconaka ukhamaw utjäna ukat qoqanakas jukʼakïnwa. ‘Moab oraqenakajja’ yapuchañatakejj wali sumapunïnwa, ukat Israel markan manqʼat pistʼañajj utjkäna ukhasa achuskakïnwa. Ukhamatwa Mahlonampi, familiapampejj Rutarojj uñtʼapjjäna (Rut 1:1).
Israel markan manqʼat pistʼañ utjipanwa, Elimélek chachajj markap jaytawayasin Noemí warmipampi ukat pä yoqapamp Moab markar jakasir sarjjapjjäna. Cheqansa, yaqha markanjja familpachanwa iyawsäwipajj yantʼat uñjaspachäna, kunattejj sapa kutiw israelitanakajj kawkha cheqtï Diosajj yupaychapjjañapatak ajllkäna ukar sarapjjañapäna (Deuteronomio 16:16, 17). Noemejj Diosar jan jitheqtasas yupaychaskchïnjja, chachapan jiwatapatjja, wali llakitaw jikjjatasïna (Rut 1:2, 3).
Yoqanakapar moabita warminakamp casarasir uñjasajj Noemejj wal llakispachäna (Rut 1:4). Kunjamsa israelankir Abraham sat achachilapajj Isaac yoqapatak Diosar yupaychir familiarap taypit mä warmi thaqhañatak wal chʼamachaskän ukjja sum yatïna (Génesis 24:3, 4). Ukampirus Moisesan katoqat leyinakarjamajja, isrelitanakajj janiw yoqanakaparusa ni phuchhanakaparus yaqhanakamp casarapjjañapäkänti, kunattejj yaqha diosanakar yupaychapjjañapatakiw Israel markarojj wiytapjjasapäna (Deuteronomio 7:3, 4).a
Ukhamakchïnsa, Mahlón ukat Quilión chachanakajj moabita warminakampiw casarasipjjäna. Noemí warmejj inas uk uñjasinjj llakita ukat aynachtʼatas jikjjataskchïna, ukampis Rut ukat Orfa yojjchʼanakaparojj wali munasiñampi ukat khuyaptʼayasiñamp uñjañatakiw chʼamachasïna. Inas Jehová Diosar qhepat yupaychjjapjjarakchini sasaw amuypachäna. Kunjamtï yatktanjja, yojjchʼanakapajj juparojj wal munasipjjäna. Cheqansa, kimspachanejj wali sumpun apasipjjäna, ukaw jupanakarojj familian llakinakajj utjkäna ukar saykatañatakejj yanaptʼäna. Kunattejj Rutampi Orfampejj jan wawanïkasaw viudaptapjjäna (Rut 1:5).
Ukham llakin uñjasisajj ¿yaqha diosar yupaychatapajj Rutarojj yanaptʼänti? Janiw yanapkänti. Moab markanjja, walja diosanakaruw yupaychapjjerïna, maynïrejj Kemós satänwa ukajj wali uñtʼatänwa (Números 21:29). Amuyatajja, moabitanakajj wawanakwa sacrificiot loqtapjjerïna, ukhamajj Rutan religionapajja, jan wali lurir qhoru jaqenakamp phoqhantatäpachänwa ukaw qhan amuyasi. Kuntï chachapasa jan ukajj Noemí suegrapas israelitanakan munasiri ukat khuyapayasir Jehová Diosapat parlapjjäna ukajj Rutarojj wal muspharaypachäna. ¡Jehová Diosajj janiw ukham Diosäkänti! Munasiñampiw loqtirinakaparojj apnaqe, janiw ajjsaraykiti (Deuteronomio 6:5). Chachapan jiwatapatjja, Rutajj jukʼampiw suegrapar jakʼachaspachäna. Kunapachatï jupajj taqe chʼamani Jehová Diosan muspharkañ luratanakapata ukat kunjamsa markaparojj wali munasiñamp uñji, khuyaptʼayasi ukanakat parljjayatajj kunjak Rut tawaqojj istʼkäna uk amuysnawa.
Kunjamaskänsa markapajj uk Noemejj sum yatjjatirïna. Inas mä alakip toqe akham siri istʼchïna: “Israel markanjja, janiw manqʼat pistʼañajj utj-jjeti, Jehová Diosaw markapar khuyaptʼayjje” sasa. Cheqas Belén markajj wasitampiw sutip jachʼañchasïna, kunattejj uka sutejj “Tʼanta Uta” sañ muni. Markapan manqʼat pistʼañajj jan utj-jjatap yatisajja, Noemejj markapar kuttʼjjañwa amtäna (Rut 1:6).
¿Rutamp Orfampejj kuns lurapjjpachäni? (Rut 1:7.) Ukham jan waltʼäwinakan uñjasisajja, suegrapampejj jukʼampiw yatthaptapjjäna. Amuyatajja, Noemin wali khuyapayasirïtapa ukat Jehová Diosar taqe chuyma confiyasitap uñjasaw jupar jakʼachaspachäna. Qhepatjja, kimspachaniw Judá marka toqer viajañ qalltanipjjäna.
Chhijejj suma jaqëskpas janis taqeniruw aynachtʼayi, ukwa uka sarnaqäwejj uñachtʼayistu (Eclesiastés 9:2, 11). Ukat akwa yateqaraksna: Mä familiasasa jiwani ukhajja, jankʼakiw mayninakan chuymachtʼäwip thaqhañasa, jukʼampisa, Noemin Jehová sat Diosapar confiyapki ukanakaruw thaqhañasa (Proverbios 17:17).
Rutajj taqe chuymapuniw munasirïna
Kimsa viuda warminakaw thakhin sarasipki ukat Noemí warmirojj mayaw wal llakisiyi. Kunja munasiñampis yojjchʼanakapajj juparusa ukat yoqanakaparus uñjawayapjje uk amtasaw wal lupʼiski. Janiw jukʼamp tʼaqhesipjjañap munkiti. Jupanakatï taqe kun jaytawayasin Belén markakam nayamp sarapjjani ukhajja, kuns nayajj jupanakar churäjja, janiw kunajas nayanjj utjkituti sasaw wal llaktʼasi.
Noemí warmejj kunatï llakisiyki ukjja janiw imtʼirjamäjjeti ukatwa yojjchʼanakapar akham achiktʼi: “Sarjjapjjam, kuttjjapjjam utanakamaru taykanakam thiyaru. Diosajj jumanakat khuyapayaspan, kunjamatï nayatsa ukhamarak wawanakajjatsa jumanakajj khuyapasipkista ukhama” sasa. Jehová Diosajj jumanakar yaqha chachampi ukat mä machaq jakäwimpi bendispan sasaw saraki. Qellqatajj akham saskakiwa: “Ukapachasti Noemí warmejj jupanakarojj jampʼattʼänwa jaytawayjjañataki, jupanakasti wal jachapjjarakïna” sasa. Cheqansa, Orfampi, Rutampejj khuyaptʼayasiri ukat wajjtʼasiri suegraparojj walpun munasipjjpachäna. Ukatwa akham sapjje: “¡Janiwa! ¡Nänakajj jumamp chikaw markamar sarañ munapjjta!” sasa (Rut 1:8-10).
Noemejja, Israel markanjj jupanakar yanaptʼañatakejj janiw kunapas utjjänti, chachapas jiwatäjjänwa, ukat yaqha yoqanakapas jupanakamp casarañatakejj janiw utjjarakïnti, uk amuytʼayañatakiw wal chʼamachasi. Ukampis akajj janiw kunapachas mayjtʼkaniti sasaw amuytʼasiraki. Jumanakar jan yanaptʼasajj jukʼampiw llakisiristjja sasaw saraki (Rut 1:11-13).
Orfajj kun lurañapas wakisispa uk amuytʼasi. Ukatsti Moab markapan familiapasa, utapas utjki ukar qheparañwa amti. Amuyatajja, uka amtäwipajj wali askjamawa. Ukatwa suegrapar llakita jampʼattʼasajj markapar kuttʼawayjje (Rut 1:14).
Rutajj ¿kuns lurani Noemin ewjjtʼanakapar istʼaniti? Qellqatajj akham saskakiwa: “Ukampis Rut warmejj Noemí taykchʼipamp chikaw qhepharjjäna” sasa. Inas Noemejj sartaniwayjjchïna. Ukat Rutan jupamp chika sartaniwayatap uñjasajja, akham sänwa: “Uñtam, yojjchʼa masimajj markaparu, ukhamaraki diosanakaparuw kuttawayjje, jumasti jupamp chika sarjjarakim” sasa (Rut 1:15). Aka yatichäw liytʼirinakatakejja, Noemín arunakapajj akanakwa qhanstayi: Orfajj janiw markaparuk kuttʼawaykänti, jan ukasti ‘diosanakaparuw’ kuttʼawayjjarakïna. Kemós ukat yaqha kʼari diosanakapar loqtaskakiñajj jupatakejj walikïskänwa. ¿Rutajj uka pachparakti lurpachäni?
Rutajj Noemí warmirusa ukat Noemin Diosaparusa wal munasïna. Ukhamajja, kuntï lurañapäki ukjja sum yatïna. Panip sarkasaw Noemir uñkattʼsajj akham saraki: “Jan mayistati jumat sarjjañajja, nayasti arkämaw kawkharutï sarkäta ukkharu, ukhamarakiw jakä kawkhantï jakkäta ukkhana. Juman markamajj markajjäniwa, Diosamasti, Diosajjarakïniwa. Nayasti, kawkhantï jumajj jiwkäta ukhanwa jiwarakï, uka cheqanarakwa imtʼatäñ munta. ¡Dios Tatitusti taqe chʼamapampi mutuyitpan, nayatejj jumat jitheqtirista ukapachajja. Jiwañakiw jumampiru nayampirojj jaljtayistani!” sasa (Rut 1:16, 17).
¡Uka arunakapasti jan armkañapuniwa! Ukatwa mä 3.000 maranak pasatatsa, amtasiskaki. Ukat Rutan wali munasirïtapwa qhan amuyayarakistu. Noemí suegraparojj taqe chuymapuniw munasïna, ukatwa jan ajjsartʼayasisa jupamp chika yaqha markar sari. Juparojj jiwañakiw Noemimp jaljtayaspa. Rutajj Noemin markapan jakasiñatakisa ukat Moab markap jaytañatakisa mä arunjja, diosanakap jaytañatakis janiw pächaskiti. Orfat sipansa Noemin Jehová sat Diosaparuw taqe chuym loqtañ muni.b
Panpachaniw Belén markar sarki uka thaknäm sarasipki. Uka toqet yatjjatatarjamajja, Belén markar puriñkamajj mä semanaw sarapjjpachäna. Panin sarkasajj janiw sintsa llakisipkpachänti.
Jichhürunakanjja, kunayman tʼaqhesiñanakanwa uñjastanjja. Bibliajj kunjamtï siskejj ukhamawa, ‘jan wali tiemponakanwa jaktanjja’ ukatwa kunayman jan waltʼäwinakan uñjastanjja (2 Timoteo 3:1). Ukhamïpansti jukʼamp munasirïñasajj wali wakiskiriwa. Cheqas uka kasta munasiñaw aka ñanqha pachan jan aynachtʼañasatakejj chʼamañchtʼi. Khititï ukham jaqëki ukajja, kunarutï munaski ukatjja janiw jitheqtkiti ni aynachtʼkisa, jan ukasti nayrar sartaskakiwa. Chacha warmi jakasiñansa, familia taypinsa, tama taypinsa amigonakamp sum apasiñatakisa uka kasta munasiñajj wali wakiskiripuniwa. Jiwasatï ukham munasir jaqeñäni ukhajja, Rut tawaqot yateqasitaswa uñachtʼayañäni.
Rutampi Noemïmpejj Belén markankapjjewa
Laka mayak munastwa sasin sañampi ukat cheqpach munasiñ uñachtʼayañampejj janiw pachpäkiti. Kunjamtï yatktanjja, Rutajj Jehová Diosarusa ukat Noemirus taqe chuyma munasitapjja qhan uñachtʼayäna. Kunjams luräna uk uñjañäni.
Jupanakajj Belén markaruw purjjapjjäna, uka markajj Jerusalenat 10 kilometronak aynach toqenkänwa. Belenar puripjjän ukhajja, jaqenakajj wal katoqapjjäna, amuyatajj Noemis familiapas uka jiskʼa markan wali uñtʼatäpjjpachänwa, ukatwa warminakas jupar uñjasajj akham jisktʼasipjjäna. “¿Janit akasti Noemí warmïki?” sasa. Ajanupansa ukat sartatapansa, kunjamasa Moab markankkasajj tʼaqhesitayna ukajj qhanaw amuyasïna (Rut 1:19).
Ukatjja, Noemejj llakinakapwa familiaranakaparusa, uta jakʼapan jakapkäna ukanakarus yatiyaraki. Jan Noemí sapjjestati, jan ukasti, Mara sapjjeta sasaw warminakar achiktʼasïna, Noemí sutejja, “Mojjsa” sañ muni ukat Mara sutejj “Kʼallkʼu” sañ munaraki. Jupajj ¡wali llaktʼatapuniwa! Job chachjamarakiw Jehová Diosaw ukham tʼaqhesiypachitu sasin amuyaraki (Rut 1:20, 21; Job 2:10; 13:24-26).
Jukʼat jukʼatwa uka pä warminakajj Belén markan yatnoqtasipki. Rutajj kunjamsa jupa pachpasa ukat Noemí suegraparus uñjani uk lupʼiski. Ukatsti, Jehová Diosajj israelitanakar leyinak churkäna ukarjamajja, yapu apthapisajj janiw taqe apthapipjjañapäkänti thiyanakjja, pobrenakatakiw jiltʼayasiñapäna ukwa Rutajj yatjjarakïna. Yapu apthapiñ horasajja, yapu apthapirinak qhepapwa kuntï jiltʼayapki uk apthapis sarañapäna. Ukat yapu esquin thiyanakan achkäna ukanakjj apthapisipjjarakispänwa (Levítico 19:9, 10; Deuteronomio 24:19-21).c
Cebada apthapiñ horasäjjewa (calendariosarjamajj abril phajjsipachänwa). Rutajj inach khitis yapujan apthapisiskam sitani sasaw irnaqer mistuwayi. Ukat jan yatkasaw Booz sat chachan oraqepan irnaqäna, jupajj jachʼa oraqenïnwa ukat Noemin jiwir chachapan parienteparakïnwa. Jupajj jan kamsasas irnaqkchispänjja, ukampis cebad apthapiyir waynaruw cebada yawirinakan qhepapa apthapis sarañatak achiktʼasïna. Jupasti irnaqaskakim sarakïnwa, ukat Rutajj jankʼakiw irnaqañ qalltäna (Rut 1:22–2:3, 7).
Cebad yawthapirinakajj pedernalat lurat hocenakamp yawiñ qalltapjjepanjja, Rutajj jupanak qhepapwa saraski. Kunanaktï jaytapki jan ukajj willtapki uk apthapisaw saraskaraki, ukatjja, mä cheqaruw chinthapisa apthapi ukat qhepat granonak apsuñataki. Uk lurañajj chʼamakiwa ukat jukʼamp urutatjjepanjja, jukʼamp chʼamäjjarakiwa. Ukhamäkipansa, Rutajj irnaqaskakiwa, jumpʼip pichaqtʼasiñataki ukat “utan” (irnaqerinakan chʼiwin samartʼapjjañapatak inas luratächïna) kuns manqtʼasiñatakikiw mä jukʼa samartʼi.
Amuyatajj janiw Rutajj taqenin uñjayasiñ munkpachänti. Ukampis Booz chachajj jupar uñjasinjja, ¿khitis jupajja? sasaw cebad apthapiyir waynar jisktʼi. ¿Kunjam jaqënsa Booz chachajja? Diosar taqe chuyma confiyasiri ukat munasiri jaqënwa. Irnaqerinakaparojj akham sasaw aruntirïna: “Diosasti jumanakampïpan” sasa. Ukat irnaqerinakapajja, yaqha markat jutirïpki ukanakasa, ukhamarakwa jaysapjjerïna. Niyakejjay Booz chachajj Rutat jilïrïchïnjja, phuchhapäkaspas ukhamwa jupat llakisirïna (Rut 2:4-7).
Ukatwa “wawa” jan yaqha yapur cebada apthapir saramti, uywatanakajamp chika irnaqaskakim ukhamat jan khitis jumar jan wali amtamp parljjayañapataki sasajj ewjjtʼäna. Ukatjja, manqʼañ horasajj janiw jupat armaskänti, manqʼsa, umsa churarakïnwa. Ukat ukham irnaqtʼatapatjja, chʼamañchtʼarakïnwa. ¿Kunatsa? (Rut 2:8, 9, 14.)
Yaqha markatäkst ukhas ¿kunatsa wali khuyaptʼayasiñamp uñjista? sasaw Rutajj Booz chachar jisktʼäna. Taqe kuntï Noemí layku lurkta ukjja sum yatta sasaw jupajj sarakïna. Cheqansa belenankir warminakarojj Noemejj wali sumwa munat yojjchʼapat parlpachäna. Ukat Jehová Diosar loqtañ munatapjja jupajj yatirakïnwa ukatwa akham saraki: “¡Diosaw jumar kuttʼayjjätam! ¡Israel markan Diosaparu thaqktajja ukaw bendecïtam taqe luratanakamata!” sasa (Rut 2:12).
¡Uka arunakapajj Rutarojj wal chuymachtʼpachäna! Cheqansa, Jehová Diosan chheqhaparuw imantasïna, kunjamtï mä jiskʼa chhiwchhejj taykapan chheqhapan imantaski ukhama. Booz chachan chuymachtʼatapat yuspärtʼasajja, jaypʼukam irnaqaskakïnwa (Rut 2:13, 17).
Akapachan qollqet pistʼañas wal utjkipanjja, Rutan iyawsäwipajj wali yateqaskañapuniwa. Jupajj yanaptʼapjjchitaniy sasakejj janiw suykänti ukat yanaptʼañ munapkäna ukhasa, wal yuspäräna. Ukat munat suegrapar sum uñjañatakis wal irnaqtʼarakïna, janirakiw irnaqäwipats phenqʼaskänti. Khitinakampisa ukat kunjamsa irnaqtʼañapa uka toqet ewjjtʼatas taqe chuymaw istʼäna. Ukat khitis jupar yanaptʼaskäna ukjja, sum amuyasirakïna, cheqansa Jehová Diosaw yanaptʼaskäna.
Jiwasatï Rutjam munasiñ uñchatʼayañäni ukat altʼat chuymaniñäni, iyawsäwiniñäni ukat jupjamarak irnaqañäni ukhajja, mayninakas iyawsäwisatjj yateqasipjjarakiniwa. Ukampis Jehová Diosajj ¿kunjamsa Rutampir ukat Noemimpirojj uñjpachäna? Ukwa jutïr yatichäwin uñjaskañäni.
[Qhanañchäwinaka]
a Uka toqet jukʼamp yatjjatañatakejja, “Kunsa liytʼirinakajj yatiñ munapjje: ¿Kunatsa Jehová Diosajj israelitanakar janiw yaqhanakampi casarasipjjätati sispachäna?”, siski uka cheqwa uñjjattʼäta, ukasti 31 jananwa jikjjatasi.
b Cheqansa, Noemin Diosaparojj Rut tawaqojj janiw “Dios” sasaki siskänti, kunattejj ukajj mä titulokiwa, antisas sutipatwa sirïna: Jehová, sasa. Salvatore Garofalo Biblianjja akham qhanañchi: “Jan jitheqtañatak Diosan [Jehová] sutip aytasa arskäna ukampejja, Rutajj Israel markatäkaspas ukhamwa uñachtʼayäna”.
c Moab markanjja janiw uka kasta yanaptʼasiñajj utjkänti. Nayra Oriente Próximo markanjja, janiw viuda warminakajj suma uñjatäpkänti. Uka toqet mä qellqatajj akham siwa: “Mä viudajja, jilapartejj wawanakapan uñjatakejjänwa. Ukat jan wawaninakajj jakañatakejj esclavjama jan ukajj jan wali sarnaqer warminakjamaw sarnaqjjañapäna jan ukasti, jiwjjañapakïnwa” sasa.
[26 janan recuadropa]
Suma lurtʼatapuniwa
Rut librojj mä joyarjamaw uñtʼasi, mä jiskʼa lurtʼatarjama. Jueces librow Rut librot nayranki, ukanjja, kunanakas uka tiempon pasän ukwa qhanañchi, uka librotjja, Rut librojj jukʼamp jiskʼakiwa (Rut 1:1). Samuel profetaw uka pä librjja qellqpachäna. Rut librojj Qollan Qellqatanakjam uñtʼatäki uka libronak taypin jakhutarakiwa. Biblia liyirinakajj kunayman chʼajjwäwinakat parlki uka libronak liykasajj mä suma “joyar” uñtasitwa Rut libro jikjjatapjje. Uka libronjja, kunjams Jehová Diosajj jaqen sapür jakäwipat llakisi uk uñachtʼayi. Mä familian sarnaqäwipatwa parlaraki, ukajj yateqaskañarakiwa. Ukat munasiñata, iyawsäwita, Diosat jan jitheqtañata ukat mä munat familiarajj jiwjje ukhajj kunjamsa maynejj jikjjatasi ukatsa parlarakiwa.
[19 janan fotopa]
Rutajj jan walin jikjjataskäna ukhajj Noemin yanapap thaqhäna
[19, 20 jananakan fotopa]
“Juman markamajj markajjäniwa, Diosamasti, Diosajjarakïniwa”
[22 janan fotopa]
Jupa pachpatakisa ukat suegrapar yanaptʼañatakis Rutajj wal irnaqäna, janiw phenqʼaskänti