3 yatichäwi
Kunjamatsa Diosan utjatap yatsna
1, 2. ¿Diosax utjiti janicha uk yatiñatakix kuna tuqit amuytʼañasasa?
DIOSAX utjiti janicha uk yatiñatakix ak amuytʼañasawa: Taqi kunatï utjki ukanakax mä luririnipuniwa. Kunas wali chʼaman luratäki ukhaxa, luriripax wali yatxattʼatäñapawa.
2 Kunatï utaman utjki ukanakat amuytʼañäni. Mesasa qunuñanakasa ikiñasa phukhunakasa platonakasa; taqi kunatï utan utjki ukanakaxa maynin luratawa, ukat uta pirqanakasa uta pampasa punkusa maynin luratarakiwa. Chiqpachansa, ukanak lurañax janiw añcha chʼamäkiti. Ukampis luririniwa, ukhamax wali muspharkañ luratanakaxa, ¿janit wali yatiñani luririnïkpacha?
Alaxpachasa akapachasa wali muspharkañ luratawa
3, 4. ¿Kunjamsa taqi uka luratanakax Diosan utjatapatxa yatiyistu?
3 Janiw mä relojux ukhamak uñstkiti. Uk amuytʼañatakixa, aka Uraqix kunjam uttʼayatasa uka tuqit parltʼañäni, wali muspharkañapuniwa. Aka Uraqix Intiruw muyti, janipuniw mä jukʼsa nayrtʼkaspas ni qhiptʼkaspasa. Ukat yaqhanakaw pachpa Intir tiempoparu muytapxaraki, waranq waranqa maranakaw ukham muyusipki. Janiw ukakïkiti, jan ukasti walja ukhamanakaw utjaraki, ukaw Galaxia sataxa. Jiwasax Vía Láctea satäkis uka galaxianwa jakastanxa, ukanxa 100.000 millón warawaranakaw utji. ¿Inas arumanakax warawaranaka uñjirïsta? Ukax Vía Láctea satawa. ¿Janit wali muspharañjamäki? Ukampis janiw ukar tukuskiti, jan jaktʼkaña millón millón galaxianakaw utji. Ukatxa, janiw mayawjanaki sayapkiti, jan ukasti tiempoparupuniw unxtapxi, jan qhiptʼasa jan nayrtʼasaw mä relojur uñtat muyusipki.
4 Mä reloj lurañax janiw sinti chʼamäkiti, ukampis mä luririnipuniwa, ukhamaxa uka muspharkañ Galaxianaka luririxa wali amuytʼanïpachawa. Ukatwa, Bibliax akham sistu: “Alaxpach uñtapxam ukatsti uñatatapxarakim: ¿Khitis taqi ukanak uskuxa?” sasa. Ukat akham qhanañcharaki: “[Diosaw] jupanakar mayat mayat jalanuqki ukax sapaqat mayniruw sutitkam jawsaraki. Wali jachʼaw chʼamapaxa munañanïñapasa, janirakiw maynis chhaqkiti” sasa (Isaías 40:26). Ukhamaxa, taqi chʼamani ukat wali yatiñan Diosan luratawa.
Uraqix wali suma luratawa
5-7. ¿Kunatsa Uraqix mä suma Luririniw sisna?
5 Yatxattʼat jaqinakax Uraqit jukʼamp yatxatasax akham sasaw amuyapxi: Uraqjamaxa janipuniw yaqhax utjkiti, jaqin jakañapataki luratäskapuniwa. Janiw Intitxa añcha jayankkisa ni añcha jakʼankkisa, ukhamatwa qhansa juntʼsa sum katuqi. Ukatxa, mä maran Intirux muyti, ukatwa jallu pachasa juyphi pachas utjaraki. Janiw ukakïkiti, mä urunxa pachparukiw muytaraki, ukhamatwa urus arumas utjaraki. Ukat samanamp muyuntatarakiwa, ukhamatwa samaqisax jakasktanxa ukat jan lupimpi nakhantayasiñatakis ukaw jarkʼaqistu ukat yaqhanakampitwa jarkʼaqarakistu. Ukat yapuchasiñasatakix umas uraqisa wali suma luratawa.
6 Janitï ukham muspharkañ luratäkaspana ukhaxa, janiw jakañax utjkaspänti. ¿Taqi ukanakax ina chʼusatakti uñstpachäna? Science News sat revistax akham siwa: “Janipuniw ukham muspharkañ luratanakax ina chʼusat uñstkaspänti” sasa. Janiw ukhamatak uñstkaspänti, jan ukasti mä amtampi luratawa.
7 Jumatï mä suma utar mantasma ukat kunayman manqʼanak jikxatasma, umani luzani ukham lurtʼatäspa ukhaxa, ¿kamsasmasa? ¿Ina chʼusatak ukanakax uñsti sasmati? Janiw ukham amuykasmati, jan ukasti wali yatiñäni ukat amuytʼasir jaqin luratawa, sasaw sasma. Aka Uraqix mä suma Luririn amuyumpi chʼaman luratarakiwa, wali suma utanakat sipansa jukʼamp suma lurtʼatawa, ukat kunatï jaqinakan jakañapatakix wakiski ukanakampi phuqantatarakiwa.
8. Taqi kunatï Uraqin utjki ukanakaxa, ¿kunjamsa Diosax sum jakasiñas munatap uñachtʼayistu?
8 Wali sum jakasiñatakix taqi kunaw Uraqin utji, uka tuqinakat amuytʼañäni. Kunayman kast panqaranakaw utji, jachʼan jiskʼani ukat kunayman coloranakani ukhama, taqi ukanakax jiwasan kusisiñasatakiwa. Ukampisa, taqi kast juyranakaw jan ukax achunakaw manqʼañatakix utjaraki. Chʼuminakasa qullunakasa qutanakasa wali sumapuniw nayrasatakixa, Inti jalantaskir uñjañax wal chuymasan musphartanxa. Anuqallu jan ukax phisiqallu anatir uñjasaxa, ¿janit kusistʼkarakta? Kunjamtï uñjawayktanxa, Uraqixa taqi kunaniw jiwasan sum jakasiñasatakixa. Ukhamaxa, wali yatiñani Luririn luratawa. Janiw ukham utjañasatakik luratäkiti, jan ukasti wali kusisita sum jakasiñasataki luratawa.
9. ¿Khitisa Uraq luri, ukat kunatsa?
9 Ukhamaxa taqi kun Luririr iyawsañasawa, kunjamtï Bibliax siski ukhama, Isaías profetax akham sasaw Jehová Diosat satayna: “Jumaw alaxpachsa akapachsa usktaxa” sasa. ¿Kuna amtampis luratayna? Ukat akham sasaw Diosat qhanañchi, “khititix aka uraqi lurki saytʼaykaraki, khititix uchki jan chʼusäñapataki, jan ukasti jaqinïñapataki [luri]” sasa (Isaías 37:16; 45:18).
Muspharkañ celulanaka
10, 11. ¿Kunatsa celulanakax wali muspharkañapunixa?
10 ¿Kamsasmas celulanakatxa? ¿Luririnirakïpachati? Amuytʼañatakix mä celulat parltʼañäni. Evolution: A Theory in Crisis libronxa, Michael Denton sat yatxattʼat jaqix akham sasaw satayna: “Jan yäqkaña jiskʼa celulanakasa wali muspharkañ luratawa. Ukham jiskʼakïchisa, mä fabricäkaspasa ukhamawa, uka manqhanxa waranq waranqa jukʼamp jiskʼa celulanakaniwa, janipuniw jaqix ukham lurkaspati” sasa.
11 Mä jaqix kunjamänis ukaxa mä celulan imatawa, uka tuqit parlkasax akham sasaw qhanañchi: “Aka jiskʼa celulaxa mä jachʼa computadorat sipansa jukʼamp yatiñaniwa, uka jiskʼa celulanwa kunjamänitï mä jaqix uka yatiyäwinakax imata, janis uñjañjamakchisa wali muspharkañ luratapuniwa; janipuniw jaqix ukhamanak lurkiti. Jachʼa computadoranakat sipansa uka jiskʼa celulanakaxa, jukʼamp muspharkañ luratawa, ukanak uñjasinsti wali jiskʼachataw jikxatasipxta” sasa.
12. ¿Kunsa mä yatxattʼat jaqix celulanakan utjatapat arsuwayi?
12 Denton sat chachax saskakiwa: “Uka jiskʼa muspharkañ celulanakaxa, jan yäqatäkchisa, janipuniw ina chʼusat uñstkaspati” sasa. Ukhamasti, mä suma amuytʼir Luririx utjañapapuniwa.
Muspharkañ lixwi (laxwi)
13, 14. ¿Kunatsa lixwix mä celulat sipansa jukʼampi muspharkañaxa?
13 Uka yatxattʼat jaqix saskakiwa: “Jaqin lixwipax uka jiskʼa celulanakat sipansa jukʼamp muspharkañ luratawa. 10.000 millón ukha células nerviosas sat jiskʼa celulanakaniwa. Ukat uka kasta mä celulaxa yaqha ukham celulanakampi jikthaptañatakix tunka waranqa saphinakanïkaspas ukhamawa, ukat yaqhipasti patak waranqa ukha saphinakanipxarakispawa. Ukhamasti jaqin lixwipanxa 1.000.000.000.000.000 ukha kutiw uka celulanakax jikthaptapxi.
14 Denton sat jaqix saskakiwa: “Lixwisatxa mä jiskʼa chiqakis wali suma wakichtʼataspa ukhaxa, Uraqpachan teléfono cablenakax utjki ukat sipansa jukʼamp muspharkañäspawa” sasa. Ukat akham jisktʼasiraki: “¿Ukanakax ina chʼusatakti uñstaspäna?” sasa. Janiwa. Lixwixa mä suma amuytʼani ukat sum jakasiñas munirin luratapunïpachawa.
15. ¿Kunsa yatxattʼat jaqinakax lixwit sapxi?
15 Lixwisax jichha pachan uñstki uka jachʼa computadoranakat sipansa wali suma lurtʼatawa. Ukatwa Morton Hunt sat yatxattʼat qillqirix akham säna: “Uka jachʼa computadoranakat sipansa jukʼamp yatiñaniw lixwisaxa” sasa. Ukat Doctor Robert J. White, akham sasaw sarakïna: “Janiw ina chʼusat lixwimpi amuyumpix uñstkaspänti, jachʼa yatiñan luririnïñapapuniwa. . . uka luratanakatxa janiw khitis sum amuyañ yatkiti. [...] Ukhamaxa, wali yatiñaniw uk lurpacha” sasa. Uka Luririx sum jakasiñaswa munpacha, ukatwa ukham lurpachïstu.
Wilax muspharkañ luratawa
16-18. 1) ¿Kunatsa wilax wali muspharkañapunixa? 2) ¿Ukanak yatisax kun amuyañasasa?
16 Amuytʼañäni, chʼamsa samansa wilaw cuerposarux apanti ukat usunakatsa jarkʼaqarakistuwa. Wila globulanakaw wilanxa utji, uka tuqitxa, ABC’s of the Human Body libroxa akham siwa: “Mä chʼaqanakwa 250.000.000 ukha wila globulonakax utji [...] ukat taqpach cuerponxa niya 25.000.000.000.000 ukhaw utjpacha, ukxa pelot anatañ pusi jiskʼa canchanakaruw apatatasispa, [...] ukatxa mä chʼipxtanakwa 3.000.000 machaq globulonakax yaqhanak lantix uñstaraki” sasa.
17 Uka pachpa librow wilan utjki, uka janqʼu globulonakat parlasax akham saraki: “Wila globulonakax mä kastakiw utji, ukampisa janqʼu globulonakax walja kastaw utji, ukat sapa kastaxa kunayman jan walinakatwa cuerposar jarkʼaqistu. Amuytʼañataki, mä kastax jiwat celulanakwa tukjapxi. Yaqhanakasti, cuerposar qʼumachañatakiwa, kunayman usunakat jarkʼaqañataki wakichtʼatäpxiwa ukat jan wali laqʼunakarurakiw tukjapxaraki” sasa.
18 ¡Wilax wali muspharkañ luratawa! Ukatwa usunakatsa jarkʼaqistu, ukhamax wali yatiñani ukat sum jakasiñas muniri Diosan luratapunïpachawa.
Yaqhanakampi
19. ¿Kunjamas nayrasaxa?
19 Yaqha muspharkañ luratanakaw cuerposan utji. Mayax nayrasawa, janipuniw nayrasjamax kuna camaras utjkaspati. Robert Jastrow sat yatxattʼat jaqix akham siwa: “Jaqi nayraxa wali suma lurtʼatawa, janiw kuna telescopio luririsa ukham lurkaspati” sasa. Ukat Popular Photography sat qillqatax akham sarakiwa: “Mä camarat sipansa, jaqin nayranakapax wali muspharkañ luratapuniwa. Taqi kunasa jayankpansa jakʼankpasa sum uñji, janiw mä chiqak uñjkiti jan ukasti maysar maysaru unxtasaw walja tuqi uñji [...]. Jaqi nayrax jupa pachpa aqtir wali muspharkañ computadorat sipansa wali suma lurtʼatapuniwa, janipuniw kuna computadorasa ni camarasa ukham muspharkañ luratäkaspati” sasa.
20. ¿Kuna yaqha muspharkañanakas cuerposan utji?
20 Cuerposanxa yaqhanakax ukham muspharkañ luratarakiwa, jupanakkamaw yanaptʼasipxi. Amuytʼañataki, purakasarux kunayman manqʼanak apanttanxa ukat umanaksa umtanxa, ukampis cuerposaw ukanakxa chʼamar tukuyi. Mä autoru gasolin lanti uka manqʼanak warantsna ukhaxa, ¿kamachaspasa? Ukat kunjamatsa mä wawax utji ukax wali muspharkañarakiwa, awk taykapar uñtasit mä wawax taykapan purakapan niya llätunka phaxsinakanwa jilsu. Ukat mä wawax wali sum parlañ yatiqaraki, ¿uka tuqit kamsaraksnasa?
21. Cuerposan utjki ukanakat yatisaxa, ¿kunsa amuytʼasir jaqinakax sapxi?
21 Jïsa, kunatï curposan utjki ukanakaxa wali suma lurtʼatapuniwa. Janipuniw mä yatiñan jaqix ukham lurkaspati. ¿Ukhamaxa, ina chʼusatak ukanakax uñsti sasmati? ¡Janipuniwa! Janiw ukham amuyañasäkiti, khitinakatï cuerpopar wali sum uñjki ukanakaxa, salmonak qillqirjamarakiw Diosar sapxi: “Jumaruw yuspagarsma, muspharkañpun nayar luristaxa, ¡uksti sumpun yatista!” sasa (Salmo 139:14).
Wali yatiñan Luriri
22, 23. 1) Taqi kun Luririx utjiwa, uk yatiñaxa, ¿kunatsa wakispacha? 2) ¿Kamsisa Bibliax Diosatxa?
22 Bibliaxa akham sasaw qhanañchi: “Sapa utaw maynin luratäñapa, ukampis Diosaw luri taqi kunatix utjkis ukanakxa” sasa (Hebreos 3:4). Kawkir utasa, janis wali chʼama tukus luratäkchixa, maynin luratapuniwa, ukhamasti alaxpachasa aka Uraqisa ukat kunatï ukan utjki ukanakasa, mä luririnïñaparakiwa. Niyakixay avionanakasa radionakasa computadoranakasa ukat televisionakasa maynin luratäkchixa, ukhamaxa khititï ukham muspharkañanak lurañatak jaqir lixwi churki ukaruxa, ¿janit jachʼañchañasäkaspa?
23 Bibliax Jupat akham siwa, “[Jehová] Dios Tatitu, khititix alaxpachsa lurki, janatatkaraki, uraqsa lurkaraki, ukhamaraki ukan achurinakarusa, jakañsa jaqinakarus churkaraki” sasa (Isaías. 42:5). Ukat Bibliax qhanañchaskakiwa: “Tata, nanakan Diosaxa, jumax askïtawa jachʼañchäwi, gloria, ukhamarak munañanïña katuqañatakixa. Jumaw taqi kuns ina chʼusat lurtaxa, munañamatarakwa taqi kunas jakaskaraki, juman uskutarakiwa” sasa (Apocalipsis 4:11).
24. ¿Kunjamatsa Diosan utjatap yatsna?
24 Jïsa, taqi luratanakapatwa Diosan utjatap yattanxa. “Diosan jan uñjkay yänakapax jupan luratanakap tuqiw uñachtʼayasi. Qhanpachwa uñachtʼayasi kunapachatix aka uraqix luratäkäns ukürutpacha jupax Diosätapa, chʼamapax jan tukuskirirakïtapa” (Romanos 1:20).
25, 26. Kunas jan walinak lurañatak apnaqatächisa mä luririniwa, ¿kunatsa ukham sistanxa?
25 Mä avionax askinak lurañatakiw apnaqasispa, uka avionaw yaqha markarus puriyistaspa. Ukampisa, jan wali lurañatakix, jaqinakar jiwarayañataki jan ukax bombanak apnaqañatakiw apnaqasirakispa. Ukhamaxa, askinakatakïskpasa jan ukax jan walitakïskpasa mä luririnipuniwa.
26 Ukhamarakiwa, walinaka ukat jan walinak jaqinakax lurawayapxi, ukampis mä luririnipuniwa, ukhamasti Diosax janiw utjkiti sañaxa janiw wakiskiti. Ukatwa, Bibliax akham sas qhanañchi: “¡Kunjamsa taqi kunsa jan walir tukuyapxi! Ñiqʼix irnaqirimpix mayakïkaspas ukhama. Mä kunas janiw luririparux: ‘Janiw jumax lurkistati’ siskaspati, janirakiw mä kuna ñiqʼit luratas siskaspati luririparuxa: ‘Janiw jumax kuna luratamsa yatktati’” sasa (Isaías 29:16).
27. ¿Kunatsa Diosax tʼaqhisiñ tuqit jisktʼanakarux qhanañchistaniw sasax suysna?
27 Luririsaxa wali chʼamanitapa ukat yatiñanïtapwa ukham muspharkañ luratanakampix uñachtʼayistu. Ukat Uraqisa jakasiñasatakjam wali suma lurtʼatawa, cuerposas lixwisas wali muspharkañ luratarakiwa, taqi kunas wali kusistʼat jakasiñasatak luratawa; ukhamasti chiqapuniw Diosax sum jakasiñas munpacha. Ukhamaxa, ¿kunatsa Diosax tʼaqhisiñanak jan tukjpacha? ¿Kuns lurpachäni? Aka jisktʼanakaru ukat ukham yaqha jisktʼanakar qhanañchasaw yatiñänitas uñachtʼayañäni.
[5 janan fotopa]
Sum jakasiñas munir Diosan wakichtʼataw aka Uraqixa, janiw ukham suma yaqha Uraqix utjkaspati
[6 janan fotopa]
Aka Uraqixa wali suma amtampi luratawa, kʼuchiki wali sum jakasiñasataki wakichtʼatawa
[7 janan fotopa]
‘Jaqin lixwipaxa Uraqpachan teléfono cablenakat sipansa jukʼamp wali muspharkañawa’ —Biología tuqit yatxattʼäta
[8 janan fotopa]
Jaqin nayranakapaxa wali muspharkañ luratapuniwa, janipuniw wali yatiñan jaqis ukham lurkaspati