34 yatichäwi
¿Kunatsa droganakampi qulljasiñax jan walïkpacha?
MARIO sat 24 marani mä waynax akham siwa: “Chuymajanxa wawäkiristsa ukhamakiw amuyasiskta. Awisax naya mita masinakarus axsaraktwa, ukat wal axsarjayapxitu ukhamawa. Ukat wal llakista, janirakiw naya pachpas atiniskti, ukat awisax jiwayasiñak munxta” sasa.
Ana sat 36 marani mä warmix akham saraki: “Chuymajanxa jan naya pachpas munasir mä wawjamakïsktwa”. “Nayatakix sum jakasiñax wali chʼamawa” sasa.
Mariompi Anampix qʼaxu wayn tawaqükasin jan wal lurasaxa, droga sat jan wali qullanakampiw qulljasipxatayna, ukhamawa mä jan walin uñjasipxi. Chiqansa, walja wayn tawaqunakaw jichhürunxa ukham lurapxi. Cocaína ukat marihuana sat qullanak apnaqapxi, yaqhipax pitapxi jan ukax fumapxi, yaqhipasti venat uchasipxaraki. Ukat yaqhipax jan walinakan uñjasisaw uka droganak apnaqapxi. Yaqhipasti, kunjamäpachas uk yatiñ laykukirakiw malltʼapxi. Ukatxa mayninakax jan kuna lurañanïsaw ukat jan ukham sarnaqaskañatakiw ukanak apnaqapxi, jan ukax llakinakar atipañatakis apnaqapxarakiwa. Ukat qalltasax jan jaytirjamäxasakiw waljanix ukanakampi qulljasipxi. Grant sat 17 marani mä qʼaxu waynitux siwa: “Sum jikxatasiñ laykukiw [marihuana] satäki uka qullxa pittxa. Janiw samarañatakis ni jan axsarañatakis uk lurkti. [...] Janirakiw yaqhanakax uk luram sapkituti, jan ukasti nayakipuniw uk lurañ muntxa” sasa.
Inas jumarux ukham droganakampi qulljasiñamatakix khitis wiytiristma. Mä waynax akham siwa: “Escuelanxa khitinakatix jan walinak jarkʼaqañataki uñjasipki ukanakas marihuanxa aljapxiwa” sasa. Ukat ukanakar yanaptʼir kunayman yänakwa taqinin uñjkata aljapxi. Chiqansa inas uka qullanakax wali uñtʼatächi, ukampis janiw ukanakxa katuqasiñasäkiti, ukatakix walja tuqit suma amuytʼanakaw utji.
Droga apnaqirinakax janiw amuytʼasiñ yatiqapkiti
Kunjamtï Mariompi Anampix jan walinakar atipañatakix droganak apnaqapki uka kasta wayn tawaqunakat amuytʼañäni. Kunjamtï 33 yatichäwin uñjktanxa, khitinakatï jan walinakar saykatasin atipapki ukanakaw amuytʼasiñ yatiqapxi, mä arunxa khitinakatix kuna askinaksa amuyumpi katuqapki jan ukax jan walinakan uñjasisax nayrar sartasipkaki, ukanakaw wali amuytʼasipxi. Ukampis jan walinakan uñjasisax jan wali qullanakampi qulljasipki uka wayn tawaqunakax janiw amuytʼasiñ yatiqapkiti. Ukat kunatï uka jan walinakar saykatañatakix munasi ukanaksa janirakiw yatipkiti.
Kunjamtï yatktanxa, taqi kun sum lurañatakix nayraqatxa yatiqañasawa. Uk amuytʼañatakix pelota anattʼirit parltʼañäni, ¿kunjamsa pelot kayumpi apnaqapxi uk uñjirïtati? ¡Pʼiqimpi ukat kayumpi ukhamaw wali sum pelot apnaqapxi! Ukampis ¿kunjamatsa ukham apnaqañ yatspacha? Chiqansa ukatakix walja maranakaw munasi. Pelotar kunjam takintañsa, pelotamp chika tʼijuñsa jan ukax thuqnaqayañsa yatsurakiwa, wali sum apnaqañkama.
Jan walinakar atipañatakix niya ukham yatsuñasarakiwa. Ukat amuytʼasiñasarakiwa. Bibliax akham sasaw jisktʼistu: “¿Kunapachkamaraki pisi amuytʼañan sarnaqapxäta, sawkasiñanakamana kusisisa, yatiñarusa jiskʼachasasti?” sasa (Proverbios 1:22). Chiqansa, khititix llakinak armañataki jan wali qullanakampi qulljaski ukaxa ‘jan amuytʼasiriwa’; jan walinakar saykatañxa janiw yatiqkiti. Ukham qullanakampi qulljasir wayn tawaqunakatwa Talking With Your Teenager (Qʼaxu wayn tawaqumpi parltʼasiña) siski uka librox akham sarakiwa: “Jakäwinxa kuna llakinakas utjapuniwa, ukampis jupanakax jan uka qullanakampix janiw ukanakar saykatañxa yatiqapkiti” sasa.
Anax jan walinakat jithiqtañatakix droganak apnaqatayna, ukat akham siwa: “Nayax 14 maranakaw ukhamaki droganakampi jan walinakat jithiqtta” sasa. Ukat Mariox niya ukham saraki: “Nayax 11 maranïkasaw droganak apnaqañ qalltta. Ukat 22 maranïkasaw ukanak qʼal apanukxta. Ukampis mä wawjamakïskayätwa. Jan sapaki uñjasiñatakix yaqhanakat wayllunkʼusirïta. Uka qullanak apnaqañ qalltta ukhatxa janiw amuytʼasiñ yatiqkatätti” sasa.
Ukat Frank sat waynax 13 maranitwa droganakampi qulljasirakitayna, ukat akham sarakiwa: “Uka maranakxa ina chʼusarus aptʼaskirista ukham amuyasta. Uka qullanak jaytxta ukhakiw amuyasta, jan walinakar saykatañatakix janiw wakichatäkatätti. Ukat 13 maranïkäyäta ukarus kuttʼkirista ukham amuyasta, kunjamatix ukha marani qʼaxu wayn tawaqunakax jikxatasipkixa ukhamakiw chuymajan jikxatasta” sasa.
¿Uka qullanakax usuntayistaspati?
Jichhax uka tuqit amuytʼañäni. Uka qullanakax jaqir jiwayaspawa, ukxa niya taqinjamaw yattanxa. Ukampis ¿mä jukʼaki mayjtʼayasi sapki uka qullanakat kamsaraksnasa?, mayax marihuana satäkis ukäspawa. ¿Ukat jaqir jiwayir sasinxa sustjañatakikit ukham sapxpacha? Uk sumpach amuytʼañatakix marihuana satäki uka drogat parltʼañäni.
Uka marihuanax yaqha chiqanakanxa akham sutimpi uñtʼatarakiwa: mariguana, marijuana, hachis, cáñamo índico, grifa jan ukax hierba. Uka jan wali qullatxa walja yatxattʼatanakaw kunayman parlapxi. Ukampis janiw sumpachpunxa uka qullxa khitis uñtʼkiti. Uka marihuanax mayjapuniwa, janiw yaqha quranakjamäkiti; ukat marihuanat lurat cigarrillonak pitapki ukhaxa, jiwqʼipakiw 400 qullanakat apthapitäkaspas ukhamaxa. Mä kutix aliq cigarrillon jiwqʼipakiw cancer usumpi usuntayiri sasaw sumpach yatxattʼasin sapxäna, ukampis 60 maranakaw uka yatxatañatakix wal chʼamachasipxatayna. Ukat marihuana jiwqʼit mistki uka 400 qullanakax kunjamxay jañchir jan waltʼaychispa, uk yatxatañatakix niya walja maranakapuniw munasispa.
Ukampis Estados Unidos markanxa, qullañ tuqit yatxattʼañataki wali uñtʼat utan irnaqir yatxattʼat jaqinakaw wal yatxattʼapxarakitayna, ukat akham sapxänwa: “Marihuanax pʼiqirus jañchirus kunayman tuqitwa mayjtʼayi, ukat usuntayaspawa, ukwa jichhakamax yatxattʼasipkta” sasa. Ukhamax ¿kuna tuqinakatsa mayjtʼayistaspa?
¿Marihuanax kamachistusa?
Pulmonar kamachis uk amuytʼañäni. Ukat uka drogar arxatirinakas jiwqʼipax jan waliw sasaw sapxi. Jiwqʼipax kunjamatix tabaco sat drogan jiwqʼipax usuntayir qullanakanïkixa ukhamarakiwa, mayaxa alquitranäspawa.
Dr. Forest S. Tennant, sat jaqixa Estados Unidos markankir 492 ukha soldadonakatwa yatxattʼatayna, uka jaqinakax marihuana apnaqapxiritayna. Ukat niya patak pä tunkan jilaw “marihuanampi qulljasisax mallqʼa usuyasipxäna ukat niya kimsa tunkanirakiw pulmonat usuntatäpxäna”. Ukat mä kutix marihuanampi qulljasir kimsa tunka jaqinakatwa yatxattʼapxarakitayna, ukat pä tunka pusiniw “pulmonat usuntatäpxäna, niyaw cancerax qalltañampïskäna”.
Chiqansa, janiw khitis jupanakax canceranipuniw uñjasipxani siskaraksnati. Ukampis ¿jumax ukhaman uñjasiñ munasmati? Maysa tuqitxa, Diosaw “jakañsa, samañsa” churistu sasaw Bibliax qhanañchi (Hechos 17:25). Pulmonar jan ukax mallqʼar usuyir qullanakampi qulljasiskasma ukhaxa, ¿Diosan churat jakäwir munatam uñachtʼayasmati?
Lixwisax mä ‘quri phukükaspas’ ukhamwa Eclesiastés 12:6 jiskʼa tʼaqanxa parli. Lixwisax janiw añcha jachʼäkiti, jan ukasti 30 librakiwa, ukat janirakiw aliqakix kunsa amtaykistuti, jan ukasti uk utjipanwa kunsa lurtanxa, ukarakiw sarnaqayistu. Ukhamasti uka amuyumpi qullañ tuqit yatxattʼatanakan arunakap istʼañäni, akham sapxiwa: “Marihuanax lixwiruw jan waltʼayi, ukat janirakiw maynix sumsa sarnaqxaspati” sasa. Marihuanax kawkikamxay jan walir apchispa, qullax utjaspati janicha, ukxa janiw jichhürunakanxa sum yatktanti. Ukampis janiw ukhamaki amuyañasäkiti, janis ‘quri phukusar’ mayjtʼaykaspa ukhama.
Ukat mä urux jaqichasisin wawanïñ munasma ukhaxa, ¿wawanakamax kunjamäspasa? Uk yatiñatakiw qullañ tuqit yatxattʼatanakax uywanakar marihuana uchapxatayna, ukat “waljpacha uchatax jan wali uñtani jan ukax usuntat qallunakwa wawachasipxi” sasaw sapxi. Ukampis janïraw jaqinakax ukhamanti uñjasipxaspa janicha, ukaxa sum yatiskiti. Ukampis ukham jan walinxa janiw jankʼaki uñjasksnati, jan ukasti walja maranakatwa ukax mayjtʼaspa. Ukhamax marihuanampi qulljasirinakan wawanakapas jan ukax allchhinakapas kunjamäkïpkani ukaxa jutïrinakanwa yatisiskani. Marihuana pitañax “jan amuykañ jan walinakaruw puriyistaspa” sasaw Gabriel Nahas sat qullañ tuqit yatxattʼatax saraki. Ukampis ¿khititï “wawanakax, Tatitun aski churäwinakapawa” siski ukax ukham jan walinak luraspati? (Salmo 127:3.)
Diosan Arupax droganakat kamspachasa
Chiqansa, kunayman ukham qullanakaw utji, janiw marihuanaki utjkiti. Ukampis kunatsa ukanak jan munañasäki uka sum amuytʼtanxa, jañchirus pʼiqirus mayjtʼayiwa. Diosan Arupax akham siwa: ‘Waynanakanxa chʼamaw utji’ sasa (Proverbios 20:29). Waynjamas jan ukax tawaqjamas wali sumakiw sarnaqaskpachätaxa, ukhamax uka jan walinak apnaqasin jan walir puriñax janipuniw walïkaspati.
Ukat Diosan Arupax uka tuqit kamsarakpachas uk yatisin ukarjam amuyañaw jukʼamp askixa. Ukatwa akham sistu: “Chʼikhi kankañampipuni sarnaqam” sasa, ukhamasti janiw uka droganakampi qulljasisax uka tuqit jan walinakar puriñasäkiti (Proverbios 3:21). Ukat akham sarakistuwa: “Ukatpï taqi kunatix qʼañuchkistaspa ukatxa jithiqtañasaxa, ukatsti qʼuma sarnaqañasawa janchisansa, ukhamaraki ajayusansa. Diosar axsarasarakiw juparux taqi katuyasxañasaxa” sasa. Ukat khitinakatix jan walinakat qʼumachasipki ukanakarukiw Diosax “nayasti jumanakarux katuqxapxämawa. Jumanakan Awkimäyäwa” sasax saraki (2 Corintios 6:17–7:1).
Ukampis uka droganak armañax wali chʼamäspawa.
Masinakaw uk lurayañ wal munapxistaspa
Mä arumaxa Joe sat waynampi ukat Frank sat primopampix mä amtaruw puripxatayna, jupanak purax wali sum apasipxäna. Joex akham sasaw maynir satayna: “Kunsa yaqhanakax lurasipkpan jiwasax janipuniw droganak apnaqkañäniti” sasa. Panpachaniw amparat kathaptʼasisa uka amtar mantapxäna. Ukampis phisqa maratxa, droganak apnaqasaw Joex jiwañar puritayna, automp usuchjataw jiwxatayna. Ukat Frankix drogar wali yatintatarakiw uka tiempotakix sarnaqaskäna.
¿Kunas kamachäna? Kuntï Bibliax siski ukaw jupanakar pasatayna, akham siwa: “Jan sallqjayasipxamti. [...] “Jan wali jaqinakampi sarnaqañax suma luräwinaka chhaqhayañawa” sasa (1 Corintios 15:33). Uka pani waynax jan wal sarnaqir masinakampiw chikachasipxatayna. Ukatwa jupanakax droga apnaqañ qalltapxarakitayna.
Self-Destructive Behavior in Children and Adolescents sat librox akham siwa: “Droganakampi qulljasir wayn tawaqunakatxa niya taqinjamaw masinakapat katuqapxi. [...] Inas kunjamas jupanakax jikxatasipxi uk yatiñapatakiki maynir churapxchi” sasa. Qalltanxa Mariot parlaskayätanxa, jupax akham saskakiwa: “Masinakajaw uk lurañatakix wal waytʼapxitu, janiw sañax wali chʼamänwa. [...] Mayninak uñjasakiw marihuan pitañ qalltxa, ukat jupanakampi katuqatäñ laykurakiw uk lurta” sasa.
Chiqansa, masinakamax uka jan walinak lurañ qalltapxani ukhaxa, jupanakjam lurañamäkarakismas ukhamwa amuyasïtaxa. Ukat jupanakat jan jithiqtkäta ukhaxa, jupanakjamarakiw droganakampi qulljasiñ yatintxätaxa.
“Yatiñan jaqinakamp chika” sarnaqaña
Bibliax akham siwa: “Yatiñan jaqinakamp chika sarnaqirixa, suma yatiñanirakïniwa; jan amuytʼan jaqinakamp chika sarnaqiristi, jan waltʼañaruwa purirakini” sasa (Proverbios 13:20). Uk amuytʼañatakix chʼuxu usut parltʼañäni, jan uka usumpi katuntayasiñ munasaxa, ¿janit uka chʼuxu usuninakat jithiqtkasma? Uka tuqixa Adolescent Peer Pressure sat librox akham siwa: “Jan droganak apnaqañ qalltañatakixa amuyasiñasawa, janiw jupanakampi mitisiñasäkiti” sasa.
Ukat jumatï uka droganak jan katuqañ munksta ukhaxa, janiw jupanakampi sarnaqañamäkiti. Jan ukasti Diosar munasir cristianonakamp chikaw sarnaqañama ukat jupanakaw uka jan walinak jan katuqañamatakix yanaptʼapxätamxa (1 Samuel 23:15, 16 uñxattʼarakïta). Ukat Éxodo 23:2 jiskʼa tʼaqax kamsisa uk amuytʼarakiñäni, inas uka arunakax taripañ tuqit nayra jaqinakar amuytʼaychïna, ukampis wayn tawaqunakatakix wali askiwa, ukan akham siwa: “Janiw arkätati ñanqha luririnakaruxa” sasa.
Ukat khitinakatix amuki masinakapat kuns katuqasi ukaxa jupanakan munañapwa luraski. Romanos 6:16 jiskʼa tʼaqanxa akham siwa: “Mä esclavox mä patronaru serviñataki katuyasxchi ukaxa [jupan esclavopawa]” sasa. Ukatwa Bibliax wayn tawaqunakarux ‘chʼikhi chuymanïñataki’ chʼamachasipxañapataki iwxtʼi (Proverbios 2:10-12). Ukhamasti, juma pachpaw amuytʼasiñama, ukham lurasax janiw jan amuytʼasir wayn tawaqunakar arkkätati.
Ukat inas kunjamas uka droganakaxa ukat ukanak malltʼasax kunjamakis jikxatasirista sasa amuyasksta. Ukampis ukanak yatiñatakix janiw jumax malltʼañamäkiti. Droganak apnaqir juma mita wayn tawaqunakax kunjamas sarnaqapxi uk uñjañamakiwa. Ukat walja tiempo ukanakampi qulljasirinakat amuytʼasiñamawa. ¿Amuytʼasir chʼikhi jaqinakjamat sarnaqapxi? ¿Yatiqañ utansa suma notanakti apsusipxi, jan ukax jan amuyunikich payinaqapxi? Ukat awisax janiw kuns amuyasipkiti. Ukat droga apnaqirinakax jupanakpachaw “jan amuytʼasiri” sasipxi. Ukampis waljaniw uka “jan amuytʼasirinakatxa” yatiñ laykukix droganak malltʼapxi. Ukatwa Bibliax cristianonakar akham sistu: “Jan walinak lurañatakiki wawjamäpxam” sasa, mä arunxa janiw malltʼañ laykukix jan walinak lurañasäkiti (1 Corintios 14:20).
¡Janiw munkti!, sasmawa
Estados Unidos markanxa droganak jan apnaqasiñapatakiw mä institutox utji, ukan apsut mä qillqatax akham siwa: “Droganakarux janiw sañamaxa, [...] jumatäxiwa, [janiw khitis munkir jan munkir churkiristamti]. Khititix jan munkipan churañ munaskaktam ukaxa janiw respetktamti, kunjam sarnaqañas sapa maynitawa, uksa jumataki jan munkaspa ukhamawa” sasa. Jumar droga malltʼayañ munapxiristam ukhaxa, ¿kamachasmasa? ¡Jan axsarasawa, janiw munkti sañama! Janiw kunatsa jan munkta jan ukax kuna jan walinakas utjaspa ukanak qhanañchaskañax wakiskaspati. Uka qillqatanxa akham sasaw sasma sarakiwa: “Janiw munkti, janiw pitañ munkti”, jan ukaxa: “Janiwa; janiw jan walinakar puriñ munkti”, jan ukax akham sasaw qhuru arunakampi saraksna: “Janiw uka qullamp jiwañ munkti” sasa. Ukat ukham satas churañ munasipkakïtam ukhaxa, “¡Janiwa!” sasaw jan kamskay sañama. Ukat inas cristianütam yatiyarakchisma, ukhamatwa respetapxiristamxa.
Chiqansa, wayn tawaqükasin amuytʼasiñax chʼamakiwa. Ukampis uka tiempon jan walinakan uñjasisax droganak apnaqäta ukhaxa, janiw amuytʼasir jachʼa jaqjam sum jilskasmati, ukat kuna lurañanakamsa janirakiw sum uñjkasmati. Ukhamasti jan walinakar saykatañ yatiqañamawa. Ukat jan walinakan uñjasisax janiwa uka jan walinakatxa droganakampi qulljasisa jithiqtañ munañamäkiti. Inas awk taykampis jan ukax amuytʼani mä jilïrimpis uka jan walinakatxa parltʼchisma, jupanakaw uka tuqitxa yanaptʼapxiristamxa. Ukat Biblian aka arunakap amtañamarakiwa, akham siwa: “Jan jumanakax kunats llakisipxamti, taqi kunsa Diosar sapxam oracionana, mayipxam yuspagarapxarakim. Diosax jumanakarux churapxarakïtamwa samarañapa, ukasti taqi kuntix jaqix amuytʼkaspas ukat jukʼamp jachʼawa. Uka samarañasti jumanakan chuymanakamsa, amuyunakamsa imaniwa” sasa (Filipenses 4:6, 7).
Jïsa, Jehová Diosaw “¡janiwa!” sañatakix chʼam churätamxa. Ukat janipuniw yaqhanakan waytʼatakix amtamxa pʼakintañamäkiti. Kunjamtï Mariox siskixa: “Janiw droganakampi qulljasiñamäkiti. Uk luräta ukhaxa, ¡wiñayatakiw wal amtasïtaxa!”.
Amuytʼañataki
◻ ¿Kunatsa walja wayn tawaqunakax droga apnaqapxi?
◻ ¿Kunjamsa drogax amuytʼasiñ tuqit mayjtʼayiristamxa?
◻ ¿Marihuanax kuna jan walinakarus apistaspa?
◻ ¿Droganakampi qulljasiñatxa kamsis Diosan Arupaxa?
◻ ¿Droganak jan apnaqañatakix kunatsa masinakas sum ajlliñasa?
◻ ¿Kunjamatsa jan droganak munatamxa uñachtʼayasma?
[274 janan qhanañchäwipa]
“Escuelanxa khitinakatix jan walinak jarkʼaqañataki uñjasipki ukanakas marihuanxa aljapxiwa” sasaw mä waynax säna
[279 janan qhanañchäwipa]
“Uka qullanak apnaqañ qalltta ukhatxa janiw amuytʼasiñ yatiqkatätti.” sasaw uka qullanakampi qulljasir Mariox säna
[278 janan recuadropa]
¿Marihuanax wali suma qullati?
Marihuanax nayrat usutanakaru jan ukax chʼuxu usuninakar qullañatakis jan ukax cancer usut qullasiskirinakar yanaptʼañatakisa wali askiw sasaw wal parlapxi. Ukatxa inas ukhamächispa sasaw Estados Unidos markan qullqañ tuqit utjki uka institutonxa sapxi. Ukhamaxa, ¿akat mä qhawqharux marihuanampikiti qullirinakax usutanakar qullxapxani?
Ukax janiw ukhamäkaspati, kunjamtï siskayätanxa, marihuanax 400 qullanakat apthapitäkaspas ukhamawa, ukat inas yaqhipax kuna usunak qullañatakis askïchispa, ukampis janiw ukanak pitasakix usunakat qullasksnati. Carlton Turner sat qullañ tuqit yatxattʼat jaqix akham siwa: “Mä usutar penicilina churañatakix qurwantat tʼantʼa manqʼayañäkaspas ukamp sasiwa” sasa. Ukhamasti, inas mä urux uka marihuanan utjki uka qullanakax yaqhip usunak qullañatakix wali askïchispa, ukhamasti “ukanakakwa” qullirinakax usutanakar churapxaspa, jan ukax yaqha ukham qullanakwa churapxaspa. Ukatwa Estados Unidos markanxa qullañ tuqit yanaptʼirinakax akham qillqapxpachäna: “Inas qulläkaspas ukham apnaqapxchispa, ukampis jan walinakarux puriyaskakistaspawa” sasa.
[275 janan fotopa]
Jan axsartʼasaw droganak churäma satax janiw sañama
[276, 277 jananakan fotonakapa]
Jichhax jan walin uñjasisax qulljassta ukhaxa . . . jukʼamp jan walinakanwa jutïrinxa uñjasïta