Bibliankir libron jakhupa 48: Gálatas
Qillqiri: Pablo
Kawkins qillqasïna: Corinton jan ukax Siriankir Antioquiana
Kuna marans tukuyasïna: 50–62 jakʼana
GALACIA markankir akïr tamanakaruw Pablox qillqpachäna: Pisidia Antioquía, Iconio, Listra ukat Derbe, jaya chiqanakankchïnsa pachpa Roma markan mä provinciapankänwa, ukwa Gálatas 1:2 jiskʼa tʼaqax uñachtʼayi. Hechos 13 ukat 14 jaljanakaxa nayrïr saräwinxa uka chiqanakaruw Pablompi Bernabé chachampix sarapxäna sasaw qhanañchi, ukhamatwa Galacia markanakankir tamanakax uttʼasïna. Uka tamanakanxa judionaka, jan judionakaw utjäna, Galia markankirinakas utjarakpachänwa. Pusi tunka suxtani maranwa Pablox Jerusalenar saräna, ukhamax uka qhipatwa ukar sarpachäna (Hech. 12:25).
2 Ukat 49 maranwa Pablompi Silasampix payïr saräwipxa Galacia markan qalltapxäna, ‘tamanakasti wali chʼamaniw iyawsäwinakapana saytʼapxäna. Iyawsirinakasti sapürunjamaw yapxattarakïna’ (Hech. 16:5; 15:40, 41; 16:1, 2). Ukampis judionakan yatichäwinakap jan wali yatichirinakaw jupar arkapxarakïna, yaqhipax Galaciankir tamanakaruw mantapxäna ukatxa circuncidasiñasa, Moisesax katuqkäna uka Leyinak phuqañas wali wakisiripuniwa chiqpach cristianonakatakix sasaw yatichapxäna. Ukäñkamasti, Pablox Misia markat Macedonia ukat Grecia markanakaruw saraskäna, ukat tiempompix Corinto markaruw saräna, ukanwa mara chikatani jilat kullakanakamp chikax irnaqawayäna. Ukat 52 maranxa Éfeso markan thakipnamwa Siriankir Antioquía markar saräna, uka markanwa jupax walja lurañanak lurirïna ukatxa uka marpachaw ukarux purïna (Hech. 16:8, 11, 12; 17:15; 18:1, 11, 18-22).
3 ¿Kawkinsa ukat kunapachas Pablox Galaciankirinakar qillqat apayäna? Chiqpachansa judionakan yatichäwinakap jan wali yatichirinakat istʼasax jankʼakiw qillqpachäna. Inas Corinto, Éfeso jan ukax Siriankir Antioquian qillqchïna. 50-52 maranakan Corinto markan mara chikatani qhiparäna, inas uka urunakan qillqchïna, uka yatiyäwinak Galacia markat puriniñapkamaxa tiempox utjaskänwa. Janjamakiw Éfeso markan qillqkpachänti kunattix mä jukʼa tiempokiw uka markan qhiparäna. Ukampis ‘mä qhawqha urunakaw’ Siriankir Antioquía markanxa qhiparäna, ukanwa wal irnaqirïna, inas 52 maran yapunak apthapiñax jakʼäxchïna, niyakixay uka markampi Asia Menor markampix jakʼapuräpxchïnxa, taqi kunas yatisikïnwa, inas ukhamat judionakan jan wali yatichirinakapat yatischïna, ukhamat inas Siriankir Antioquía markat Galaciankirinakar qillqat apaychïna (Hech. 18:23).
4 “Apóstol Pablox janiw khiti jaqin khitatäkti, jan ukasti pachpa Jesucriston khitatätwa, ukhamarak Dios Awkimpi” sasaw uka cartax qhanañchi. Kunjamsa Pablox apostoljamax irnaqäna ukat kunjamsa sarnaqäna taqi ukanakwa sum qhanañchi, ukatxa Jerusalenankir apostolanakamp chikaw irnaqäna sarakiwa. Ukat apóstol Pedrorus iwxtʼarakïnwa (Gál. 1:1, 13-24; 2:1-14).
5 ¿Kunanakas Gálatas libron chiqätap ukhamaraki Diosan Arupätap uñachtʼayi? Ireneosa, Alejandría markankir Clementesa, Tertulianos ukat Orígenes jaqisa uka qillqatatxa chiqakwa parlapxaraki. Ukampis Biblia tuqit nayra qillqatanak taypinkarakiwa, ukanakax akïrinakarakiwa: Sinaítico, Alejandrino, Vaticano 1209, Códice Ephraemi Syri rescriptus, Códice de Beza, ukat Papiro Chester Beatty 2 (P46). Ukatxa kunjamtï Griego arut Qillqatanakan yatichaskixa ukhamarakiw yatichasi, Hebreo Arut Qullan Qillqatanakampisa ukhamarakiwa, uka Qillqatanakatxa parlapuniwa.
6 “Galacia tuqinkir” tamanakar apayat cartapax chuymar purtʼkiriwa, ukatxa akanakwa uñachtʼayi: 1) jupax chiqa apostolapuniskänwa (uka tuqitwa judionakan jan wali yatichirinakapaxa jaqinakar pantjasiyañ munapxäna) ukatxa 2) Jesusar iyawsatap laykuw apostolätapxa uñachtʼayäna, janiw Leyin luräwinakaparjamaxa, ukhamasti circuncidasiñaxa Criston arkirinakapatakix janiw wakiskänti. Chiqpachansa yaqhampiw Pablox cartanakxa qillqayirïna, ukampis Galaciankirinakatakix jupa pachpaw ‘jachʼa letranakampi’ qillqatayna (6:11). Kunanakatï uka cartan qillqatäkäna ukanakax Pablotakis Galaciankirinakatakis wali wakisiripunïnwa. Criston qhispiyatax kunjamsa chiqpach cristianonakax jikxatasipxi uka tuqitsa sum amuytʼayi uka libroxa.
KUNATSA WALI ASKIXA
14 Pablox jan sinttʼasisaw nayrax arknaqirïna, ukatxa Diosan arunakap yaqha markanakar apiri chʼikhi apostolaruw tuküna, ukwa Gálatas qillqatax uñachtʼayi, ukatxa kunatï jilat kullakanakatakix askïki ukxa arxatapunirïnwa (1:13-16, 23; 5:7-12). Mä irpir chuymanix jan waltʼäwinak askichañatakix jankʼakiw unxtasiñapa, ukwa uñachtʼayistu, ukatxa jan wali amuyunakxa sum amuytʼasaw Bibliampi chiqañchañapa (1:6-9; 3:1-6).
15 Galaciankir tamanakatakix uka qillqatax wali askipunïnwa, Cristonkirjamax kunjamas qhispit sarnaqapxañapäna uksa amuytʼayänwa, ukat suma yatiyäwinak contra arunak jan istʼañsa yaticharakïnwa. Iyawsäwipatwa mä jaqirux chiqätapax uñtʼasi sasaw sum qhanañchäna, ukat qhispiñatakix janiw circuncidasiñax munasxiti sasaw sarakïna (2:16; 3:8; 5:6). Jañchin munañanakap maysar apanukuñatakiw Pablox judionakar ukhamaraki jan judionakar mä tamar mayachthapiñatakiw qillqäna. Leyinakar jan phuqxasax janiw jañchin munañanakaparjam sarnaqapxañapäkänti, kunattix aka arunakaw utjaskäna, ukax akham sänwa: “Jaqi masimarux juma kikparjam munasim” sasa. Jichhürunakanxa uka kamachirjamarakiw cristianonakax sarnaqapxañapa (5:14).
16 Pablox Hebreo Arut Qullan Qillqatanakat apstʼasaw suma uñachtʼäwinakampi Galiaciankirinakarux qillqäna, ukhamatwa Biblian yatichäwinakap sum amuytʼayäna. Isaías 54:1-6 qillqatanakax kamsañs muni ukxa sumwa amuytʼayäna, ukatxa ‘alaxpach Jerusalenax’ Jehová Diosan warmipäkaspas ukhamaw sasaw qhanañchäna. Ukatxa Agar warmimpi Sara warmimpix “mä uñachtʼäwiwa” sasaw qhanañchäna, khitinakatix Cristompi qhispiyatäpki ukanakaw Diosan arunakaparjamax katuqapxani, janiw Leyinak phuqirinakax katuqapkaniti sasaw säna (Gál. 4:21-26; Gén. 16:1-4, 15; 21:1-3, 8-13). Moisesax katuqkäna uka Leyinakax janiw Abrahamampi mä arustʼäwir mantaskän ukarux tʼunjkiti jan ukasti uka Leyinakax ukar yapxatatawa sasaw qhanañcharakïna. Nayra arustʼäwix qalltkän ukhat payïr arustʼäwkamax 430 maranakaw pasäna sasaw saraki, ukax wali askipuniw Biblia qillqatanak amuyañatakixa (Gál. 3:17, 18, 23, 24). Taqi uka qillqatanakax cristianonakan iyawsäwip jichhürunakan chʼamañchañataki imatänwa.
17 Ukampis sumpunwa Diosan Apnaqäwip tuqitxa Wawaruxa uñachtʼayi, taqi profetanakaw uka Wawar suyapxatayna, ukawa jukʼampi askixa. “Jichhax, Diosax arsuwayiwa Abrahamaru, ukhamarak wawaparusa [...] ukasti Cristowa”. Khitinakatix Cristor iyawsasa Diosan wawanakapäxapxi ukanakaxa, uka wawanak taypinkapxañapatakiw katuqasi sasaw Galacia markankirinakatak qillqatax qhanañchi. “Jumanakatix Cristonkapxsta ukaxa, Abrahaman wawanakapäpxaraktawa, kuntix Diosax arsuwaykäna uksa katuqapxarakïtawa” sasaw säna (3:16, 29). Gálatas qillqatankir uka suma iwxanakxa khitinakatix Apnaqäw katuqapkani ukanakax sum istʼapxañapawa, ukat jupanakamp chik irnaqirinakasa istʼapxañaparakiwa: ‘¡Cristox libre sarnaqañ churistu, ukham sarnaqasiñäni!ʼ. “Aski lurañanxa janiw qarjasiñasäkiti, janitix qarjtkañäni ukaxa, horasaparuw cosechxa apthapiñäni.” ‘Taqinirus aski lurañäni, jukʼampis jilat kullakanakasaru’ (5:1; 6:9, 10).
18 Ukat khitinakatix jañchin munañaparjam sarnaqapki ukanakaxa “janiw Diosan reinopanxa katuqatäpkaniti” sasaw tukuyañatakix qhanañchi. Ukhamasti taqiniw qʼañu luräwinakatsa, akapachan jan wali luräwinakapatsa jaltxapxañapa ukatxa kunatix qullan ajayun achupäki uk lurxapxañapa, ukanakax akanakawa: “Munasiña, kusisiña, samaraña, llampʼu chuymanïña, taqimpis sumankaña, khuyapayasirïña, taqi kunansa phuqhirïña, llampʼu chuymanïña, janchin munañapar atipjaña” (5:19-23).