29 yatichäwi
¿Maynimpi uñtʼasiñatakix wakichatätti?
MUNASIÑAT maynimp parlañas jan ukax uñtʼasiñataki kun lurañasa anatasiñakïkaspas ukhamwa walja markanakan amuyapxi. Kunaymaninak lurañ yatipxi. Ukat yaqhipax wali sumwa uñjapxaraki; panqaranak churasiñäkaspasa, panin manqʼtʼasir sarañäkaspasa ukat jampʼattʼasisas qhipürkam sasa sarxañäkaspasa ukham amuyapxi. Ukat yaqhipatakix chuymar kusistʼayir waynampi jan ukax tawaqumpi aliq uñtʼasiñakïkaspas ukhamakiwa. Inas kunsa panpachanipuni lurapxchi, ukampis ‘amigokïpxtwa’ sasaw sapxi. Inas jumatakix ukham sarnaqañax jaqichasiñataki uñtʼasiñächispa, jan ukax aliq sarnaqañakïchispa. Kunjamsa mä wayn tawaqux wali yatitäsin purapat sum parltʼasiñataki sapa kuti jikisipxi, uka tuqitwa parlasktanxa.
Bibliax qillqaskäna uka urunakanxa janiw wayn tawaqunakax ukham sarnaqapxirïkänti. Ukampis wali amuyumpi ukat chiqa chuymampi wayn tawaqux parlthapipxaspa ukhaxa jupanakar yanaptʼaspawa, mä arunxa ukhamatwa sum uñtʼasipxaspa. Ukat wali sumarakïspawa. Ukampis ¿khitis ukham sarnaqakispati?
Yaqhanakar uñjasin ukham sarnaqaña
Inas yaqhanakar uñjasina, nayax ukham sarnaqañajarakiwa sista. Chiqansa niya taqinjamaw ukham panin panini sarnaqapxaspa, ukat jan mayjäñatakisa jan ukax jan uñchʼukiyasiñatakisa mayninakjamaw kunsa lurarakisma. Ukat inas familiaranakas jan ukax masinakas uñtʼatanïñax askïkaspas ukham amuyasin ukar chʼamachapxiristma. Mä kutixa 15 marani Ana María sat mä tawaquruw mä waynax ukham uñtʼasiñataki arxayatayna, ukat akham sasaw tiapax Ana Mariaru satayna: “Ukham pani pura sarnaqañax janiw jaqichäwir apkiti. Jan ukasti maynin amuyasiñapatakiwa. [...] Ukat jan khitimpis mistkäta ukhax janiw khitis uñtʼkätamti, janirakiw khitis jumamp sarnaqañxa munkaniti” sasa. Ukat Ana Mariax siwa: “Tiajan uka arunakapax wal muspharayitu. ¿Uka waynar janiw sasax pantjaspachätti? Uka waynax wali qullqini, autoni ukhamänwa; ukanakampix wali kusisitaw nayax jakasiristxa. ¿Jupar iyaw sañax wakisispati janicha?” sasa.
Ukat yaqhip wayn tawaqunakax munasitäñ laykurakiw yaqhanakar thaqhapxaspa. Ana sat 18 maran tawaqux akham siwa: “Yaqhampi munayasiñwa munirïta, janiw awk taykajax ukham uñjapkituti, ukatwa uñtʼatajarux wal jakʼachasta, jan walinakansa jupaw chuymachtʼitu, jupaw sum istʼitani sasaw sirïta” sasa.
Ukampis janiw khitis ukhamanakan uñjasisakix yaqhanakampix mistuñapäkiti. Chiqansa, maynimpi ukham uñtʼasiñax janiw anatasiñäkiti, jan ukasti jaqichasiñatakis uñtʼasipkasma ukhamawa. ¿Jaqichasiña? Jïsa, ukat inas ukham sarnaqir wayn tawaqunakax jaqichasiñsa jan amtapkchiti. Sañäni, ¿khiti waynas jan jaqichasiñ amtampi ukhamaki sarnaqañ munasax mä tawaqumpi sapa kuti sarnaqaspa? Tawaqunakatsa ukham amtanïpxarakiwa. Ukat inas yaqhipax yaqha amtani sapa kuti jikisipxchi, ukampis yaqha amtampiw qhipatxa jikisxapxaspa. ¿Kunatsa?
Wayn tawaqux ukham sarnaqasin kunarus puripxaspa
Wayn tawaqunakax jichhaw amuytʼasiñsa yatiqasipki, ukhamasti uka tuqitwa jan walir puripxaspa, ukham wayn tawaqunakat parlkasaxa ‘janïr tiempo pasata’ sasaw jupanakatxa Bibliax saraki (1 Corintios 7:36). Ukhamasti wayn tawaqükasinwa maynix chacha warmjam munasiñ wal munarakispa. Chiqansa, jilasktan ukhaw ukax ukhamäñ yati.
Ukat uka munañanakax kawkïr qʼaxu wayn tawaqunakatï uñtʼasiñ qalltasipki ukanakaruw mayjtʼayi: ukampis uka amtanakapamp atipayasipxakispawa. Inas jumax mayninakampi ikintasiñ tuqit kamachinak sum yatsta ukat ukarjam sarnaqañ munaskaraksta. (Jukʼamp yatxattʼañatakix 23 yatichäwi uñxattʼäta.) Ukampis kunjam luratätansa jan ukax kunjam chuymanïtansa uk amuyasiñasawa: waynästaxa janiw mä tawaqumpix ukhamaki sarnaqkasmati, jan ukasti jukʼampwa jupampi ikintasiñxa munxasma, ukat tawaqunakatsa ukhamarakiwa (232, 233 jananak uñxattʼarakïta). ¡Chiqansa taqiniw ukham chuymani luratätanxa! Ukhamax nayraqatxa chuymaman uka munañanakapwa atipañ yatiqañama, jan ukham lurkasin maynimpi uñtʼasiñatak sarnaqsna ukhaxa jan walinakaruw pursna. Chiqpachansa, yaqhipax jan walinakar purxasakiw amuyasiñ yatiqapxi, ukax janiwa jiwasataki askïkaspati.
Mä waynax akham siwa: “Uñtʼasiñ qalltapxta ukhaxa, janiw amparatsa kattʼasipxirïkti ni jampʼattʼasipxirïktsa. Nayax ukhamakiw jupampi wali sum parltʼasiñ munirïta. Ukampis jupax wali munasirïnwa, wali jakʼaruw qunkatirïtuxa. Ukat tiempompix amparat katxarusipxta ukat jampʼattʼasipxta ukhamäxänwa. Ukatwa nayax jan walinak amtxta. Jan walinakpun amuyxta, janiw ukhamaki jupampix parltʼasiñ munirïxtti, jan ukasti qhumantaña, jampʼatiña ukat llamktʼañ kun munxayäta. ¡Ukatxa jukʼampinak munayäta! Luqhirupuniw tukuyitu. Awisax naya pachpaw jan wal amuyasta, phinqʼasirakta ukhamawa” sasa.
Ukhamasti ukham sarnaqirinakatxa niya taqinjamaw wachuq juchar puripxi. Mä kutix walja wayn tawaqunakaruw uka tuqit jisktʼapxatayna, ukat sapa patakatxa 87 tawaqunakawa, ukat 95 waynanakarakiw sapa patakatxa uka luräwinakax “askiwa jan ukax wali wakiskiripuniwa” sasax sapxatayna. ¡Ukat 65 tawaqunakaw sapa patakatxa jan munkasa uka juchar puripxatayna, ukat pusi tunka kimsanirakiw waynanakatxa jan munkasa uk lurapxatayna!
Lorena sat 20 maran mä tawaqux akham siwa: “Sapakuti jaya tiempo jikisisax jukʼampiw jakʼachasipxta. Mä jukʼa tiempotxa jampʼattʼasiñax janiw kunäxänsa, ukat isi manqhar luqantasisaw llawqʼasipxta. Ukampis nayax jan wal amuyasta, qʼañükiristsa ukham amuyasta. Ukat tiempompix jupampi ikintasiñajäkaspas ukhamwa uka waynax amuyxäna. [...] Ukaw chuym mayjtʼayitu, janiw sum amuytʼasiñjamäxänti. Ukampis ‘jaytjkitanicha’ sasaw llakisiyäta. ¡Jan walipuniw amuyasta!” sasa.
Chiqansa, janiw taqinis ukar puripkarakiti; yaqhipax janïr kuna jan walinak lurkasas amuyasipxiwa. Ukampis maynix ukanakaki munaskaspa ukat jan kunjamatsa ukax armañjamäkaspa ukhaxa, ¿kunsa kamachaspa? Chiqansa wal chuym usuyasispa. Ukatxa janiw maynir munañ tuqitakïkaspati, jan ukasti yaqhanakaw utjaspa.
Chuym ustʼayasiña
Mä waynat amuytʼañäni, jupax akham siwa: ‘Qalltanxa wal Carolinar munasiyäta. Ukat kunatï jupatakix jan walïkäna ukanak lurañapatakiw jupar arxayta, ukat jupax iyaw siwa. Ukampis jichhax wal chuym usuyasta, janiw jupar munxtti. ¿Kunjamatsa jan chuym ustʼayas jaytxiristxa?’ sasa. ¡Ukhaman uñjasiñax wali chʼamawa! Ukat jumax Carolinäsma ukhaxa, ¿kunjamakis jikxatasisma?
Chiqansa ukhamwa qʼaxu wayn tawaqunakax mayn maynimpi sarnaqañ yatipxi. Inas mä qʼaxu wayn tawaqux amparat waytʼasita ukham wali sumjam sarnaqasipxchispa. Ukampis ¿akat mä qhawqha maratxa ukham sarnaqasipkakiniti, ukat jaqichasiñarus puripxaspati? Janjakiw ukar puripkaspati. Chiqansa, qʼaxu wayn tawaqunakax mä jukʼa tiempokiw ukham sarnaqapxi, ukat mä qhawqhanikiw jaqichasipxi, ukatxa yaqhanakampi sarnaqasax chuym ustʼayasisaw tukuyapxi.
Ukampis maynix qʼaxu waynäski, qʼaxu tawaqüski ukhaw amuytatasiski. Kunjam jaqisa, kunanaksa muni ukat kunsa jutïrin lurani ukanakx ukhaw sum amuytatasisipki. Inas maynir jichhürux wal munapxchispa, ukat qharürux janiw uñjañsa munxapxaspati. Ukampis chuyman munañanakapampi munasiñ tuqit atipayasipxi ukhaxa jan walinakax maynitakis utjakipunispawa. Ukatwa uka tuqit yatxattʼatanakax “uñtʼatamp nuwasiñasa” jan ukax “yaqhanakampi sarnaqasin jan waltʼayasiñasa” jiwañaruw api sapxpachaxa, mä arunxa ukhamanakan uñjasisaw qʼaxu wayn tawaqunakax jiwañar puripxi.
¿Wakichatäxtti?
Jehová Diosax akham sasaw wayn tawaqunakar amtayi: “Jumax [wayn tawaqu] kusisim, wayna kankañamana; kʼuchiki sarnaqarakim waynäkasina. Chuymamax kawkïrutix sarañ munki, nayramas kuntï uñjki ukar sararakim” sasa. Wayn tawaqunakax kuntï ‘chuymanakapan’ munapki ukanakwa lurañ yatipxi. Ukampis ukanakax wali sumjamäkchisa, jan walinakaruw api, llakinakaruw aparaki. Ukatwa Biblianx saskaki: “Chuymaman llakisiñanakapxa apanukum, ukhamarak jan waltʼañanaksa, waynanakana suma urunakapasa inamayakïtapa layku” sasa. (Eclesiastés 11:9, 10). Inas maynix chuymapan wal usuyaschispa, ukatwa wal ‘llakisispa’. Ukat jan walinak lurasaw ‘jan waltʼañan’ uñjasispa. Ukhamatwa jakäwimanxa jan walin uñjasisma.
Ukhamaxa, ¿janipunit maynimpi sarnaqañax walïkaspa? Janiw ukham sañ munktanti. Ukampis jan wali amtani, anatasiñäkaspas ukham sarnaqaskäta jan ukax janïr wakichatäkasin ukham sarnaqaskäta ukhaxa jan waliruw juma pachpas purisma. Ukhamasti aka jisktʼanakarjam amuytʼasiñaw jumatakix askïspa.
¿Maynimpi sarnaqasax sumti amuytʼasiñ yatiqäxa jan ukax pantjasiyitaspacha? Ukham uñtʼasisax maynimpikiw sarnaqxasma. Ukampis ¿janit yaqhanakampi sum apasiñasa jan ukax waljanimpi sum sarnaqasiñas jumatakix jukʼamp askïkaspa? (2 Corintios 6:12, 13 uñxattʼarakïta.) Susana sat mä tawaqux akham siwa: “Cristian tamankir jilïr jilat kullakanakampi sum apasiñwa yatiqta. Jupanakax janiw sapaki uñjasiñ munapkiti, ukat nayax jupanakatwa amuytʼasiñ yatiqañ munarakta. Ukhamasti jupanakar tumptʼirix sarapunirïtwa, café umxattʼañatakiw quntʼasipxirïta. Wali sum parltʼasisaw lartʼasipxirïta. Chiqa amigonak jikxatasin wali sumpunwa jupanakampix apasta” sasa.
Ukat taqi kasta jaqinakampi sum apasïta ukhaxa janiw khitir axsarañas utjkaniti, ukat maynimpi jaqichasiñataki uñtʼasxäta ukhaxa janirakiw axsarkätasa, jan ukasti sumakiw chuymaman jikxatasïta. Ukat jaqichasitäxapxi ukanakampi sum apasisaxa, wali sumwa jaqichasiñxatxa amuytʼasisma. Ukat khitimpis jaqichasïta uka ajlliñatakisa, suma chachäñatakis jan ukax suma warmïñatakis ukanakaw sum wakichasiñxa yanaptʼiristamxa (Proverbios 31:10). Gail sat mä tawaqux akham siwa: “Janiw jaqichasiñatakix wakichatäktti. Jichhaw naya pachpas uñtʼasiskta, ukat Diosar yupaychañ tuqitwa nayraqat nayrar sartañ munta. Ukhamasti, janiw jichhax mä waynampi sarnaqañ munkti” sasa.
¿Yaqhanakar chuym ustʼayañti muntxa? Jan jaqichasiñ amtani yaqhampi sarnaqäta ukhaxa juma pachpaw wal chuym usuchjasisma, ukat maynirus wal chuym ustʼayarakisma. Mä waynax warminakar uñtʼañatakiki mä tawaqur arxayaspa, jan ukax mä tawaqus ukhamaraki mä waynar luraspa ukhaxa, ¿walïspati? (Mateo 7:12 uñxattʼäta.)
¿Awk taykajax kamsapxisa? Kuna jan walirus purisma ukxa wal awk taykamax amuyapxi. Nayrax jumjam wayn tawaqüpxarakïnwa. Ukhamax mä tawaqumpi mä waynampix uñtʼasiñataki walja tiempo sarnaqapki ukhaxa kuna jan walinakarus puripxaspa ukxa sum yatipxi. Ukat jupanakax jani maynimpi sarnaqayañ munapkätam ukhaxa jupanakar istʼañamawa, janiw jupanakar jan istʼasa sarnaqañamäkiti (Efesios 6:1-3). Inas jupanakax jukʼamp amuytʼasirïñamkam mä qhawqha tiempo suytʼañam munapxchispa.
¿Ukham sarnaqasax Diosan kamachinakapti pʼakintiristxa? Kunapachatï maynix wayn jan ukax tawaqu tiempo ‘pasatäxi’ ukhaxa, munasiñ tuqit chuymapan jan wali amtanakapxa atipaspawa, ukampis chʼamäspawa. ¿Chiqpachapuniti maynimpi uñtʼasiñatakix wakichatäxta, jan ukax jan wali luräwinakar purismacha?
Chiqansa waljaniw ukham jisktʼasiñ yatipxi, ukampis Ana Mariar uñtataw amuytʼasipxi. Uka tawaqux akham sänwa: “Yaqhanakax kunsa jaqichasiñataki uñtʼasiñ tuqitxa amuyapxakiwa, ukampis janipuniw nayax ukham amuykäti. Jila maranïsin wakichatäxä ukhakamaw suyäxa, ukat khitis suma chachäspa ukwa thaqharakïxa” sasa.
Ukhamatwa Ana Mariax mä jisktʼa qhanstayi, ukxa taqiniw janïr khitimpi sarnaqkasas jisktʼasipxañapa.
Amuytʼañataki
◻ ¿“Maynimpi uñtʼasiñ” tuqitxa jumax kunjamsa amuyta?
◻ ¿Kunatsa walja wayn tawaqunakax ukham sarnaqapxi?
◻ ¿Janïr wayna jan ukax tawaqu tiempo ‘pasatäkasin’ yaqhamp sarnaqañax kunatsa jan walïki?
◻ ¿Jaqichasiñataki uñtʼasiñ tuqitxa kunjamsa mä wayn tawaqux jan walinakat amuyasipxaspa?
◻ ¿Qʼaxu wayn tawaqunakax amigokïsin sarnaqasax kuna jan walinakarus puripxaspa?
◻ ¿Maynimp uñtʼasiñatak wakichatätam kunjamats yatisma?
[231 janan qhanañchäwipa]
“Jampʼattʼasiñax janiw kunäxänsa, ukat isi manqhar luqantasisaw llawqʼasipxta. Ukampis nayax jan wal amuyasta, qʼañükiristsa ukham amuyasta. Ukat tiempompix jupampi ikintasiñajäkaspas ukhamwa uka waynax amuyxäna”
[234 janan qhanañchäwipa]
‘¿Kunjamatsa jan chuym ustʼayas Katirux jaytxiristxa?’
[232, 233 jananakan recuadro/foto]
¿Mä waynampi mä tawaqumpix aliq amigokïpxaspati?
Walja wayn tawaqunakaw ukhamaki wali sum apasiñ yatipxi. Gregorio sat 17 marani mä waynitux siwa: “Nayax imillanakampiw jil parltʼasiñ muntxa, kunattix wali sinttʼasirïpxiwa, ukat suma chuymanïpxarakiwa” sasa. Yaqhipax ukham sarnaqasaw jukʼampi amuytʼasiñ yatta sapxarakiwa.
Bibliax uka tuqit akham siwa: “Tawaqunakarusti kullakamarjam uñjarakim, taqi qʼuma chuymampi” sasa (1 Timoteo 5:2). Chiqansa, qʼuma chuymampix waynanakaxa wali sumwa tawaqunakampix apasipxaspa, ukat tawaqunakas ukhamarakiw waynanakampix apasipxaspa. Amtañäni, apóstol Pablox janiw jaqichatäkänti, ukampis jupax wali sumwa cristian kullakanakampix apasïna (Romanos 16:1, 3, 6, 12 uñxattʼäta). Jupax pä warminakat akham satayna: “Jupanakax nayampi chikarakiw qhispiyasiñ arunaka [yatiyapxäna]” sasa (Filipenses 4:3). Jesusax ukhamarakiw arkirinakapampix sum apasïna, juparux warminakas arkapxarakïnwa, ukampis jupax janiw jan walinak amuykänti. Jupax walja kutiw Martampi Mariampix wali sum parltʼasipxatayna, ukat uka warmanikax jupar sum katuqtʼapxäna (Lucas 10:38, 39; Juan 11:5).
Ukampis kunapachatï mä waynampi mä tawaqumpix ukham sum apasipki ukhaxa, maynin sum uñjatäñ laykukiw jan amuykañjam sarnaqapxi, janis kuna arupsa phuqañ munapkaspa ukhama. Ukat kuntï qalltan amuyktan ukaxa janiw ukhamäxaspati, ukhamasti wal amuyasiñasawa. Dra. Marion Hilliard sat warmix akham siwa: inas qalltanxa mä wayn tawaqux sumjam apasipxchispa, ukampis mä akatjamatwa wal munasxapxaspa sasa.
Mikix ukham uñjasïna, 16 maranïkan ukhaxa, 14 marani mä imillampiw sum apasiñ qalltatayna, ukat akham siwa: “Mayaki amuytʼasta, sapa kuti uñjasiskasax janiw mä waynampi mä tawaqumpix aliq amigokïpkaspati. Jukʼat jukʼatwa nanakax wal jakʼachasxapxta. Ukat tiempompix purapatwa mayj uñjasxapxta, chuymanakajan mayj amuyxapxta, ukax jichhakamas utjaskakiwa” sasa. Ukat niyakixay jaqichasiñatakix janïr wakichatäpkchitixa, ukhamax chuym wal usuyasipxi.
Ukhamasti, khitinakatix wali sum apasipki ukanakax ukham llakinakaruw puripxaspa. Mä waynaruw mä tawaqux jan walin uñjasisax yatiyatayna, ukat uka waynax jupar chuymachañatakiw thaqhatayna. Ukat wal munartʼasiñwa qalltxapxatayna. Ukat ¿kunarus puripxäna? Wal amtasxapxäna ukat janikiw jupanak puras sum uñjasxapxänti. Ukat yaqhipax wachuq juchar kunaw puripxi. Uka tuqitxa walja wayn tawaqunakaruw Psychology Today sat revistataki jisktʼapxatayna: “Jisktʼatanakatxa niya chikatanjamaw ukham sum apaskasinaki munasiñar pasakiptapxatayna”. Ukat “sapa patakatxa niya kimsa tunk jilaniw ukham amigonakapampix ikintasxapxatayna”.
Inas jumax akham sischisma: “Wali sum apasipkta uka waynas jan ukax uka tawaqus janiw munasitajäkaspati” sasa. Inas ukhamächispa. Ukampis ¿janit jutïrinxa mayj amuyxasma? Ukat “jupa pachpan amuytʼaparu alkataski ukaxa” jan amuytʼasiriwa. (Proverbios 28:26). Maysa tuqitxa inas chuymasax sallqjchistaspa ukat jan wali amtanakaruw puriyistaspa. Ukat ¿kunjamsa jupax jumar uñjaskpachätam uk yattati?
Alan Loy McGinnis jaqix akham sasaw The Friendship Factor (Sum apasiñatakix kunas wakisi) sat libropanxa saraki: “Janiw juma pachpa sinti atinisiñamäkiti” sasa. Amuyasiñamawa, inas wali amuyumpi wakichat luräwinak mayni masinakamampi lurapxchisma. Ukat janiw jan wakiskir munasiñ uñachtʼayañamäkiti ukat janirakiw sapa purakix yaqha chiqan jikxatasipxañamäkiti. Jan sum amuyxasax janiw waynästa ukhaxa mä tawaqumpix parlañamäkiti ukat tawaqüsta ukhasa ukhamaraki, jan ukasti awk taykamampiw parltʼasma jan ukax yaqha jilïrimpis parltʼarakismawa.
Ukat amuyaskasinsa amigo pura wal munasiñax utjxaspa ukhaxa, ¿kamachasmasa? ‘Chiq’ sañamawa, ukat jumax kunsa amuyta ukxa sum qhanañchañamawa (Efesios 4:25). Ukat chuymax atipasirjamäskakini ukhaxa, janiw jikisiñax wakisxaspati. “Chʼikhi jaqix jan waltʼaña uñjasinxa jaltxiwa.” (Proverbios 22:3.) Jan ukax kunjamtï The Friendship Factor sat librox siskixa: “Wakisini ukhaxa jaltxañamawa. Awisax wal amuyaskasas kunatix wakisirïki ukat sipansa jukʼampwa lurañ yattanxa, ukat kunar puriñas utjani ukxa yatxtanwa”. Ukhamasti, jankʼakiw uka tuqit amuyasisax jaltxañasa.
[227 janan fotonakapa]
Wayn tawaqunakax yaqhanakar uñjasaw ukham sarnaqapxaraki
[228 janan fotopa]
Pani pura sarnaqasax jan walinakwa wayn tawaqunakax lurañ yatipxi
[229 janan fotopa]
Yaqha munat masinak taypinwa wali kusisiñ jikxatsna, janiw pani purax ukhamäkaspati
[230 janan fotopa]
Mä waynampi mä tawaqumpi sum apasipki ukhaxa sallqantasiñakiw utji