Ибраһимин һәгигәтәнми дәвәләри вар иди?
МҮГӘДДӘС КИТАБДА дејилир ки, Ибраһимин фирондан алдығы ев һејванлары арасында дәвәләр дә вар иди (Јар. 12:16). Ибраһимин нөкәри Месопотамијаја узун сәјаһәтә чыханда «ағасындан он дәвә» ҝөтүрмүшдү. Беләликлә, Мүгәддәс Китаба әсасән, тәхминән 4000 ил бундан әввәл Ибраһимин дәвәләри вар иди (Јар. 24:10).
Лакин бәзиләри бу мәлуматларын сәһв олдуғуну дејирләр. Онларын фикринҹә, Мүгәддәс Китабын бу парчаларынын әһатә етдији дөврдә дәвәләр бу мәгсәд үчүн истифадә олунмурду. Мисал үчүн, бир мәнбәдә гејд едилир: «Алимләр бу мәлуматларын тарихи бахымдан дәгиг олмадығыны иддиа едирләр, чүнки чохлары һесаб едир ки, бу һејванлары тәхминән ерамыздан әввәл 1200-ҹү илләрдә, јәни Ибраһимин јашадығы дөврдән хејли сонра әһлиләшдирмәјә башлајыблар» («New International Version Archaeological Study Bible»).
Диҝәр алимләр исә башга ҹүр дүшүнүрләр. Онлар дејирләр ки, дәвәләрин әһлиләшдирилмәси тәхминән 3000 ил бундан әввәл ҝениш вүсәт алса да, бу о демәк дејил ки, һәмин вахта гәдәр онлардан истифадә едилмирди. Бир китабда јазылыб: «Сон тәдгигатлар белә дүшүнмәјә әсас верир ки, дәвәләр Әрәбистан јарымадасынын ҹәнуб-шәргиндә 4000 илдән чохдур ки, әһлиләшдирилиб. Ола билсин, әввәл-әввәл бу һејванлары онлардан сүд, јун, дәри вә әт алмаг үчүн сахлајырдылар, анҹаг, ҝөрүнүр, тезликлә инсанлар баша дүшдүләр ки, дәвәләрдән јүкләрин дашынмасы үчүн дә истифадә етмәк олар» («Civilizations of the Ancient Near East»). Ибраһимин јашадығы вахтдан әввәлки дөврә аид олан бу мәлуматы археоложи газынтылар нәтиҹәсиндә тапылан сүмүк парчалары вә диҝәр галыглар тәсдиг едир.
Буна даир јазылы сүбутлар да мөвҹуддур. Һәмин китабда һәмчинин дејилир: «Месопотамијада ашкар олунан ҝил лөвһәҹикләриндә бу һејванын [дәвәнин] ады чәкилир вә онун бир нечә тәсвири ҝәтирилир. Бундан белә нәтиҹәјә ҝәлмәк олар ки, тәхминән 4000 ил бундан әввәл [јәни Ибраһимин јашадығы дөврдә] Месопотамијада бу һејван артыг вар иди».
Бәзи алимләр дүшүнүрләр ки, Әрәбистан јарымадасынын ҹәнубундан олан вә бухур үчүн әтријјат алвери илә мәшғул олан таҹирләр малларыны сәһрадан кечириб шимал бөлҝәләрә чатдырмаг үчүн дәвәләрдән истифадә едирдиләр. Онлар Мисир вә Сурија кими өлкәләрә ҝәлиб чатырдылар; онларын сајәсиндә дәвәләр бу әразиләрдә дә танынды. Ҝөрүнүр, артыг б. е. ә. 2000-ҹи илләрдә таҹирләр бу алверлә ҝениш мигјасда мәшғул олурдулар. Мараглыдыр ки, Мүгәддәс Китабда Ибраһимин дөврүндән тәхминән јүз ил сонра дәвәләрин үзәриндә Мисирә әдвијјатлар апаран исмаилли таҹирләрдән бәһс олунур (Јар. 37:25—28).
Ола билсин, тәхминән 4000 ил бундан әввәл дәвәләр Јахын Шәргдә ҝениш истифадә олунмурду, амма дәлилләрә әсасән, демәк олмаз ки, бу һејван инсанлара үмумијјәтлә таныш дејилди. Буна ҝөрә дә бир енсиклопедијада бу мөвзуја јекун вурулараг гејд олунур ки, Мүгәддәс Китабын бу парчаларында дәвәләрин истифадә олунмасы барәдә јазылан мәлуматларын сәһв олдуғуну демәк дүзҝүн дејил, чүнки Ибраһимин јашадығы дөврдән әввәл дәвәләрин әһлиләшдирилмәсинә даир кифајәт гәдәр археоложи дәлилләр мөвҹуддур («The International Standard Bible Encyclopedia»).