Timgad markjja wasar pampanwa jikjjatapjjäna
KHÄ 1765 maranjja, Escocia markan jakasiri James Bruce jan uñtʼat lugaranak thaqeri chachajj wal muspharäna. Argelia markan utjki uka wasar pampanjja, romanonakan lurat jachʼa punkur uñtat mä monumento, chʼalla manqhan niya qʼala imantat uñjäna. Janiw ukakïkänti, Bruce chachajj kawkïr jachʼa marktï romanonakajj África alay toqen lurapkäna uka markwa chʼallampi imantat jikjjatäna, ukampis jupajj janiw uk yatkänti: uka markajj Thamugadi satänwa, jichhajj Timgad satäjjewa.
Patak jila maranak qhepatjja, 1881 maran Francia markankir arqueologonakaw uka laqayanak allsuñ qalltapjjäna, uka laqayanakajj sumakiskänwa. Uka markajj wasar pampans jikjjataskchïnjja, markachirinakapajj qamiripjjänwa ukat sum jakasipjjarakïna. ¿Kunatsa romanonakajj wasar pampan uka marka uttʼayapjjpachäna? Uka markatsa, markachirinakapatsa ¿kunanaksa yateqsna?
¿KUNA AMTAMPIS UKA MARKAJJ LURASÏNA?
Romanonakajj 100 nayra pacha maranwa África alay toqekam markanak katuntapjjäna, ukampis mayawjat yaqhawjaru sarir tribunakaw Roma marka contra saytʼasipjjäna. Ukanakar saykatañatakejja, romanonakajj perqanaka ukat uñchʼukiñatak torrenakwa qollunak taypin lurapjjäna, uka lugarajj jichhürunakan Argelia markäjjewa. Ukjja, Tercera Legión Augusta uka soldadonakaw lurapjjäna. Ukampis qhepatjja, Timgad markwa lurapjjäna, uka markajj yaqha amtampiw lurasïna.
Timgad markajj jubilat soldadonakatakïniw sasins romanonakajj sapkchïnjja. Uka cheqan utjkäna uka tribunakan jan saytʼasipjjañapatakiw lurapjjäna, amtapajj phoqasïnwa. Timgad markan sum qamasiñ utjkäna ukaw ukankir jaqenakar muspharayäna, ukat ukarurakiw aljasir sarapjjerïna. Uka markan wal jakañ munasaw waljanejj ejercitor 25 maranak servir sarapjjäna, ukhamat jupanakasa yoqall wawanakapasa romanojjapjjañapataki, kunattejj romanonakakiw uka markan jakapjjañapäna.
Ukampis África toqet jutir yaqhep jaqenakajj romanojjapjjchïnsa, jukʼampinakwa munapjjäna, ukatwa uka markansa yaqha markanakansa jukʼamp cargonak qatoqapjjäna. Kuntï romanonakajj amtapkäna ukajj phoqasïnwa, 50 maranak pasatatjja, Timgad markan jila part jakirinakajj África toqetäpjjänwa.
JANIW ROMA MARKA CONTRA SAYTʼASJJAPJJÄNTI
Jachʼa machonanaka ukat aljasiñatak puestonakan mercado
¿Kunatsa África cheqan jakasirinakajj romanonak contra jan saytʼasjjapjjäna? Romanonakajja, uka markan taqenis igualak jakasipjjañapatakiw Cicerón chachan yatichäwiparjam chʼamañchapjjäna. Oraqejj romanonakatakisa africanonakatakisa yäparuw jaljasïna. Ukhamarak marksa sum amuytʼasaw lurapjjäna, yaqhep cuadranakapajj callenakamp jalanoqtʼatänwa, anchorusa largorusa 20 metronakanïnwa. Ukham yäparu suma lurtʼat uñjasaw africanonakajj uka markan jakañ wal munapjjäna.
Roma markankir yaqhep markanakjamaw Timgad markan jakasirinakajj mä cheqan (foro) tantachasipjjerïna, ukanwa anatapjjerïna, qhep qhepa yatiyäwinaksa istʼapjjerïna. Uka jakʼanakan wasar qollunakan jakasirinakajja, lupit jarkʼaqasiñatakejj columnanakan chʼiwipan sarnaqaña, juntʼu umanakan jan ukajj estanquenakan amigonakamp chika qontʼat parltʼasiskañsa wal munapjjerïpachäna.
Patjja cheqan kimsa diosanakani lursut qala
Maysa toqetjja, kunanakatï teatron luraskäna ukanak uñjasaw africanonakajj romanonak contra jan saytʼasjjapjjänti. Ukanjja, pachpa markata ukat uka jakʼankirinakatwa jaqenakajj 3.500 ukhani tantachasipjjerïna. Uka teatronjja, kunayman qʼañu luräwinaka, nuwasiñanakaw uñachtʼayasirïna, ukanak uñjasaw jaqenakajj kusisipjjerïna.
¿Religionat kamsasirakispasa? Juntʼu umanakamp bañasiñatak lugaranakan pisopasa, perqanakapas romanonakan diosanakapani suma pinttʼat walja coloranakan dibujonakanïnwa. Uka cheqarojj walja jaqenakaw sarapjjerïna, ukhamajj jukʼat jukʼatwa africanonakajj romanonakan religionapsa ukat diosanakaparus sum uñtʼjjapjjäna.
TIMGAD MARKAJJ ARMATÄJJÄNWA
Trajano sat romano emperadorajj Timgad marka 100 jichha pacha maran uttʼaykäna uka qhepatjja, romanonakajj África alay toqen taqe kasta juyranak yapuchapjjañapataki, aceite de oliva ukat vino lurapjjañapatakiw chʼamañchapjjäna. Ukhamatwa uka cheqat manqʼañanak Roma markpachar apapjjäna. Tiempompejj uka markan jakirinakajj wal jiltjjäna ukatwa perqanakap anqäjjar kun utachjjapjjäna.
Timgad markan jakasirinakasa ukat jachʼa oraqeninakasa Roma markampi negocio lurasaw wal qollqechasipjjäna, ukampis yapuchirinakajj janiw kuna askinaks katoqapkänti. Ukatwa 200 maranakanjja, impuestonaka wal jiljjattipana, ina chʼusat tʼaqhesiñanak utj-jjepan saytʼasjjapjjäna. Jupanakat mä qawqhanejj catolicojjapjjchïnsa, donatistas sasin uñtʼatäpkän ukanakampiw mayachtʼasipjjäna, donatistanakajj ‘cristianöpjjtwa’ sasaw Iglesian jan wali luräwinakap uñjasa jitheqtapjjäna. (“Donatistas siski ukanakajj ¿qʼoma religionäpjjänti?” sat recuadro uñjjattʼäta.)
Walja maranakaw religionanakasa ukat jupanakkamas chʼajjwapjjäna, yaqha markat jutir tribunakas ukhamarakiw uka marka contra nuwasjjapjjäna, ukhamatwa romanonakajj Timgad marka jan apnaqjjänti. Ukat 500 jichha pacha maranakanwa, Arabia cheqankir tribunakajj Timgad marka qʼal phichantapjjäna. Ukhamatwa uka markajj waranqa jila maranak armatäjjäna.
“¡UKAPÏ JAKAÑAJJA!”
Tantachasiña cheqanjja, latín arut akham qellqataw utjäna: “Uywanak katjaña, jarisiña, anataña, larusiña. ¡Ukapï jakañajja!” sasa.
Markan walja jaqenak tantachasipkäna uka cheqanjja, latín arut akham mä qellqatwa arqueologonakajj jikjjatapjjäna. “Uywanak katjaña, jarisiña, anataña, larusiña. ¡Ukapï jakañajja!” sasa. Nayra sarnaqäwinakat yatjjatiri mä chachajj akham siwa: “Uka arunakajj janiw sinti qollqenïñ munapjjapat uñachtʼaykiti, ukampis yaqhep jaqenakatakejj ukham jakasiñajj wali yatiñanïñampi sasiwa” sasa.
Romanonakajj walja maranakaw ukham amuyas jakapjjäna. Nayrïr patak maranakan jakasir apóstol Pablojj kunjamsa uka tiempon jaqenakajj amuyapjjerïna uka toqet akham sänwa: “Manqʼasiñäni, umtʼasiñäni, qharürojj jiwjjchiñänejjaya” sasa. Romanonakajj religionanïpjjchïnsa, jakkasinwa kusisiñ munapjjerïna ukat jan kuna amtampikiw jakapjjerïna. Pablojj uka kasta jaqenakamp jan chikachasipjjañapatakiw akham sasin ewjjtʼäna: “Jan wali jaqenakampi sarnaqañajj suma luräwinaka chhaqhayañawa” sasa (1 Corintios 15:32, 33).
Timgad markachirinakajj 1.500 maranak nayras jakapkchïnjja, kuntï amuyapkäna ukajj janiw chhaqtkiti. Jichhürunakanjja jaqenakajj ukhamarakiw amuyapjje, ‘jan kunat llakisisaw kusistʼaña’ sasaw sapjje. Ukampis niyakejjay akapachajj tukusjjchinejja, Bibliajj akham sasaw ewjjtʼistu: “Akapachan kuna aski jikjjatirinakasa, janis kunsa jikjjatapkaspa ukhamaw tukupjjañaparaki, aka oraqesti niyaw tukusiski” sasa (1 Corintios 7:31).
¿Kunsa Timgad markan laqayanakapat yateqsna? Kusisit jakasiñatakejja, janiw jichhürunakan utjki ukanakat sinti llakisiñasäkiti. Antisas aka arunakwa amtañasa: “Akapachajj tukusirikiwa jan wali luräwinakapamppacha, ukampis kawkïritejj Diosan munañap lurki ukajj wiñayatakiw jaki” sasa (1 Juan 2:17).