Bibliankir libron jakhupa 49: Efesios

Qillqiri: Pablo

Kawkins qillqasïna: Roma

Kuna marans tukuyasïna: 60–61 jakʼana

JUMAX carcelan jistʼantatäkasmas ukham amuytʼañäni. Diosan arunakap yatiyir cristianjam taqi chuyma irnaqatam laykuw arknaqapxtamxa ukatwa jichhax carcelan uñjastaxa. Niyakixay tamanak tumptʼiris jan sarirjamäkstaxa, ¿kuns kamachasma? ¿Khitinakarutix Bibliat yatichkta ukat jichhax cristianüxapxi ukanakar janit qillqat apaykasma? ¿Janit jupanakax jumat llakisipkpacha? Ukat ¿janit jupanakar chuymachtʼañax wakiskaspa? ¡Jïsa, wakisiwa! Ukatwa jumax qillqañ qallttaxa. Kuntï Pablox 59-61 maranakan Roma markan nayrïr katuntatäkasin lurkäna uka pachparakiw jumax lurtaxa. Jupax César apnaqirimp uñjatäñwa mayitayna, taripatäñ suyaskchïnsa janiw ukhamaki antutapkataynati, ukampis janiw taqi kun lurañatsa jarkʼatapunïkänti. Éfeso markankirinakaruw Roma markatpach qillqat apayatayna, inas 60 jan ukax 61 maranachïna, ukatxa Tiquicompiw apayäna, ukat Onesimox jupampirakiw saräna (Efe. 6:21; Col. 4:7-9).

² Qalltatpachpunwa Pablon qillqatätapax yatisi, ukat pusi kutiw ‘Cristo Jesús layku katuntatätwa’ sasin qhanañchi (Efe. 1:1; 3:1, 13; 4:1; 6:20). Ukat yaqhipax janiw Pablon qillqatäkiti sasaw sapxi, ukampis uka arunakax jan kunaruw tukusi. Chester Beatty 2 (P⁴⁶) sat nayra qillqatax 200 maranakatawa, ukat 86 jananakaniwa, uka taypinkiw Pablon qillqatanakapaxa. Éfeso markankirinakatak qillqatapaxa uka taypinkarakiwa, ukhamax uka maranakanxa Pablon qillqatanakap taypiruw uchasïna.

³ Yupaychäw tuqit nayra qillqirinakax Pablon qillqatäskapuniw sasaw qhanañchapxi, ukat “Éfeso markankirinakaruw” qillqäna sapxarakiwa. Sañäni, Ireneox patak maranakanwa jakäna, ukat akham sasinwa Efesios 5:30 jiskʼa tʼaqatxa parläna: “Kunjamtix qullan Pablox siskixa, jupanx mayakïtanwa” sasa. Alejandría markankir Clementexa uka maranakanwa jakarakïna, ukatxa akhamwa Efesios 5:21 jiskʼa tʼaqatxa säna: “Ukatwa Efesonkirinakarux akham sas qillqixa: Maynit maynikama, Diosar axsartasina purapat istʼasirïpxam” sasa. Ukat pä patak maranakan qillqkasaxa akham sasaw Orígenes chachax Efesios 1:4 jiskʼa tʼaqatxa qillqäna: “Apostolax niya ukhamarakiw Efesonkirinakar qillqkasax parli sasaw saraki, jupax akham sänwa: janïra aka Uraqi utjkipan ajllistu”a sasa. Ukat nayra cristianonakat mä qillqirix uka tuqit parlarakiwa, jupax Eusebio satänwa (260-342 maranakan jakäna), Diosan Arupjam uñtʼatäki uka qillqatanak taypiruw Efesios qillqatxa ucharaki, ukatxa yupaychäw tuqit yatxattʼatanakatxa niya taqiniw Efesios qillqatax Diosan amuytʼayat arunakapaw sasaw sapxib.

⁴ Chester Beatty nayra qillqatasa, Manuscrito Vaticano 1209 qillqatasa ukat Manuscrito Sinaítico sat nayra qillqatasa “Éfeso markan” siski uka arunakaxa janiw utjkiti, uka arunakax 1 jalja 1 jiskʼa tʼaqankiwa, ukhamasti kawkirus uka cartax apayasïna ukax janiw qhanañchaskiti. Janiw ukakïkiti jan ukasti Pablox aruntanakwa Efesonkirinakatakix apayäna ukax janirakiw uñstkiti (Pablox kimsa mara jupanakamp chikäskchïna ukasa), ukatwa yaqhipax yaqha chiqaruw uka cartax apayaspachäna sasaw sapxi, jan ukax Asia Menor satäki uka chiqanakan utjiri tamanakaruw apayaskpachäna, uka chiqanakankän Éfeso markaxa sasaw sapxi. Ukampis uka nayra qillqatanakatxa, niya taqiniw “Éfeso markan” siski uka arunakxa uchapxi, ukat kunjamtï yatktanxa, yupaychäw tuqit nayra qillqirinakax Efesonkirinakar qillqatjamwa uñjapxäna.

⁵ Kunanakas uka urunakan utjaskäna, ukanakaw uka cartan qillqasitapxa amuytʼayitu. Nayra patak maranakanxa Éfeso markax layqasiñanakampi, yatirinakampi, chʼamakaninakampi ukat Ártemis sat diosarc yupaychañampi phuqantatänwa, ukhamat wali uñtʼatänwa. Uka Ártemis diosa jakʼanxa mä suma yupaychañ utwa lurapxäna, ukatxa jaqinakan lurat paqallqu muspharkañanakatxa maynïnwa. Ukat 1800 maranakanwa uka chiqan laqʼa allsupxäna, uka yupaychañ utaxa anchorux niya 73 metronakani ukat saytʼurux 127 metronakan uraqiruw lurasïna. Uka utax anchorux 50 metronakanïnwa ukat saytʼurusti 105 metronakanirakïnwa. Ukatxa tunka paqallqun metroni ukchʼa machonanakan sayarayatänwa, uka patak machonanakax mármol janqʼu qalat luratänwa. Ukat uta patax ukham pallalla qalanakampi muyuntayatarakïnwa. Ukat uka qalanakax jikiski ukatakixa qurimpiw uchapxäna sasaw sapxi. Uka yupaychañ uta uñjirix taqi chiqatwa sarapxirïna, ukat fiestanakax utjkäna ukhaxa waljanipuniw uka markar sarapxirïna. Ukhamax qullqimpi irnaqirinakax wal qullqichasipxäna, Ártemis sat diosan templetenakapwa aljapxirïna, uka diosar yupaychañataki saririnakaw amtañatakix ukanak alapxirïna.

⁶ Pablox payïr saräwipanxa mä jukʼa tiempow Éfeso markan qhiparäna, Diosan arunakap yatiyañataki, ukatxa Priscilampir Aquilampiruw uka markan jaytawayäna jaqinakar yatiyapxañapataki (Hech. 18:18-21). Ukat kimsïr saräwipanxa mä kutimpiw uka markarux kuttʼäna, niya kimsa maranakaw “Thakitxa” mä arunxa “Diosan arunakap” waljanir yatiyäna (Hech. 19:8-10; 20:31). Uka markankkasax Pablox wal irnaqäna. Daily Life in Bible Times sat libropanxa akham sasaw A. E. Bailey jaqix qillqatayna: “Pablox willjtat niya chika urkamaw sapüru irnaqirïna (Hech. 20:34, 35), ukharakiw Tiranox yatichañ tukuyarakïna; ukat tantachasiñ utax utjkäna ukanwa janïr chika urükipan qalltasinxa niya pusi jaypʼu horaskamaw Diosan arunakapat parlirïna, yanapirinakapampiw tantachasirïna, [...] ukat tukuyañatakix pusi jaypʼu horasat qalltasinxa, arumkamaw jaqinakar yatiyirix saräna (Hech. 20:20, 21, 31). Ukat inas maynix kunapachas manqʼasïna ukat iktʼäna sasin jisktʼaschispa” sasa (1943, 308 jana).

⁷ Yupaychañataki santonak apnaqapkäna ukanakax janiw walïkiti sasaw Pablox taqi chuyma jaqinakar yatiyäna. Ukatwa uka diosanak luririnakasa aljirinakasa wal phiñasipxäna —qullqimp irnaqir Demetrio jaqjama—, ukham jan walinak utjipanwa Pablox uka markat sarxäna (Hech. 19:23–20:1).

⁸ Ukhamasti katuntatäkasaxa kuna jan walinakansa uka tamax uñjasïna ukanakatwa lupʼiskäna, jan wali yupaychirinakan muyuntata, Ártemis diosar yupaychañ utan chʼamaktʼayata ukhamaw uka markanxa jilat kullakanakax jikxatasipxäna. Ukatwa Pablox mä uñachtʼäwimpi uka jawtʼat jilat kullakanakarux parläna, sapa maynitakis ukax wali askipunïnwa, uka uñachtʼäwinxa jumanakaw ‘mä qullan utäpxtaxa’ sasaw säna, ukanxa Jehová Diosaw ajayup tuqi ukanki (Efe. 2:21, MT). Efesonkirinakarux Diosax kunjamsa utap apnaqañ amti uka “jan amuytʼkañ amtäwipxa” yatiyasïnwa, uka taypiw Jesucristo tuqi sumankañasa taqi kunan mayakïñapasa utjxani, ukanak yatisax wali sumwa uka jilat kullakanakax amuytʼasipxpachäna, ukatxa wal chuymacharakpachäna (1:9, 10). Cristonxa kunjamsa judiompi jan judiompi mayakïxapxi ukwa qhanañchi. Mayaki sarnaqañaruw chʼamañchi. Ukhamax jichhax amuyxtanwa kunatsa uka cartax qillqasïna ukxa, ukax kunja askisa, Diosan amuytʼayatätapasa qhanarakiwa.

KUNATSA WALI ASKIXA

¹⁶ Kunjamsa mä cristianox sarnaqañapa uka tuqitxa niya taqpach cartanwa parlasi. Niyakixay aka urunakanxa jan walinakasa lunthatasiñanakasa wal jilxatawaychixa, ukhamax Pablon uka suma iwxanakapax wali askipuniwa khitinakatix Dios chuyma sarnaqañ munapki ukanakatakixa. ¿Kunjamsa wawanakax awk taykanakapar uñjapxañapa, ukat awk taykanakas kunjamsa wawanakapar uñjapxañaparaki? ¿Chachax kunsa warmipatakix lurañapa ukat warmix kunsa chachapatakix lurañaparaki? ¿Cristian tamankirinakax kunsa sapa maynis lurapxañapa aka ñanqha pachan munasiñana sarnaqañatakisa ukat cristianjam qʼuma sarnaqañatakisa? Pablon uka suma iwxanakapax taqi uka jisktʼanakwa qhanañchi, ukat cristianjamax machaqat isthapisipxam siski uka arunakax kamsañs muni uksa qhanañcharakiwa. Kunjam sarnaqañassa Diosax muni “suma qʼuma chiqa kankañan jakapxa[ñasataki]”, ukxa Efesios qillqatanakat yatiqasaw sum amuysnaxa (4:24-32; 6:1-4; 5:3-5, 15-20, 22-33).

¹⁷ Tama taypinxa kunatsa maynir kun lurañatakis uttʼayapxi jan ukax kun lurañsa churapxi ukwa uka qillqatax sum uñachtʼayaraki. Ukax ‘jupanakan luräwinakap lurapxañapatakiw wakichtʼi, Criston cuerpop jiltayañataki’, ukhamat suma amuytʼasirïpxañapataki. Taman taqi ukanakarjam sum sarnaqasaxa, mä cristianox ‘munasiñan jiltañapataki, Cristompix mayar tukusina, kawkïritix cuerpon pʼiqipäki ukana’ (4:12, 15).

¹⁸ “Criston jan amuytʼkañ imantat luräwinakapa” sum yatiqañax wali askipunïnwa uka nayra tamatakixa. “Jan judiopkis ukanakax judionakamp chika” jawsatawa sasaw qhanañchasi, taqi markanakankir jaqinakaruw jawsasïna ‘pachpa herencia katuqapxañapataki, ukhamarak mä cuerporu tukutäpxañapataki, Cristo Jesusar Diosax arsuwaykäna uksa katuqapxañapatakiraki’. Moisesax katuqkäna uka Leyinakaw judionakarux yaqha jaqinakat yaqhachäna, ukampis uka kamachinakax tukusxänwa, ukat jichhax Criston wila wartasitapatxa taqiniw qullanapxasapänxa ukatxa Diosan utapankapxasapänxa. Ártemis diosar yupaychañ utat sipansa, jupanakarux Cristomp chikaw mä utar uñtata lurasiskäna, Diosax ajayup tuqi ukankañapataki... ‘Jehová Diosar katuyata’ mä qullan utäñapataki (3:4, 6; 2:15, 21).

¹⁹ ‘Jan amuytʼkañ amtäwipat’ parlkasinxa, kunjamsa uka ‘amtäwix phuqasini’ uka tuqitwa Pablox parlarakïna ‘taqi kunasa mayachthapitäñapatakiw, alaxpachankirinakasa aka uraqinkirinakasa, taqi kunas Criston munañapankañapataki’. Ukhamatwa Diosax sumankañsa mayakïñsa apanini sasaw qhanañchi. Uka tuqitxa Pablox Efesonkirinakatakix Diosatwa mayirapïna, ukhamata kuna suytʼäwtï Diosax jupanakar churkäna ukanak sum amuyapxañapataki ukat ‘kunja muspharkaña jachʼa herenciatix Diosax jupanakar churkäna ukanak yatipxañapatakiraki’. Uka arunak katuqasax suytʼäwipax wali sumäpachänwa. Ukatxa aka urunakatakix Efesonkirinakataki Diosan amuytʼayata qillqatax wali askirakiwa, ‘ukhamat kuntï Diosax churki ukanakampi phuqantatäñasataki’ (1:9-11, 18; 3:19).

[Qhanañchäwinaka]