-
Wali wakiskir mä libroYatiyañataki (yatiyir sarañataki) 2016 | Núm. 4
-
-
NAYRÏR JANAN PʼEQEÑCHÄWIPA | BIBLIAJJ JANIW CHHAQTAYASIWAYKITI
Wali wakiskir mä libro
Bibliar uñtasit yaqha librojj janiw utjkiti. Nayra tiempotpachwa, Diosar creyipjjañapatakejj walja jaqenakar Bibliajj yanaptʼawayi. Ukhamarusa, jaqenakajj walpun Biblia uñakipawayapjje ukat kunayman jan walinakwa parlawayapjjaraki.
Amuytʼañataki, yaqhep yatjjattʼatanakajja, ‘jichha tiempon utjki uka Biblianakajj janiw nayra tiempon qellqatäkäna ukhamäjjeti’ sasaw sapjje. Uka toqetjja, religión toqet yatjjattʼat mä chachajj akham sänwa: “Bibliajj sumti copiasiwaypacha janicha ukjja janiw sum yatktanti. Jichhürun utjkistu uka Biblianakajj pantjatawa, kunattejj walja maranak qhepatwa Bibliajj copiasiwayi, ukatwa nayra qellqatanakampejj jan pachpäkiti” sasa.
Yaqhepanakajja, familiapan kunanakatï yatichaskäna uka laykuw Bibliajj janiw cheq parlkiti sasin sapjjaraki. Amuytʼañataki, Faizal chachan familiapajj janiw cristianökänti, Bibliajj qollanawa ukampis mayjtʼayatawa sasaw juparojj yatichapjjäna. Jupajj akham siwa: “Jaqenakajj Bibliat parlapkitäna ukhajja, janiw confiyirikti. Jupanakajj janiw qalltan utjkäna uka Biblianïpkänti, Biblianakapajj mayjtʼayatawa sasaw amuyirïta” sasa.
¿Bibliajj mayjtʼayatati janicha uk yatiñajj wakispachati? Ak amuytʼañäni: Bibliajj jutïr urunakatakejja, suma yatiyäwinakaniwa. Uka arunakajj nayra Qollan Qellqatan janiw qellqatäkpachänti sasin pächasna ukhajja, kuntï Diosajj jutïr urunakatak arsuwayki ukar ¿confiysnanti? (Romanos 15:4). Biblianakatï mayjtʼayatächi ukhajja, trabajo jikjjatañatakisa, familian kusisit jakasiñatakisa, jan ukajj Diosar yupaychañatakis ¿yanaptʼayassnati?
Qalltan utjkäna uka Qollan Qellqatanakajj janis jichhürunakan utjchejja, uka qellqatanakat copiaskäna ukanakatwa yatjjatsna, ukanakajj amparampiw copiasïna. Bibliajj jan walinakan uñjaskasasa, jaqenakan chhaqtayaña, mayjtʼayaña munatpachasa ¿kunjamatsa jan chhaqtayasiwayki? Ukanakat yatjjatañajja, ¿kunjamsa Bibliar jukʼamp confiyañatak yanaptʼiristam? Akjjar jutki uka yatichäwinakanjja, uka jisktʼanakaruw qhanañchasiskani.
-
-
Bibliajj jan walinakanwa uñjasiwayiYatiyañataki (yatiyir sarañataki) 2016 | Núm. 4
-
-
NAYRÏR JANAN PʼEQEÑCHÄWIPA | BIBLIAJJ JANIW CHHAQTAYASIWAYKITI
Bibliajj jan walinakanwa uñjasiwayi
KUNAS JAN WALTʼAYÄNA. Biblia qellqerinakasa ukhamarak copiapkäna ukanakasa, papironakaru ukat pergaminonakaruw qellqapjjerïna (2 Timoteo 4:13, MT).a Niyakejjay papironakaru, pergaminonakar Bibliajj luraschïnjja, ¿kunas tiempompejj pasaspäna?
Papirojj chʼiyanoqtjjakiwa, jankʼakiw qaqarjje ukat janirakiw jayas imañjamäkiti. Nayra Egipto markat yatjjatir Richard Parkinson ukat Stephen Quirke chachanakajj uka toqet akham sapjjewa: “Tiempompejja, papirojj qʼalaw pʼiystasin tukusjje. Papirotï jan sum imasispa ukhajja, qorawrantjjaspawa jan ukajj ñusantjjaspawa. Oraqer allintasispa ukhajja, achakunakana, jiskʼa laqʼonakana ukat janqʼo kʼisimiranakan manqʼantataw uñjasispa” sasa. Jikjjataskäna uka papironakat yaqhepajja, lupiru jan ukajj chʼaranawjaruw uchasïna, ukhamïpansti jankʼakiw tukusjjapjjäna.
Pergaminojj papirot sipansa jukʼamp jayaw aguanti. Ukampis juntʼu cheqaru, chʼaranawjaru, lupiru uchaski ukhajja, jankʼakiw tukusjjaspa.b Maysa toqetjja, jiskʼa laqʼonakaw manqʼantañatak thaqhapjjaraki. Ukatwa nayra qellqatanakajj jichhürunakan jan utj-jjeti. Ukhamajj Bibliatï uka jan walinakampi chhaqtayatasapäna ukhajja, yatichäwinakapajj ukamp chikaw tukusjjarakispäna.
KUNJAMATSA JAN CHHAQTAYASKÄNA. Judionakar churatäkäna uka Leyirjamajja, reyinakajj Biblian nayrïr phesqa libronakapwa jupataki copiasipjjañapäna (Deuteronomio 17:18, NM). Ukhamarusa, copiañ toqet yatjjattʼatanakajj walja copianakwa Qollan Qellqatanakat lurapjjäna. Jichha pacha nayrïr 100 maratakejja, Israel markpachanwa sinagoganakan utj-jjäna ukhamarak Macedonia markansa utjarakïnwa (Lucas 4:16, 17; Hechos 17:11). ¿Kunjamatsa uka nayra qellqatanakajj jichhürunakan utjaskakpacha?
Rollos del mar Muerto sat nayra qellqatanakajja, qarqa pʼiyanakanwa wakullanakar imata jikjjatasiwayi.
Machaq Testamento qellqatat yatjjatata Philip Comfort chachajj akham siwa. “Judionakajj Qollan Qellqat rollonakjja, wakullanakaruw imapjjerïna” sasa. Cristianonakajj ukhamarakwa lurapjjäna, ukatwa nayra qellqatanakajj ñeqʼet lurat wakullanakana, yänak imañ jiskʼa utanakana, qarqa pʼiyanakana ukat waña cheqanakan jikjjatasiwayi.
KUNJAMSA UKAJJ YANAPTʼAWAYI. Walja nayra qellqatanakaw jichhakamajj Bibliat utjaski. Ukanakat yaqhepajj 2.000 jila maranakaniwa. Janipuniw yaqha ukham nayra qellqatanakajj utjkiti.
a Papirojj qellqañatakiw apnaqasi, ukajj uman jakir alit luratawa ukat uka pachpa sutinirakiwa. Pergaminosti, uywanakan lipʼichipat luratarakiwa.
b Amuytʼañataki, Estados Unidos markajj mä markjam yaqhaqtjjäna ukhajj mä documentow pergaminor qellqasïna. Ukampis niya 250 maranak qhepatjja, uk qellqatajj janiw liytʼañjamäjjänti.
-
-
Biblia chhaqtayañ munapjjänaYatiyañataki (yatiyir sarañataki) 2016 | Núm. 4
-
-
NAYRÏR JANAN PʼEQEÑCHÄWIPA | BIBLIAJJ JANIW CHHAQTAYASIWAYKITI
Biblia chhaqtayañ munapjjäna
KUNAS JAN WALTʼAYÄNA. Walja marka apnaqerinakasa, religión pʼeqtʼirinakas Biblia chhaqtayañ munapjjäna. Jupanakajja, jaqenakan Biblianïpjjañapsa, lurasiñapsa ukat yaqha arunakar jaqokipasiñapsa jarkʼapjjänwa. Uk jichhajj yatjjatañäni:
Khä 167 nayra pacha maranakana. Siria marka apnaqeri Antíoco Epífanes reyejja, Hebreo Arut Qollan Qellqatanak chhaqtayañwa amtäna. Ukhamat judionakajj griegonakan religionanakapar tukupjjañapataki. Uka toqetjja, Heinrich Graetz yatjjattʼat chachajj akham sasaw qellqäna: ‘Uka reyin yanapirinakapajja, “katjapkäna uka rollonakjja, phichantapjjänwa ukhamarak chʼiyanoqapjjarakïnwa. Ukat khitinakatï uka rollonaka chuymachtʼatäñataki, chʼamañchtʼatäñatak liyipkäna ukanakarojj jiwayapjjarakïnwa”’ sasa.
Khä 500 marat 1500 marakama. Católica Iglesia pʼeqtʼirinakat waljanejja, khitinakatï Bibliat jaqenakar yatichapkäna ukanakaruw arknaqapjjäna. Jupanakarojj latín arut Salmo libronïpjjañapak jaytapjjäna, janiw yaqha libronipjjañapäkänti. Mä tantachäwejj iglesia pʼeqtʼirinakat apaskäna ukanjja, akham sasaw sapjjäna: ‘Mä qawqha chachanakar sapa iglesian ajllisipjjam, ukhamat “iglesian yatichäwinakap contra saytʼapki uka jaqenakar thaqhapjjañapataki. [...] Utanakansa ukat yaqha cheqanakansa thaqhapjjañapataki. [...] Maynin utapantï rollonak katjjasini ukhajja, utapajj phichantatäñapawa”’ sasa.
Uka jaqenakatï Biblia chhaqtayapjjasapäna ukhajj yatichäwinakapajj chhaqtayasirakispänwa.
William Tyndale chachajj inglés arur Biblia jaqokipkäna uk phichantapkchïnsa ukat 1536 maransa jupar jiwayapkchïnjja, janiw uka Biblia chhaqtayapkänti.
KUNJAMATSA BIBLIAJJ UTJASKAKI. Antíoco reyejja, israelitanakarojj costumbrenakap armasiyañ munäna. Ukampis uka tiempotakejja, walja markanakanwa judionakajj jakjjapjjäna. ‘Nayrïr patak maranakatakejja, sapa patakat sojjta tunka jila judionakaw yaqha markanakan jakjjapjjäna’ sasaw yatjjattʼatanakajj sapjje. Sinagoganakanjja, Qollan Qellqatanakat copianakajj apnaqasiskakïnwa, ukhamatwa judionakan mayni mita masinakapasa ukat cristianonakas uka pachpa qellqatanakat liytʼasipkakïna (Hechos 15:21).
Khä 500 marat 1500 marakamajja, Bibliar munasir jaqenakajj arknaqatpachas yaqha arunakar jaqokipasipkakïnwa ukat copiasipkakïnwa. Khä 1400 maranakatakejja, Bibliajj 33 arunakaruw jaqokipasjjäna. Ukhajj janiw imprimiñatak maquinanakas utjkänti. Ukhat aksarojja, Bibliajj walja arunakaruw jaqokipasjjäna ukat waljarakiw lurasjjarakïna.
KUNJAMSA UKAJJ YANAPTʼAWAYI. Walja marka apnaqerinakasa, religión pʼeqtʼirinakas Biblia chhaqtayañ munapkchïnjja, Bibliajj waljapuniw lurasiwayi ukhamarak yaqha arunakar jaqokipasiwayi. Bibliajj jaqenakajj parlasipki uka arunak sum parlañatakisa, jakäwinakap mayjtʼayañatakis ukat markanakan leyinakap apsuñatakisa yanaptʼawayarakiwa.
-
-
Biblian yatichäwinakap mayjtʼayañ munapjjänaYatiyañataki (yatiyir sarañataki) 2016 | Núm. 4
-
-
Masoretanakajj wali amuyumpiw nayra qellqatanakat copiapjjäna.
NAYRÏR JANAN PʼEQEÑCHÄWIPA | BIBLIAJJ JANIW CHHAQTAYASIWAYKITI
Biblian yatichäwinakap mayjtʼayañ munapjjäna
KUNAS JAN WALTʼAYÄNA. Bibliajj jan waltʼayata, chhaqtayañ munatas utjaskakïnwa. Ukampis yaqhep copierinakampi, yaqha arur jaqokipirinakampejj Biblian yatichäwinakap mayjtʼayañ amtapjjäna. Biblian yatichäwinakapar istʼañat sipansa jupanakan yatichäwinakaparjamakiw mayjtʼayapjjäna. Ukanakat mä qawqha uñjañäni:
Kawkhansa Diosar yupaychasiñapäna. 300 ukat 100 nayrïr pacha maranakanjja, Pentateuco Samaritano qellqerinakajj Éxodo 20:17 jiskʼa tʼaqarojja, “Monte Gerizim. Uka cheqaruw mä altar lurañama” sasaw yapjjatapjjäna. Ukampejja, samaritanonakajj Monte Gerizim qollun templo lurapkäna ukajj Qollan Qellqatanakarjamäkaspas ukhamwa amuytʼayañ munapjjäna.
Trinidad yatichäwi. Biblia qellqañ tukuyatat niya 300 maranakakiw pasaskäna, ukhaw kimsa diosanakajj mayakiwa sapki uka yatichäwir arjjatiri mä chachajj 1 Juan 5:7 jiskʼa tʼaqar aka arunak yapjjatäna: “Alajjpachana: Dios Awki, Jakañ Aru, Qollan Ajayu; aka kimsanisti mayakiwa” sasa. Uka arunakajj janiw nayra qellqatanakan utjkiti. Biblia toqet yatjjattʼat Bruce Metzger chachajj akham siwa: “Uka arunakajj 500 maranakat aksaruw Versión Latina Antigua ukat Vulgata latina qellqatanakan jukʼamp uñstawayjje” sasa.
Diosan sutipa. Judionakajj janiw Diosan sutipajj sapa kuti apnaqasiñapäkiti sasin amuyapkäna ukarjamajja, walja yaqha arur jaqokipirinakaw Bibliat Diosan sutip apsjjapjjäna. Uka lantejja, Dios jan ukajj Tatitu sasakiw uchjjapjjäna. Biblianjja, uka arunakajj janiw taqe kun lurir Diosatakik apnaqaskiti, jan ukasti jaqenakat parlañataki, kʼari diosanakat parlañataki ukhamarak Supayat parlañatakis apnaqasirakiwa (Juan 10:34, 35; 1 Corintios 8:5, 6; 2 Corintios 4:4).a
KUNJAMATSA BIBLIAJJ UTJASKAKI. Biblia copierinakat yaqhepajja janiw sum yatjjatapkänti ukat kʼarisipjjänwa, ukampis jila parte copierinakajja, wali amuyumpiw lurapjjäna. Khä 500 ukat 900 maranakanjja, masoretas sasin uñtʼatäpki ukanakaw Hebreo Arut Qollan Qellqatanak copiapjjäna, ukajj masorético sasin uñtʼatawa. Jupanakajja, jan pantjañatakejj qawqha arunakasa ukat letranakasa utji ukanak sum jaktʼapjjerïna sasaw qhanañchasi. Kuntï copiapkäna ukajj pantjatjam amuyapjjerïna ukhajja, thiyanakaruw uka toqet qellqtʼapjjerïna. Janiw kunäkipansa Biblia mayjtʼayañ munapjjerïkänti. Moshe Goshen-Gottstein sat yatichirejj masoretanakat akham sänwa: “Jupanakatakejj aleqat nayra qellqatanak mayjtʼayañajja, wali jachʼa juchänwa” sasa.
Jikjjatasiwayki uka nayra qellqatanakajja, Biblia toqet yatjjatapki ukanakaruw yanaptʼi. Amuytʼañataki, walja maranakaw religión pʼeqtʼirinakajj latín arut Bibliajj utjki ukajj nayra Qollan Qellqatarjam luratawa sasin yatichapjjäna. Ukhamïpanjja, 1 Juan 5:7 jiskʼa tʼaqarojj qalltan parlaniwayktan uka pantjat arunak uchapjjäna. Español arur jaqokipat Reina-Valera sat Bibliarusa uka pantjat arunakajj uchasiwayarakiwa. Ukampis kunapachatï yaqha nayra qellqatanak jikjjataskäna ukhajj ¿kunas qhanstawayi? Biblia toqet yatjjattʼata Bruce Metzger chachajj akham qellqäna: “[1 Juan 5:7 jiskʼa tʼaqan] yapjjatat uñstki uka arunakajj janiw nayra (siríaco, copto, armenio, etiópico, árabe, eslavo) qellqatanakan uñstkiti, latín arut qellqatanakwa uñsti” sasa. Qhepatjja, Reina-Valera sat Bibliansa ukat yaqha qellqatanakansa, uka yapjjatat arunak apsjjapjjänwa.
Chester Beatty P46, nayra qellqatajja, niya 200 jichha pacha maranakatawa.
Nayra qellqatanakajja, Biblian yatichäwinakapajj jan majtʼayasitapwa uñachtʼayistu. Khä 1947 maran Rollos del Mar Muerto sasin uñtʼat rollonaka jikjjatasajja, yatjjatatanakajj hebreo arut qellqata masorético qellqatampiw igualtʼayapjjäna. Rollos del Mar Muerto qellqatanak luririt maynïrejja, akham sänwa: “Walja maranakas pasawaykchejja, [uka mä rollokiw] judionakajj jan mayjtʼayasa ukhamarak wali amuyumpi Biblia copiapjjatap uñachtʼayistu” sasa.
Dublín (Irlanda) markankir Biblioteca Chester Beatty sat bibliotecanjja, papiror qellqat Griego Arut Qollan Qellqatanakajj niya taqpachaw utji. Ukanakat yaqhep nayra qellqatanakajj 100 jichha pacha maranakatawa. The Anchor Bible Dictionary sat qellqatajj akham siwa: “Papiron qellqatäki ukanakajj walja machaq yatiyäwinakanïkchisa, Biblian yatichäwinakap jan mayjtʼayasitapsa qhanañcharakiwa” sasa.
KUNJAMSA UKAJJ YANAPTʼAWAYI. Walja nayra qellqatanaka jikjjatasitapasa ukat wali jaya maranakatätapasa janiw Biblian yatichäwinakap mayjtʼayawayapkiti, antisas jukʼamp qhanäñapatakiw yanaptʼawayi. Sir Frederic Kenyon chachajj Griego Arut Qollan Qellqatanakatjja, akham qellqäna: “Janiw kuna nayra qellqatas jichha tiempon ukham sum qhanañchkiti ni waljas utjkiti, ukat janiw confiyañjamäkiti sasajj janiw khiti yatjjatiris siskaspati” sasa. Hebreo Arut Qollañ Qellqatanakatjja, William Henry Green yatjjattʼat chachajj akham sarakïnwa: “Janiw kawkïr nayra qellqatanakas uka qellqatjamajj kunjamäkänti ukhampach sum qhanañchkiti” sasa.
a Uka toqet jukʼamp yatjjatañatakejja, Diosan Arupat yatjjatañataki yanaptʼa sat folleto 1 janat 13 janakam uñjjattʼäta, ukajj Internetan jw.org cheqansa utjarakiwa.
-
-
¿Kunatsa Bibliajj jan chhaqtayasiwayki?Yatiyañataki (yatiyir sarañataki) 2016 | Núm. 4
-
-
NAYRÏR JANAN PʼEQEÑCHÄWIPA | BIBLIAJJ JANIW CHHAQTAYASIWAYKITI
¿Kunatsa Bibliajj jan chhaqtayasiwayki?
Biblia jan chhaqtayasitapatjja, jichhürun taqeniw Biblianipjjaspa ukat liytʼapjjarakispa. Ukhamajj jumatï parlaskta uka arur suma jaqokiptʼata Biblia ajlltʼasta ukhajja, kunatï nayra Qollan Qellqatanakan qellqatäkäna ukwa liytʼasktajja.a Kunaymanitsa Biblia chhaqtayañ munapkchïnjja, ¿kunatsa jan chhaqtayasiwayki? ¿Kunatsa Bibliajj wali wakiskir libropacha?
“Utjkitu uka Bibliajj Diosan mä suma regalopätap jichhaw sum amuyta”
Bibliat yatjjatir walja jaqenakajja, apóstol Pablor uñtasitarakiw akham sapjje: “Taqe Qellqatasti Diosan amuytʼayatawa” sasa (2 Timoteo 3:16). Jupanakajj taqe chuymaw Bibliajj Diosan Arupawa sasin iyawsapjje ukhamarak Diosaw utjaskakiñapatak yanaptʼawayi sasaw amuyapjjaraki. Qallta yatichäwin parltʼaniwayktan uka Faizal sat chachajja, kunanakattï pächaskäna ukanak jupa pachpa Bibliat yatjjatañwa amtäna. Kuntï Biblian yateqkäna ukajj chuymaruw purtʼäna. Jupajj cristianöptwa sirinakajj kuntï yatichapki ukajj jan Bibliarjamätapwa amuyäna. Ukat Diosajj aka Oraqetak mä suma amtanïtap yatiñajj chuymapwa chʼalljjtayäna.
Faizal chachajj akham siwa: “Utjkitu uka Bibliajj Diosan mä suma regalopätap jichhaw sum amuyta. Diosaw alajjpachsa aka Oraqsa lurawayi, ukhamajj ¿janit Diosajj Arupsa churkistaspa ukat jarkʼaqkarakispa? Janiw ukhamäkaspati sissna ukhajja, Diosajj janiw chʼamanïkiti sisksnas ukhamäspawa. Ukham sañatakejj janiw nayajj khitiktsa” sasa (Isaías 40:8).
a Yatiyañataki julio 1, 2008 revistan “¿Kunjamatsa mä suma Biblia jikxatsna?” siski uka yatichäwi uñjjattʼäta.
-