Дәрс 3. Вахт ахынындакы һадисәләр

Мүгәддәс Китабын јазылдығы дөврдә вахтын һесабланмасы, Ибраниҹә вә Јунанҹа Мүгәддәс Јазылардакы ваҹиб һадисәләрин хронолоҝијасынын мүзакирәси.

ЈЕҺОВАНЫН мәләји Даниелә “ҹәнуб падшаһы” вә “шимал падшаһы” һаггында вәһј верәндә, бир нечә дәфә “тә’јин олунмуш вахт” (ЈД) ифадәсини тәтбиг етмишдир (Дан. 11:6, 27, 29, 35). Јеһованын вахта диггәтлә нәзарәт етмәси вә нијјәтләрини дәгиг тә’јин олунмуш вахтда јеринә јетирмәси бир чох башга ајәләрлә дә тәсдиг олунур (Лука 21:24; 1 Салон. 5:1, 2). Јеһова Өз Кәламы олан Мүгәддәс Китабда бизә бир нөв ҝөстәриҹиләр верир ки, биз онларын көмәји илә бу вә ја диҝәр ваҹиб тарихи һадисәләрин баш вердији вахты мүәјјән едә билирик. Сон илләр Мүгәддәс Китаб хронолоҝијасынын анлашылмасында олдугҹа хејли наилијјәтләр әлдә едилиб. Археологларын вә диҝәр алимләрин тәдгигатлары индијәдәк намә’лум олан мәсәләләри ишыгландырыр, бу исә өз нөвбәсиндә, Мүгәддәс Китабдакы даһа ваҹиб һадисәләрин тарихини мүәјјән етмәкдә көмәк едир (Сүл. мәс. 4:18).

² Сыра вә мигдар сајлары. Әввәлки дәрсдә (24 вә 25-ҹи абзаслар), сыра сајларынын мигдар сајларындан нә илә фәргләндији барәдә данышмышдыг. Вахты һесабламағын мүасир үсулларындан истифадә едәрәк Мүгәддәс Китаб һадисәләринин тарихини мүәјјән едәндә, бу фәрги јадда сахламаг лазымдыр. Нүмунә үчүн, “Јәһуда падшаһы Јеһојакинин отуз једдинҹи сүрҝүнлүк илиндә” ифадәсинә бахмаг олар. “Отуз једдинҹи” — сыра сајыдыр. Бу она ишарә едир ки, Јеһојакинин сүрҝүн едилмәсиндән сонра там 36 ил вә бир нечә ҝүн, һәфтә вә ја ај (36-ҹы илдән сонракы мүддәт) кечмишдир (Јер. 52:31).

³ Тахта чыхма или вә һакимијјәт илләри. Мүгәддәс Китабда, Јәһудејада вә Исраилдә, һәмчинин Бабилдә вә Иранда апарылан дөвләт гејдләринә истинадлар тапырыг. Бу дөрд падшаһлығын һамысында хроноложи гејдләр чох дүзҝүн апарылырды вә тарихләр падшаһларын һөкмдарлыг етдикләри илләрә мүвафиг јазылырды. Ејни үсул Мүгәддәс Китабда да тәтбиг едилмишдир. Мүгәддәс Китабда тез-тез истинад едилән сәнәдләрин адлары хатырланыр, мәсәлән, “Сүлејманын ишләри китабы” (1 Крал. 11:41). Падшаһын тахта чыхдығы ил адәтән там олмурду, һәмин илин ардынҹа там һакимијјәт илләри ҝәлирди. Һакимијјәт илләри — падшаһын рәсми олараг һакимијјәт башында олдуғу илләрдир. Адәтән бу илләр баһар фәслиндән, нисан ајындан башлајараг һесабланырды. Падшаһ һакимијјәти гәбул едәндә, нөвбәти нисан ајына кими олан дөвр тахта чыхма илинә аид едилирди. Бу ил әрзиндә јени падшаһ, санки, өзүндән әввәлки падшаһын һакимијјәтини баша чатдырырды. Онун өзүнүн рәсми һакимијјәт мүддәти исә нөвбәти нисан ајынын 1-дән һесабланырды.

⁴ Нүмунә үчүн Сүлејманын һакимијјәт илләрини нәзәрдән кечирмәк олар. Чох ҝүман ки, о, б. е. ә. 1037-ҹи илин нисан ајы башламаздан әввәл, Давуд һәлә сағ икән тахта чыхмышды. Бундан гыса мүддәт сонра Давуд өлдү (1 Крал. 1:39, 40; 2:10). Лакин Давудун һакимијјәтинин сон или рәсми олараг б. е. ә. 1037-ҹи илин баһарына гәдәр давам етмиш вә онун һакимијјәт башында олдуғу 40 иллик мүддәтә дахил иди. Беләликлә, Сүлејманын һакимијјәтә башламасындан б. е. ә. 1037-ҹи илин баһарына гәдәрки натамам ил онун тахта чыхдығы ил сајылыр вә онун һакимијјәт илләринә дахил ола билмәз, белә ки, һәмин вахт әрзиндә Сүлејман атасынын һакимијјәт илини баша чатдырырды. Бу сәбәбдән, Сүлејманын һакимијјәтинин бүтөв биринҹи или, б. е. ә. 1037-ҹи илин нисан ајындан башланыр (1 Крал. 2:12). Бир падшаһ кими Сүлејманын һакимијјәтинин рәсми дөврү 40 ил чәкди (1 Крал. 11:42). Тахта чыхма илинин падшаһын һакимијјәт илинә дахил олмадығыны јадда сахламагла, Мүгәддәс Китаб хронолоҝијасынын һесабланмасында сәһвләрә јол вермәрикa.

ВАХТЫН ҜЕРИЈӘ, АДӘМИН ЈАРАДЫЛМАСЫНА ГӘДӘР ҺЕСАБЛАНМАСЫ

⁵ Әсас тарихдән башлајараг. Кирин б. е. ә. 539-ҹу илдә Бабил сүлаләсини девирдији вахт Адәмин јарадылмасына гәдәр олан вахтын һесабланмасы үчүн әсас тарих кими хидмәт едирb. Кир јәһудиләрин азад олунмасы һаггындакы фәрманы Бабил үзәриндәки һакимијјәтинин биринҹи илиндә, б. е. ә. 537-ҹи илин баһар фәслиндән әввәл вермишдир. Езра 3:1 ајәсиндә хәбәр верилир ки, Исраил оғуллары Јерусәлимә једдинҹи аја јахын, сентјабрын икинҹи, октјабрын исә биринҹи јарысына мүвафиг ҝәлән тишри ајында гајытмышлар. Беләликлә, Јерусәлимдә Јеһоваја ибадәтин бәрпа едилмәси б. е. ә. 537-ҹи илин пајыз фәслинә тәсадүф едир.

⁶ Јерусәлимдә Јеһоваја ибадәтин б. е. ә. 537-ҹи илин пајызында бәрпа олунмасы, пејғәмбәрлик дөврүнүн сонуну билдирирди. Бу һансы дөврдүр? Бу, “јетмиш ил” иди вә бу дөвр әрзиндә Вә’д едилмиш дијар “виранә” галмалы иди, һәм дә бу дөвр барәсиндә Јеһова демишдир: “Бабил үчүн там јетмиш ил долунҹа, сизи арајаҹағам вә сизи бу јерә ҝери ҝәтирмәклә јахшы сөзүмү сизә иҹра едәҹәјәм” (Јер. 25:11, 12; 29:10). Даниел бу пејғәмбәрлији јахшы билирди вә “јетмиш ил” баша чатана јахын, бунунла әлагәдар Аллаһа дуа етмишди (Дан. 9:1-3). Беләликлә, б. е. ә. 537-ҹи илин пајызында баша чатан “јетмиш ил”, б. е. ә. 607-ҹи илин пајызында башламалы иди. Буну фактлар сүбут едир. “Јеремја” китабынын 52-ҹи фәслиндә Јерусәлимин мүһасирәјә алынмасы, бабиллиләрин гәләбәси вә б. е. ә. 607-ҹи илдә Тседекија падшаһын әсир дүшмәси кими ваҹиб һадисәләр тәсвир едилир. Сонра 12-ҹи ајәдә дејилир ки, “бешинҹи ајда, ајын онунҹу ҝүнүндә”, даһа доғрусу, аб ајынын онунҹу ҝүнүндә (ијулун икинҹи, августун биринҹи јарысына мүвафиг ҝәлир), бабиллиләр мә’бәди вә шәһәри јандырдылар. Лакин бу һәлә дә һәмин “јетмиш илин” башланғыҹы дејилди. Јәһуди һөкмранлығы, Бабил падшаһынын галан јәһудиләр үзәринә һөкмдар тә’јин етдији Ҝедалјанын тимсалында давам едирди. “Једдинҹи ајда” Ҝедалја вә башгалары өлдүрүлдүјүндән, галан јәһудиләр тәлаш ичиндә Мисирә гачдылар. Јалныз бундан сонра, б. е. ә. тәхминән 607-ҹи илин 1 октјабрындан торпаг ‘јетмиш или тамамламаг үчүн виран галды’ (2 Крал. 25:22-26; 2 Тарих. 36:20, 21).

⁷ Б. е. ә. 607-ҹи илдән, б. е. ә. 997-ҹи илә гәдәр. Јерусәлимин јыхылмасындан, Сүлејманын өлүмүндән сонра падшаһлығын парчаланмасына гәдәр олан дөврүн һесабланмасы бир чох чәтинликләрлә бағлыдыр. Лакин Биринҹи вә Икинҹи Краллар китабында олан мә’луматлар әсасында Исраил вә Јәһуда падшаһларынын һөкмранлыг етдикләри вахтын мүгајисәси ҝөстәрир ки, бу дөвр 390 ил давам етмишдир. Һезекиел 4:1-13 ајәләриндәки пејғәмбәрлик, бу тарихин дәгиг олмасына ҝөзәл сүбутдур. Бу пејғәмбәрлик, Јерусәлимин мүһасирәдә олаҹағы, сакинләринин исә башга халглар тәрәфиндән әсир ҝөтүрүләҹәји вахта ишарә едир ки, бу да б. е. ә. 607-ҹи илдә баш верир. Буна ҝөрә дә, Јәһуда барәсиндә дејилән 40 ил, Јерусәлимин дағылмасы илә баша чатды. Исраил барәсиндә дејилән 390 ил Самаријанын дағылмасы илә баша чатмады, белә ки, Һезекиел пејғәмбәрлик едәндә Самарија артыг мәһв едилмишди. Һәлә үстәлик пејғәмбәрлик ајдын олараг Јерусәлимин мүһасирәсинә вә дағылмасына ишарә едир. Беләликлә “Исраил евинин фәсады” да б. е. ә. 607-ҹи илдә баша чатдырылды. Бу тарихдән ҝеријә һесаблајараг ҝөрүрүк ки, 390 иллик дөвр б. е. ә. 997-ҹи илдә башланыб. Һәмин илдә, Сүлејманын өлүмүндән сонра, Јеробоам “Давуд евиндән” ајрылды вә “Исраили Рәббин ардындан сапдырды вә онлара бөјүк суч ишләтдирди” (2 Крал. 17:21).

⁸ Б. е. ә. 997-ҹи илдән, б. е. ә. 1513-ҹү илә гәдәр. Сүлејманын һакимијјәтинин там 40 или б. е. ә. 997-ҹи илин баһарында баша чатдығы үчүн, онун һакимијјәтинин биринҹи или б. е. ә. 1037-ҹи илин баһарындан башламалы иди (1 Крал. 11:42). Мүгәддәс Китабын 1 Краллар 6:1 ајәсиндә дејилир ки, Сүлејман Јерусәлимдә Јеһованын мә’бәдини, һакимијјәтинин дөрдүнҹү илинин икинҹи ајында тикмәјә башлады. Беләликлә, Сүлејманын һакимијјәтинин башланғыҹындан үч ил вә бир бүтөв ај һесабласаг, биз, б. е. ә. 1034-ҹү илин апрел–мај ајларына, мә’бәдин тикилмәсинин башланғыҹына ҝәлиб чыхарыг. Һәмин ајәдә гејд олунур ки, бу һадисә “Исраил оғулларынын Мисир дијарындан чыхмаларынын дөрд јүз сәксәнинҹи или”ндә олмушдур. “Дөрд јүз сәксәнинҹи” сыра сајы олдуғу үчүн, бурада там 479 ил нәзәрдә тутулур. Әҝәр 1034-үн үзәринә 479-у әлавә етсәк, б. е. ә. 1513-ҹү ил, Исраилин Мисирдән чыхдығы ил алынар. 2-ҹи дәрсин 19-ҹу абзасында изаһ едилир ки, б. е. ә. 1513-ҹү илдә абиб (нисан) ајы исраиллиләрдә илин биринҹи ајы һесаб олунмаға башламышдыр (Чых. 12:2) вә һәмин вахта гәдәр ил онларда пајыздан, тишри ајындан башланырды. Бир әсәрдә гејд едилир: “Падшаһларын һакимијјәт илләри алтында, баһар мөвсүмүндән башланан илләр нәзәрдә тутулур, бу исә бабиллиләрдә гәбул едилмиш тарихин һесабланма үсулу илә охшардыр” (“Тһе Неw Сҹһафф-Һерзоҝ Енҹјҹлопедиа оф Релиҝиоус Кноwледҝе”, 1957, ҹ. 12, с. 474). Мүгәддәс Китабда пајызда башланан ил, баһарда башланан иллә әвәз олунанда, тарих һесабланмасына алты ај ја әлавә олунурду, ја да чыхылырды.

⁹ Б. е. ә. 1513-ҹү илдән, б. е. ә. 1943-ҹү илә гәдәр. Чыхыш 12:40, 41 ајәләриндә Муса гејд етмишдир ки, “Исраил оғулларынын Мисирдә јашадыглары мүддәт дөрд јүз отуз ил иди”. Бу сөзләрдән ҝөрүнүр ки, “јашадыглары мүддәтин” һамысы Мисирдә галдыглары вахта дахил дејил. Бу дөвр, Кән’ана јола дүшәркән Ибраһимин Фәрат чајыны кечдији андан башланыр. Һәмин вахтдан Јеһованын Ибраһимлә бағладығы әһд гүввәјә минди. Бу “јашајышын” биринҹи 215 или Кән’ана, галан бу гәдәр мүддәт исә Мисирә аиддир. Бу вахт б. е. ә. 1513-ҹү илдә, Исраил бирдәфәлик олараг Мисир көләлијиндән азад олунанда баша чатдыc. “Јени Дүнја Тәрҹүмәси”ндә (инҝ.) Чыхыш 12:40 ајәсинә верилән һашијәдә дејилир ки, Масорет мәтниндән даһа гәдим олан ибрани мәтнинә әсасланан јунанҹа Септуагинтада “Мисирдә” ифадәсиндән сонра “вә Кән’ан торпағында” ифадәси әлавә олунуб. Бу сөзләрә Самарија Төвратында да раст ҝәлинир. Галатијалылара 3:17 ајәсиндә дә 430 ил хатырланыр вә тәсдиг олунур ки, бу дөвр Ибраһимлә әһдин тәсдигләндији, Ибраһимин Кән’ана јола дүшәрәк Фәрат чајыны кечдији вахтдан башланыр. Демәли, сөһбәт б. е. ә. 1943-ҹү илдән ҝедир; о заман Ибраһимин 75 јашы варды (Тәк. 12:4).

¹⁰ Бу һесабламалар башга ҹүр дә тәсдиг олунур: Һәвариләрин ишләри 7:6 ајәсиндә Ибраһимин нәсли вә онун 400 ил мүддәтиндә истисмар едилмәси һагда данышылыр. Јеһова Мисир көләлијинә б. е. ә. 1513-ҹү илдә сон гојдуғу үчүн, бу көләлијин башланғыҹы б. е. ә. 1913-ҹү илә тәсадүф етмәлидир. О заман Исһагын беш јашы тамам олмушду вә “Исһагын сүддән кәсилдији” ҝүн Исмаил бу мүнасибәтлә она ҝүлмүшдү (Јар. 15:13; 21:8, 9, МКШ).

¹¹ Б. е. ә. 1943-ҹү илдән, б. е. ә. 2370-ҹи илә гәдәр. Ҝөрдүјүмүз кими, б. е. ә. 1943-ҹү илдә Ибраһим Кән’ан торпағына ајаг басанда онун 75 јашы варды. Инди исә кечмишә даһа дәриндән — Нуһун ҝүнләринә гәдәр баш вурмаг имканы вар. Бу ҹүр һесаблама Тәквин 11:10-12:4 ајәләринә гәдәр олан ајәләрдәки дөврләрин көмәји илә һәјата кечирилир. Нәтиҹәдә алынан 427 ил нөвбәти үсулла һесабланыр:

Туфанын башланмасындан

 Арпакшадын доғулмасына гәдәр 2 ил

Сонра Шелаһын доғулмасына гәдәр 35 ил

Еберин доғулмасына гәдәр 30 ил

Пелеҝин доғулмасына гәдәр 34 ил

Реунун доғулмасына гәдәр 30 ил

Серуҹун доғулмасына гәдәр 32 ил

Наһорун доғулмасына гәдәр 30 ил

Тераһын доғулмасына гәдәр 29 ил

Тераһын өлүмүнә гәдәр (о заман Ибраһимин 75 јашы варды) 205 ил

Ҹәми 427 ил

427 или б. е. ә. 1943-ҹү илин үзәринә әлавә етмәклә, б. е. ә 2370-ҹи или әлдә едирик. Беләликлә, Мүгәддәс Китабда верилән мә’лумата әсасән, Нуһун ҝүнләриндәки Туфан б. е. ә 2370-ҹи илдә башланды.

¹² Б. е. ә. 2370-ҹи илдән, б. е. ә. 4026-ҹы илә гәдәр. Кечмишә даһа дәриндән баш вурмагла ашкар едирик ки, Туфандан Адәмин јарадылмасына гәдәр олан дөвр, Мүгәддәс Китабдакы нәсил шәҹәрәсиндә олан мә’луматлара әсасән изләнилир. Бу мә’луматлар Тәквин 5:3-29 вә 7:6, 11 ајәләриндә топланыб. Вахтын һесабланмасы ашағыдакы гајдада јекунлашдырылыр:

Адәмин јарадылмасындан

Шитин доғулмасына гәдәр 130 ил

Сонра Еношун доғулмасына гәдәр 105 ил

Кенанын доғулмасына гәдәр 90 ил

Маһалалелин доғулмасына гәдәр 70 ил

Јаредин доғулмасына гәдәр 65 ил

Һанокун доғулмасына гәдәр 162 ил

Метушелаһын доғулмасына гәдәр 65 ил

Ламекин доғулмасына гәдәр 187 ил

Нуһун доғулмасына гәдәр 182 ил

Туфана гәдәр 600 ил

Ҹәми 1 656 ил

Инди 1 656 или, артыг әлимиздә олан, б. е. ә. 2370-ҹи илә әлавә етсәк, б. е. ә. 4026-ҹы илә, Адәмин јарадылдығы илә ҝәлиб чыхырыг.

¹³ Бүтүн бунлар бизим үчүн һансы мә’наны дашыјыр? 1963-ҹү илдә ишыг үзү ҝөрмүш “Һәр Мүгәддәс Јазы Аллаһдан илһам алмыш вә фајдалыдыр” китабынын биринҹи нәшриндә гејд олунурду: “Һазырда бизим 1963-ҹү ил үчүн, Јеһованын “бүтүн ишдән... истираһәт етди”ји “ҝүнә” доғру 5 988 ил ирәлиләдијимизи дүшүнмәк олармы? (Тәк. 2:3). Хејр, белә ки, Адәмин јарадылмасы Јеһованын истираһәт ҝүнүнүн башланғыҹына аид дејил. Јеһова Адәми јарадан заман, алтынҹы јарадылыш ҝүнү һәлә давам едирди вә ҝөрүнүр ки, Аллаһ һејванларын вә гушларын һансыса нөвләрини јаратмаға давам едирди. Һәм дә Аллаһ Адәмә һејванлара ад вермәк тапшырығы вермишди ки, бу иш дә мүәјјән вахт тәләб едирди; бундан сонра Аллаһ Һәвваны јаратды (Тәк. 2:18-22; һәмчинин 1953-ҹү илин ЈД тәрҹүмәсинә, 19-ҹу ајә үчүн олан һашијәјә бах, инҝ.). Әслиндә “једдинҹи ҝүнүн” башланғыҹындан буҝүнкү ҝүнә [1963-ҹү илә] кими нә гәдәр вахтын кечдијини билмәк үчүн, 5 988 илдән Адәмин јарадылдығы вахтдан “алтынҹы ҝүнүн” баша чатдығы вахта гәдәр өтән илләри чыхмаг лазымдыр. Ҝәләҹәјә аид олан тарихләри мүәјјән етмәјә чалышараг, Мүгәддәс Китабын хронолоҝијасы әсасында фәрзијјәләрлә мәшғул олмағын һеч бир фајдасы јохдур (Мат. 24:36)”d.

¹⁴ Алимләрин ҝуја инсанын јер үзүндә јүз мин илләр вә ја һәтта милјон илләр әввәл пејда олдуғуна даир иддиалары барәдә нә демәк олар? Мүгәддәс Китабда јазылан һадисәләрдән фәргли олараг, бу иддиаларын һеч бири һәмин узаг дөврләрин јазылы дәлилләринә малик дејил. “Тарихдән габагкы инсанын” фантастик јашы гәтијјән сүбутолунмаз фәрзијјәләрә әсасланыр. Әслиндә е’тибарлы дүнјәви тарих вә хронолоҝија кечмишин јалныз бир нечә мин илинә дахил олур. Нуһун ҝүнләриндәки Үмумдүнја Туфаны кими һадисәләрин нәтиҹәсиндә Јер ҝеоложи лајларын гурулушуна вә органик галыгларына әсаслы, һәм дә чох бөјүк тә’сир едән дәјишикликләрә мә’руз галды. Бу факт туфандан габагкы вахтын елми тарихини е’тибардан салырe. Инсанларын бүтүн тәзадлы фәрзијјәләринә вә нәзәријјәләринә зидд олараг, Мүгәддәс Китаб дүшүнҹәјә мүраҹиәт едир, чүнки орада инсанын јаранмасынын дәгиг вә аһәнҝдар тәсвири верилир вә Јеһованын сечдији халгын дәгигликлә сәнәдләшдирилмиш тарихи ҝөстәрилир.

¹⁵ Мүгәддәс Китабы өјрәнәркән вә вахты, һәм дә мүддәтләри әлиндә сахлајан Јеһова Аллаһын јаратдыглары үзәриндә дәриндән дүшүнәркән, дәрин тәвазөкарлыг һисси кечирмәјә билмәрик. Фани инсан, сонсуз сајда минилликләр габаг Өз нәһәнҝ јарадыҹы гүввәсини тәтбиг едән Гүдрәтли Аллаһла мүгајисәдә олдугҹа кичикдир. Бу нәһәнҝ јарадыҹы гүввә һаггында Мүгәддәс Јазыларда садәҹә олараг дејилир: “Башланғыҹда Аллаһ ҝөјләри вә јери јаратды” (Тәк. 1:1).

ИСАНЫН ЈЕР ҮЗҮНДӘКИ ҺӘЈАТЫ

¹⁶ Исанын јер үзүндәки һәјатынын илһамланмыш тәсвири нөвбәти гајдада јазылмышдыр: Маттаја ҝөрә (б. е. тәхминән 41-ҹи или), Лукаја ҝөрә (б. е. тәхминән 56-58-ҹи илләри), Марка ҝөрә (б. е. тәхминән 60-65-ҹи илләри) вә Јәһјаја ҝөрә (б. е. тәхминән 98-ҹи или). Әввәлки дәрсдә изаһ олундуғу кими, Лука 3:1-3 ајәләриндәки мә’лумата әсасән, һәмчинин гејсәр Тибериусун һөкмранлығынын б. е. 14-ҹү илиндә башландығыны нәзәрә алараг, Исанын јер үзүндәки мәшһур хидмәтинин башланғыҹына, б. е. 29-ҹу илинә ҝәлиб чыхырыг. Һадисәләр Маттанын Мүждәсиндә һәмишә хроноложи ардыҹыллыгла верилмәсә дә, диҝәр үч китабда, бир гајда олараг, әслиндә баш вердији ардыҹыллыгла тәгдим олунур. Бу һадисәләр “Исанын јер үзүндәки һәјатында баш верән ваҹиб һадисәләр” ҹәдвәлиндә гыса олараг верилиб. Бу ҹәдвәлдән ҝөрүнүр ки, о бириләриндән 30 ил сонра јазылан Јәһјанын Мүждәси, Исанын һәјатындакы тарихдә диҝәр мүждәчиләрин јол вердикләри ваҹиб бошлуглары долдурмаға имкан јарадыр. Хүсусилә диггәтәлајиг олан факт одур ки, Јәһја, ҝөрүнүр, Исанын јер үзүндәки хидмәти заманы гејд етдији дөрд Пасха бајрамыны хатырладыр: бунунла да тәсдиг олунур ки, Исанын хидмәти үч ил јарым чәкмиш вә б. е. 33-ҹү илиндә баша чатмышдыр (Јәһ. 2:13; 5:1; 6:4; 12:1; вә 13: 1)f.

¹⁷ Исанын б. е. 33-ҹү илиндә өлмәсинин башга сүбутлары да вар. Мусанын ганунуна әсасән, һәфтәнин ҝүнләриндән асылы олмајараг нисанын 15-и һәмишә хүсуси шәнбә ҝүнү сајылырды. Әҝәр һәмин ҝүн ади шәнбә ҝүнү илә үст-үстә дүшүрдүсә, онда “бөјүк” шәнбә сајылырды. Јәһја 19:31 ајәсиндә дејилир ки, Исанын өлүмүндән сонра бу ҹүр бөјүк шәнбә ҝәлирди. Демәли, Иса ерамызын нә 31-ҹи, нә дә 32-ҹи илиндә, јалныз 33-ҹү илинин нисан ајынын 14-дә, ҹүмә ҝүнү өлүб. Беләликлә, Иса мәһз б. е. 33-ҹү илинин 14 нисанында өлүбg.

¹⁸ 70-ҹи “һәфтә”, б. е. 29-36-ҹы илләри. Исанын хидмәтинә аид олан вахт, “Јерусәлими әввәлки һалына гојмаг вә бина етмәк үчүн әмрин чыхмасындан” башлајараг, “мәсһ олунан һөкмдара гәдәр” давам едән 69 иллик һәфтә (483 ил) дөврү дә габагҹадан дејилмәк шәрти илә, Даниел 9:24-27 ајәләриндә дә ҝөстәрилир. Неһемја 2:1-8 ајәләринә әсасән, бу “әмр” Фарс падшаһы “Артаһшаштанын [Артаксерксин] ијирминҹи илиндә” верилмишди. Артаксерксин һөкмранлығы нә заман башламышды? Онун атасы вә сәләфи олан Ксеркс, б. е. ә. 475-ҹи илин сонунда өлмүшдүр. Беләликлә, Артаксерксин тахта чыхма или б. е. ә. 475-ҹи илдә башламышды ки, бунун да јунан, фарс вә Бабил мәнбәләриндә е’тибарлы сүбуту вар. Мәсәлән, дәгиг ишләри илә танынан гәдим јунан тарихчиси Фукидид јазырды ки, Артаксеркс “јениҹә тахта чыхдыгдан” сонра Јунаныстанын дөвләт хадими Фемистокл Ирана гачмышдыр. Б. е. ә. биринҹи јүзиллијин диҝәр гәдим јунан тарихчиси Сиҹилијалы Диодорун әсәрләри әсасында мүәјјән етмәк олар ки, Фемистокл б. е. ә. ја 471-ҹи, ја да 470-ҹи илдә өлмүшдүр. Өз өлкәсиндән гачараг, Фемистокл Артаксеркслә ҝөрүшмәздән әввәл фарс дилини өјрәнмәк үчүн ондан бир ил мөһләт истәјир. Онун хаһиши јеринә јетирилир. Беләликлә, Фемистокл Иранда б. е. ә. 472-ҹи илдән ҝеҹ олмајараг мәскән салмышдыр. Бураја исә, еһтимал ки, б. е. ә. 473-ҹү илдә ҝәлмишдир. Бу заман Артаксеркс “јахын заманларда тахта чыхмышдыр”h.

¹⁹ Беләликлә, “Артаһшаштанын [Артаксерксин] ијирминҹи или”, еһтимал ки, б. е. ә. 455-ҹи ил олмушдур. Һәмин илдән 483 ил (69 “һәфтә”) һесабласаг вә бизим ераја кечәркән сыфырынҹы илин олмадығыны хатырласаг, “б. е. 29-ҹу илинә, јә’ни мәсһ олунан һөкмдарын” ҝәлдији вахта ҝәлиб чыхырыг. Һәмин илин пајызында Иса вәфтиз олунмуш вә мүгәддәс руһла мәсһ едиләрәк Мәсиһ олмушдур. Пејғәмбәрликдә һәм дә ҝөстәрилир ки, Мәсиһ “[јетмишинҹи] һәфтәнин ортасында гурбанла тәгдимәни дајандыраҹаг”. Бу, јәһуди гурбанларынын өз дәјәрини итирдији заман баш верди, чүнки һәмин гурбанлар Мәсиһин гурбанлығынын сурәти иди. Һәмин иллик һәфтәнин “ортасы”, даһа доғрусу, үч ил јарым б. е. 33-ҹү илинин баһарына, Иса өлүмә мәһкум едилән вахта ишарә едир. Лакин Мәсиһ 70-ҹи һәфтәнин сонуна гәдәр ‘чоху илә бир һәфтәлик гүввәтли әһд кәсмәли иди’. Бурада Јеһованын једди ил мүддәтиндә — б. е. 29-ҹу илиндән, б. е. 36-ҹы илинә гәдәр јәһудиләрә ҝөстәрдији хүсуси илтифатындан данышылыр. Јалныз бундан сонра сүннәтсиз олан гејри-јәһудиләр үчүн руһани исраиллиләр олмаг имканы јаранды ки, бу да б. е. 36-ҹы илиндә Корнелиусун јени дини гәбул етмәсиндән мә’лум олдуi (Һәв. иш. 10:30-33, 44-48; 11:1).

ҺӘВАРИЛӘРИН ҜҮНЛӘРИНДӘ ВАХТЫН ҺЕСАБЛАНМАСЫ

²⁰ Б. е. 33-ҹү илиндән, б. е. 44-ҹү илинә гәдәр. Бурада б. е. 44-ҹү или бизә даһа чох көмәк едәҹәк. Иосиф Флавијә әсасән (“Јәһуди археолоҝијасы”, 19-ҹу китаб, фәсил 8, бәнд 2), Һирод Ы Агриппа, Ромада император Клавди һакимијјәтә ҝәлдикдән сонра (б. е. 41-ҹи или), һәлә үч ил падшаһлыг етмишдир. Тарихи дәлилләрә әсасән, Һирод Ы Агриппа б. е. 44-ҹү илиндә вәфат етмишдирj. Инди исә Мүгәддәс Китабын вердији мә’лумата диггәт јетирәрәк ҝөрүрүк ки, Һиродун өлүмүндән азҹа габаг Агаб “Руһ васитәсилә” бөјүк гытлығын олаҹағыны сөјләјир, һәвари Јагубу гылынҹла өлдүрүрләр, Петери исә (Пасха заманы) һәбсханаја салырлар вә бундан сонра мө’ҹүзәли сурәтдә азад олунур. Бүтүн бу һадисәләр б. е. 44-ҹү илинә аиддир (Һәв. иш. 11:27, 28; 12:1-11, 20-23).

²¹ Габагҹадан дејилмиш гытлыг б. е. тәхминән 46-ҹы илиндә башланды. Демәли бу, тәхминән Павел вә Барнабанын Јерусәлимдә көмәк етдикләри һәмин вахт иди (Һәв. иш. 12:25). Сурија Антакјасына гајытдыгдан сонра онлар мүгәддәс руһ васитәсилә Кипри, о ҹүмләдән Кичик Асијанын бир чох шәһәр вә вилајәтләрини дахил едән биринҹи миссионер сәјаһәти үчүн ајрылдыларk. Чох еһтимал ки, бу сәјаһәт Кичик Асијада кечирдикләри гышы да дахил етмәклә, б. е. 47-ҹи илинин баһарындан, б. е. 48-ҹи илинин пајызына гәдәр давам етмишдир. Павел нөвбәти гышы, еһтимал ки, артыг о замана гәдәр гајытдығы Сурија Антакјасында кечирди. Беләликлә биз, б. е. 49-ҹу илинин баһарына јахынлашдыг (Һәв. иш. 13:1–14:28).

²² Еһтимал ки, бу хронолоҝијаја “Галатијалылара” мәктубун 1-ҹи вә 2-ҹи фәсилләриндәки тәсвирләрин дә аидијјаты вар. Бу тәсвирләрдә Павел мәсиһчи олдугдан сонра Јерусәлимә даһа ики дәфә баш чәкмәси барәдә данышыр: биринҹи дәфә “үч ил кечдикдән сонра”, икинҹи дәфә исә “он дөрд ил сонра” (Галат. 1:17, 18; 2:1). Әҝәр бу ики дөвр, о ҝүнләрдә гәбул олундуғуна әсасән сыра сајлары илә верилирсә, һәм дә Мүгәддәс Китабдакы мә’луматлардан ҝөрүндүјү кими, әҝәр Павелин мәсиһчи иманыны гәбул етмәси еркән һәвариләрин вахтында баш вермишдисә, онда 3 ил вә 14 ил б. е. 34-ҹү илиндән, 36-ҹы илинә вә б. е. 36-ҹы илиндән, 49-ҹу илинә гәдәрки дөврә мүвафиг ҝәлир.

²³ Павелин “Галатијалылара” мәктубунда хатырланан Јерусәлимә икинҹи сәјаһәти, ҝөрүндүјү кими, сүннәтә даир олан мәсәләнин һәлли илә бағлы иди, о заман Павели мүшајиәт едән Титуса да сүннәт олунмаг тәләби ирәли сүрүлмәмишди. Әҝәр бу сәјаһәтин, Һәвариләрин ишләри 15:1-35 ајәләриндә тәсвир олунан сүннәт мәсәләсинин ајдынлашдырылмасына аидијјаты варса, онда б. е. 49-ҹу илини, Павелин биринҹи миссионер сәјаһәтини икинҹидән ајыран ил һесаб етмәк тамамилә мүмкүндүр. Бундан әлавә, Галатијалылара 2:1-10 ајәләринә әсасән, бу дәфә Павел тәблиғ етдији мүждәни Јерусәлим јығынҹағында олан “е’тибарлылара” изаһ етмәк имканындан истифадә едир вә бунунла бош јерә ‘әлләшмәдијини’ јохламаг истәјирди. Мәнтигәујғундур ки, Павел буну өзүнүн биринҹи сәјаһәтиндән сонра едирди. Павел, һәмин вахт алдығы “вәһјә ҝөрә” Јерусәлимә сәјаһәт едирди.

²⁴ Б. е. тәхминән 49-52-ҹи илләриндә Павелин икинҹи миссионер сәјаһәти. Јерусәлимдән гајытдыгдан сонра, Павел бир мүддәт Сурија Антакјасында галмышды; буна ҝөрә дә, чох еһтимал ки, б. е. 49-ҹу илинин јај мөвсүмүнүн сонуна јахын бурадан өзүнүн икинҹи сәјаһәтинә јола дүшмүшдүр (Һәв. иш. 15:35, 36). Бу сәјаһәт әввәлкиндән олдугҹа чох чәкди ки, буна ҝөрә дә Павел гышы Кичик Асијада кечирмәјә мәҹбур олду. Еһтимал ки, б. е. 50-ҹи илинин баһарында Македонијада тәблиғ етмәк дә’вәтинә һај вермиш вә Авропаја јола дүшмүшдүр. Орада тәблиғ етмиш вә Филипи, Салоник, Верија вә Афина шәһәрләриндә јени јығынҹаглар тәшкил етмишдир. Беләликлә б. е. 50-ҹи илинин пајызында, чох һиссәсини пијада гәт етдији тәхминән 2 100 километр јолдан сонра Коринфә (Ахаја әјаләти) ҝәлир (Һәв. иш. 16:9, 11, 12; 17:1, 2, 10, 11, 15, 16; 18:1). Һәвариләрин ишләри 18:11 ајәсинә әсасән, Павел бурада 18 ај галмышдыр. Беләликлә дә, б. е. 52-ҹи илинин башланғыҹына јахынлашдыг. Гыш гуртаранда, Павел јолүстү Ефес шәһәринә баш чәкәрәк ҝәми илә Гејсәријәјә јола дүшдү. Өз евинә, Сурија Антакјасына, чох еһтимал ки, б. е. 52-ҹи илинин јајында, ҝөрүнүр Јерусәлимдә олан ‘ҹәмијјәти саламладыгдан’ сонра гајытмышдыр (Һәв. иш. 18:12-22)l.

²⁵ Бир археоложи тапынты сүбут едир ки, Павел биринҹи дәфә Коринф шәһәриндә б. е. 50-52-ҹи илләриндә олуб. Бу, император Клавди Сезар тәрәфиндән Јунаныстана, делфалылара јазылмыш вә үзәриндә “[Лусиј Ју]ниј, Галлијо... вали” јазылмыш рескриптин бир парчасыдыр. Тарихчиләрин бир чоху ејни фикирдәдирләр ки, бу мәтндә раст ҝәлинән 26 әдәди Клавдинин 26-ҹы дәфә император е’лан едилмәсинә аиддир. Башга гәдими мәтнләрә әсасән, Клавди 27-ҹи дәфә, б. е. 52-ҹи илинин августун 1-нә гәдәр император е’лан олунуб. Вали вәзифәсиндә инсан јајын башланғыҹындан башлајараг бир ил хидмәт едирди. Беләликлә, Галлијонун Ахајада вали олдуғу ил, чох еһтимал ки, б. е. 51-ҹи илинин јајындан, б. е. 52-ҹи илинин јајына гәдәр давам етмишдир. “Галлијо Ахаја валиси икән, јәһудиләр иттифаг бағлајыб Павелә һүҹум етдиләр вә ону мәһкәмә гаршысына” ҝәтирдиләр. Галлијо Павелә бәраәт газандырдыгдан сонра, һәвари Коринф шәһәриндә “бир хејли вахт да... галды”, сонра исә Суријаја јелкән ачды (Һәв. иш. 18:11, 12, 17, 18). Бүтүн бунлардан ҝөрүнүр ки, Павелин 18 ај Коринфдә галдығы мүддәт б. е. 52-ҹи илинин баһарында баша чатмышдыр. Диҝәр вахт ҝөстәриҹисини нөвбәти парчада тапырыг: “[Павел] орада әсли понтуслу олан Акила адлы бир јәһудијә раст ҝәлди. Акила, арвады Прискила илә бәрабәр Италијадан јениҹә ҝәлмишди; чүнки Клавдиус бүтүн јәһудиләрә әмр вермишди ки, Ромадан чыхсынлар” (Һәв. иш. 18:2). Бешинҹи әсрин еркән тарихчиси Павел Оросиус гејд едир ки, бу әмр Клавдинин һөкмранлығынын доггузунҹу илиндә, даһа доғрусу, б. е. 49-ҹу вә ја 50-ҹи илинин башланғыҹында верилмишдир. Беләликлә, Акила вә Прискила Коринф шәһәринә, ҝөрүндүјү кими, һәмин илин пајызы башламаздан әввәл ҝәлмишләр. Буна ҝөрә дә Павел б. е. 50-ҹи илинин пајызындан, б. е. 52-ҹи илинин баһарына гәдәр онларда гала билмишдирa.

²⁶ Б. е. тәхминән 52-56-ҹы илләриндә Павелин үчүнҹү миссионер сәјаһәти. “Бир мүддәт” Сурија Антакјасында галдыгдан сонра, Павел јенидән Кичик Асијаја јола дүшмүш вә еһтимал ки, б. е. 52 вә 53-ҹү илинин гышына јахын Ефес шәһәринә чатмышды (Һәв. иш. 18:23; 19:1). Павел Ефесдә “үч ај”, сонра “ики ил” тә’лим вермиш, сонра исә Македонијаја ҝетмишди (Һәв. иш. 19:8-10). Бир гәдәр сонра Ефес нәзарәтчиләринә, онларын арасында “үч ил” хидмәт етдијини хатырлатды. Лакин бу, илләрин јуварлаг һесабы ола биләрди (Һәв. иш. 20:31). Ҝөрүндүјү кими, Павел б. е. 55-ҹи илинин әввәлиндә ‘пентикост бајрамындан’ сонра Ефес шәһәрини тәрк етмиш вә Коринфә (Јунаныстан) гәдәр ҝәлмишди ки, үч ај гышы орада кечирсин. Сонра б. е. 56-ҹы илинин Пасха бајрамына јахын бир гәдәр шималда јерләшән Филипијә гајытды. Орадан јолүстү Троаса вә Милетә баш чәкиб, дәниз васитәсилә Гејсәријәјә јола дүшдү. Гејсәријәдән исә б. е. 56-ҹы илинин “пентикост бајрамында” Јерусәлимә ҝәлдиb (1 Кор. 16:5-8; Һәв. иш. 20:1-3, 6, 15, 16; 21:8, 15-17).

²⁷ Сон илләр, б. е. 56-100-ҹү илләри. Павел Јерусәлимә ҝәлдикдән тезликлә сонра ону һәбс етдиләр. Ону Гејсәријәјә апардылар, орада исә Фестус вали Феликси әвәз едәнә гәдәр ики ил нәзарәт алтында галды (Һәв. иш. 21:33; 23:23-35; 24:27). Фестусун ҝәлмәсинин вә бунун ардынҹа Павелин Ромаја ҝөндәрилмәсинин тарихи, чох еһтимал ки, б. е. 58-ҹи или олмушдурc. Ҝәми гәзасындан вә Малтада кечирдији гышдан сонра, Павел сәјаһәтини б. е. тәхминән 59-ҹу илиндә баша вурмушдур. Мүгәддәс Китаб мә’луматына әсасән, о, Ромада нәзарәт алтында ики ил, даһа доғрусу, б. е. 61-ҹи илинә гәдәр јашамыш вә бу мүддәт әрзиндә онун јанына ҝәләнләрин һамысына тәблиғ едиб, тә’лим вермишдир (Һәв. иш. 27:1; 28:1, 11, 16, 30, 31).

²⁸ “Һәвариләрин ишләри” китабындакы тарихи тәсвир бунунла баша чатса да, Павелин азад олундуғуна вә Критдә, Јунаныстан вә Македонијада миссионер фәалијјәтини давам етдирдијини дүшүнмәјә бүтүн әсаслар вар. Онун нә заманса узаг Испанијада олуб-олмадығы мә’лум дејил. Еһтимал ки, б. е. тәхминән 65-ҹи илиндә Ромадакы сонунҹу һәбсиндән сонра, Павел Нерон тәрәфиндән ишҝәнҹәли өлүмә мә’руз галмышдыр. Дүнјәви тарихә әсасән, б. е. 64-ҹү илинин ијул ајында Ромада ҝүҹлү јанғын баш вермишдир ки, бундан сонра Нерон мәсиһчиләри ҝүҹлү тә’гибләрә мә’руз гојмушдур. Павелин ‘буховланмасыны’ вә бунун ардынҹа ҝәлән е’дамы мәһз һәмин дөврә аид етмәк мәнтигидир (2 Тим. 1:16; 4:6, 7).

²⁹ Һәвари Јәһјанын беш китабы император Домисиан тәрәфиндән мәсиһчиләрин тә’гиб олунмаларынын сонуна јахын јазылмышдыр. Онун барәсиндә данышырдылар ки, б. е. 81-96-ҹы илләрини әһатә едән һөкмранлығынын сон үч илиндә о, ағылсыз кими давранырмыш. Мәһз һәмин дөврдә, б. е. тәхминән 96-ҹы илиндә Патмос адасында сүрҝүндә оларкән, Јәһја “Вәһј” китабыны јазмышдырd. Онун адыны дашыјан Мүждәни вә үч мәктубу, азад олундугдан сонра Ефесдә вә ја ора јахын әразиләрдә јазмышдыр. Бу ахырынҹы һәвари б. е. тәхминән 100-ҹү илиндә өлмүшдүр.

³⁰ Беләликлә, дүнјәви тарихдәки һадисәләри Мүгәддәс Китаб хронолоҝијасы вә пејғәмбәрликләри илә мүгајисә етмәклә, вахт ахынындакы Мүгәддәс Китаб һадисәләрини даһа ајдын тәсәввүр едә билирик. Мүгәддәс Китаб хронолоҝијасынын ујғунлуғу, бизи Мүгәддәс Јазыларын Аллаһын Кәламы олдуғуна даһа чох инандырыр.

[Һашијәләр]

[8-12-ҹи сәһифәләрдә олан чәрчивә]

Тарихи әһәмијјәт кәсб едән тарихләрин ҹәдвәли

Гысалдылмыш шәкилдә јазылан т. “тәхминән”, с. “сонра”, г. исә “гәдәр” демәкдир.

Тарих Һадисә Дәлил

Б.е.ә. 4026-ҹы ил Адәмин јарадылмасы Тәк.2:7

Б.е.ә. 4026-ҹы илдән с. Едендә әһдин бағланмасы

илк пејғәмбәрлик Тәк. 3:15

Б.е.ә. 3896-ҹы илә г.Габилин Һабили өлдүрмәси

Тәк. 4:8

Б.е.ә. 3896-ҹы ил Шитин доғулмасы Тәк. 5:3

Б.е.ә. 3404-ҹү ил Салеһ Һанокун доғулмасы

Тәк. 5:18

Б.е.ә. 3339-ҹу ил Метушелаһын доғулмасы

Тәк.5:21

Б.е.ә. 3152-ҹи ил Ламекин доғулмасы Тәк. 5:25

Б.е.ә. 3096-ҹы ил Адәмин өлүмү Тәк. 5:5

Б.е.ә. 3039-ҹу ил Һанокун ‘алынмасы’;

онун пејғәмбәрлик дөврүнүн сону

Тәк. 5:23, 24; Јәһуда 14

Б.е.ә. 2970-ҹи ил Нуһун доғулмасы

Тәк. 5:28, 29

Б.е.ә. 2490-ҹы ил Аллаһын бәшәријјәтә даир

гәрары

Тәк. 6:3

Б.е.ә. 2470-ҹи ил Јафетин доғулмасы

Тәк. 5:32; 9:24; 10:21

Б.е.ә. 2468-ҹи ил Самын доғулмасы

Тәк. 7:11; 11:10

Б.е.ә. 2370-ҹи ил Метушелаһын өлүмү

Тәк. 5:27

Туфанын башланмасы (пајызда) Тәк. 7:6, 11

Б.е.ә. 2369-ҹу ил Туфандан сонра

әһдин бағланмасы Тәк. 8:13; 9:16

Б.е.ә. 2368-ҹи ил Арпакшадын доғулмасы

Тәк. 11:10

Б.е.ә. 2269-ҹу илдән с. Бабил гүлләсинин

тикилмәси Тәк. 11:4

Б.е.ә. 2020-ҹи ил Нуһун өлүмү Тәк. 9:28, 29

Б.е.ә. 2018-ҹи ил Ибраһимин доғулмасы

Тәк. 11:26, 32; 12:4

Б.е.ә. 1943-ҹү ил Ибраһим Фәраты кечәрәк

Кән’ана јола дүшүр;

Ибраһимлә бағланан әһд

гүввәјә минир;

Ганун әһдинә гәдәрки

430 иллик дөврүн башланғыҹы

Тәк. 12:4, 7;

Чых. 12:40; Галат. 3:17

Б.е.ә. 1933-ҹү илә г. Лутун хиласы;

Ибраһим Мелкиседекин јанына ҝәлир

Тәк. 14:16, 18; 16:3

Б.е.ә. 1932-ҹи ил Исмаилин доғулмасы

Тәк. 16:15, 16

Б.е.ә. 1919-ҹу ил Сүннәтә даир

әһдин кәсилмәси Тәк. 17:1, 10, 24

Содом вә Һоморра үзәриндә һөкм Тәк. 19:24

Б.е.ә. 1918-ҹи ил Исһагын — әсл варисин

доғулмасы;

“тәгрибән дөрд јүз әлли ил”ин

башланғыҹы Тәк. 21:2, 5;

Һәв. иш. 13:17-20

Б.е.ә. 1913-ҹү ил Исһаг сүддән кәсилир;

Исмаил ҝөндәрилир;

400 иллик көләлијин башланғыҹы

Тәк. 21:8; 15:13; Һәв. иш. 7:6

Б.е.ә. 1881-ҹи ил Саранын өлүмү

Тәк. 17:17; 23:1

Б.е.ә. 1878-ҹи ил Исһагла Ребеканын

никаһы Тәк. 25:20

Б.е.ә. 1868-ҹи ил Самын өлүмү Тәк.11:11

Б.е.ә. 1858-ҹи ил Есавла Јагубун

доғулмасы Тәк. 25:26

Б.е.ә. 1843-ҹү ил Ибраһимин өлүмү Тәк.25:7

Б.е.ә. 1818-ҹи ил Есав илк ики арвады

илә евләнир Тәк. 26:34

Б.е.ә. 1795-ҹи ил Исмаилин өлүмү Тәк.25:17

Б.е.ә. 1781-ҹи ил Јагуб Һарана гачыр;

Бејт-Елдә рө’ја ҝөрүр

Тәк. 28:2, 13, 19

Б.е.ә. 1774-ҹү ил Јагуб Леа вә Раһел

илә евләнир Тәк. 29:23-30

Б.е.ә. 1767-ҹи ил Јусифин доғулмасы

Тәк.30:23, 24

Б.е.ә. 1761-ҹи ил Јагуб Һарандан

Кән’ана гајыдыр Тәк. 31:18, 41

Б.е.ә. т. 1761-ҹи ил Јагуб мәләклә ҝүләшир;

Исраил адланыр Тәк.32:24-28

Б.е.ә. 1750-ҹи ил Гардашлары Јусифи

гул кими сатырлар Тәк. 37:2, 28

Б.е.ә. 1738-ҹи ил Исһагын өлүмү

Тәк.35:28, 29

Б.е.ә. 1737-ҹи ил Јусиф Мисирдә баш

назир олур Тәк. 41:40, 46

Б.е.ә. 1728-ҹи ил Јагуб бүтүн аиләсилә

Мисирә ҝәлир

Тәк. 45:6; 46:26;47:9

Б.е.ә. 1711-ҹи ил Јагубун өлүмү Тәк.47:28

Б.е.ә. 1657-ҹи ил Јусифин өлүмү Тәк.50:26

Б.е.ә. 1613-ҹү илә г. Ејубун сынаға чәкилмәси

Ејуб 1:8; 42:16

Б.е.ә. 1600-ҹү илдән с. Мисир биринҹи дүнја

дөвләти сәвијјәсинә чатыр

Чых. 1:8

Б.е.ә. 1593-ҹү ил Мусанын доғулмасы

Чых. 2:2, 10

Б.е.ә. 1553-ҹү ил Муса өзүнү хиласкар

кими тәгдим едир;

Мидјан дијарына гачыр

Чых. 2:11, 14, 15;

Һәв. иш. 7:23

Б.е.ә. т. 1514-ҹү ил Муса јанан тикан

колунун јанында Чых. 3:2

Б.е.ә. 1513-ҹү ил Пасха; исраиллиләр

Мисири тәрк едирләр;

Гырмызы дәниз јахынлығында

гуртулуш; Мисирин гүдрәти

сарсылды; 400 иллик

көләлијин сону

Чых.12:12;14:27, 29, 30; Тәк.15:13, 14

Сина (Һореб) дағы јахынлығында

Ганун әһдинин бағланмасы

Чых. 24:6-8

Ибраһимлә бағланан әһдин

гүввәјә миндији вахтдан

башланан 430 иллик дөврүн сону

Галат. 3:17;

Чых.12:40

Муса сәһрада “Тәквин”

китабыны тәртиб едир;

Мүгәддәс Китабын

јазылмасынын башланғыҹы

Јәһ. 5:46

Б.е.ә. 1512-ҹи ил Чадырын тикинтиси

баша чатыр Чых. 40:17

Каһинлијин Һарунун нәслиндән

тә’јин едилмәси

Лев. 8:34-36

Муса “Чыхыш” вә “Левилиләр”

китабыны тамамлајыр

Лев. 27:34; Сај. 1:1

Б.е.ә. т. 1473-ҹү ил Муса “Ејуб” китабыны

тамамлајыр Ејуб 42:16,17

Б.е.ә. 1473-ҹү ил Муса Моаб дүзәнлијиндә

“Сајлар” китабыны тамамлајыр

Сај. 35:1; 36:13

Моабда Исраил илә әһд

Тәс. 29:1

Муса “Тәснијә” китабыны јазыр

Тәс. 1:1, 3

Мусанын Моабдакы

Небо дағында өлүмү

Тәс. 34:1, 5, 7

Исраил Јешунун башчылығы

алтында Кән’ана дахил олур

Јешу 4:19

Б.е.ә. 1467-ҹи ил Дијарын әсас һиссәсинин

фәтһ едилмәси баша чатыб;

Һәв. иш. 13:17-20 ајәләриндә

дејилән ‘тәгрибән 450 илин’ сону

Јешу 11:23;

14:7,10-15

Б.е.ә. т. 1450-ҹи ил “Јешу” китабынын

тамамланмасы

Јешу 1:1;24:26

Јешунун өлүмү Јешу24:29

Б.е.ә. 1117-ҹи ил Самуел Саулу

Исраилин падшаһы

кими мәсһ едир

1 Сам.10:24;

Һәв. иш. 13:21

Б.е.ә. 1107-ҹи ил Давудун Бејтлеһемдә

доғулмасы

1 Сам.16:1

Б.е.ә. т. 1100-ҹү ил Самуел “Һакимләр”

китабыны тамамлајыр

Һаким. 21:25

Б.е.ә. т. 1090-ҹы ил Самуел “Рут” китабыны

тамамлајыр Рут4:18-22

Б.е.ә. т. 1078-ҹи ил “1 Самуел” китабынын

тамамланмасы 1 Сам.31:6

Б.е.ә. 1077-ҹи ил Давуд Һебронда

Јәһуданын падшаһы олур

2 Сам. 2:4

Б.е.ә. 1070-ҹи ил Давуд бүтүн Исраилин

падшаһы олур;

Јерусәлими пајтахт едир

2 Сам. 5:3-7

Б.е.ә. 1070-ҹи илдән с. Сандыг Јерусәлимә

ҝәтирилир; падшаһлыг

үчүн Давудла әһд бағланыр

2 Сам. 6:15; 7:12-16

Б.е.ә. т. 1040-ҹы ил Гад вә Натан

“2 Самуел” китабыны

тамамлајырлар 2 Сам.24:18

Б.е.ә. 1037-ҹи ил Давуддан сонра Сүлејман

Исраилин падшаһы олур

1 Крал. 1:39; 2:12

Б.е.ә. 1034-ҹү ил Сүлејман мә’бәдин

тикинтисинә башлајыр

1 Крал. 6:1

Б.е.ә. 1027-ҹи ил Јерусәлимдә мә’бәдин

тикинтиси баша чатыр

1 Крал. 6:38

Б.е.ә. т. 1020-ҹи ил Сүлејман “Нәшидәләр

нәшидәси” китабыны тамамлајыр

Нәш.нәшид.1:1

Б.е.ә. 1000-ҹи илә г. Сүлејман “Ваиз”

китабыны тамамлајыр

Ваиз 1:1

Б.е.ә. 997-ҹи ил Сүлејмандан сонра

Реһобоам падшаһ олур;

падшаһлыг бөлүнүр; Јеробоам Исраил

үзәриндә падшаһлыға башлајыр

1 Крал. 11:43;

12:19, 20

Б.е.ә. 993-ҹү ил Шишак Јәһуданы зәбт

едир вә мә’бәддән

хәзинәләри апарыр

1 Крал.14:25, 26

Б.е.ә. 980-ҹи ил Реһобоамдан сонра

Абијам (Абијаһ) Јәһуданын

падшаһы олур

1 Крал. 15:1, 2

Б.е.ә. 977-ҹи ил Абијамдан сонра

Аса Јәһуданын падшаһы олур

1 Крал. 15:9, 10

Б.е.ә. т. 976-ҹы ил Јеробоамдан сонра

Надаб Исраилин падшаһы олур

1 Крал. 14:20

Б.е.ә. т. 975-ҹи ил Надабдан сонра

Бааша Исраилин падшаһы олур

1 Крал. 15:33

Б.е.ә. т. 952-ҹи ил Баашадан сонра

Ела Исраилин падшаһы олур

1 Крал. 16:8

Б.е.ә. т. 951-ҹи ил Еладан сонра

Зимри Исраилин падшаһы олур

1 Крал. 16:15

Зимридән сонра Омри вә Тибни

Исраилин падшаһы олурлар

1 Крал. 16:21

Б.е.ә. т. 947-ҹи ил Омри Исраилдә тәкҹә

падшаһлыг едир

1 Крал. 16:22, 23

Б.е.ә. т. 940-ҹы ил Омридән сонра Аһаб

Исраилин падшаһы олур

1 Крал. 16:29

Б.е.ә. 936-ҹы ил Асадан сонра Јеһошафат

Јәһуданын падшаһы олур

1 Крал. 22:41, 42

Б.е.ә. т. 919-ҹу ил Аһабдан сонра Аһазја

Исраилин тәк падшаһы олур

1 Крал. 22:51, 52

Б.е.ә. т. 917-ҹи ил Аһазјадан сонра исраилли

Јеһорам Исраилин тәк падшаһы олур

2 Крал. 3:1

Б.е.ә. 913-ҹү ил Јеһошафат сағ икән

Јәһудадан олан Јеһорам ‘падшаһ олур’

2 Крал. 8:16, 17

Б.е.ә. т. 906-ҹы ил Јеһорамдан сонра Аһазја

Јәһуданын падшаһы олур

2 Крал. 8:25, 26

Б.е.ә. т. 905-ҹи ил Шаһзадә Аталја

гејри-гануни олараг Јәһуда

тахтыны тутур

2 Крал. 11:1-3

Јеһорамдан сонра Јеһу

Исраилин падшаһы олур

2 Крал. 9:24, 27; 10:36

Б.е.ә. 898-ҹи ил Аһазјадан сонра Јеһоаш

Јәһуданын падшаһы олур

2 Крал. 12:1

Б.е.ә. 876-ҹы ил Јеһудан сонра Јеһоаһаз

Исраилин падшаһы олур

2 Крал. 13:1

Б.е.ә. т. 859-ҹу ил Јеһоаһаздан сонра Јеһоаш

Исраилин тәк падшаһы олур

2 Крал. 13:10

Б.е.ә. 858-ҹи ил Јеһоашдан сонра Аматсја

Јәһуданын падшаһы олур

2 Крал. 14:1, 2

Б.е.ә. т. 844-ҹү ил Јеһоашдан сонра

ЫЫ Јеробоам Исраилин

падшаһы олур 2 Крал. 14:23

Јунус “Јунус” китабыны тамамлајыр

Јун. 1:1, 2

Б.е.ә. 829-ҹу ил Аматсјадан сонра Уззија

(Азарја) Јәһуданын падшаһы олур

2 Крал. 15:1, 2

Б.е.ә. т. 820-ҹи ил “Јоел” китабынын

јазылмасынын тәхмини вахты Јоел 1:1

Б.е.ә. т. 804-ҹү ил Амос “Амос”

китабыны тамамлајыр Амос 1:1

Б.е.ә. т. 792-ҹи ил Зәкарја падшаһ кими

Исраили идарә едир (6 ај)

2 Крал. 15:8

Б.е.ә. т. 791-ҹи ил Зәкарјадан сонра Шаллум

Исраилин падшаһы олур

2 Крал. 15:13, 17

Шаллумдан сонра Менаһем

Исраилин падшаһы олур

Б.е.ә. т. 780-ҹи ил Менаһемдән сонра Пекаһја

Исраилин падшаһы олур

2 Крал. 15:23

Б.е.ә. т. 778-ҹи ил Пекаһјадан сонра Пекаһ

Исраилин падшаһы олур

2 Крал. 15:27

Б.е.ә. т. 778-ҹи ил Ишаја пејғәмбәрлик

етмәјә башлајыр Иш. 1:1; 6:1

Б.е.ә. 777-ҹи ил Уззијадан (Азарја) сонра

Јотам Јәһуданын падшаһы олур

2 Крал. 15:32, 33

Б.е.ә. т. 761-ҹи ил Јотамдан сонра Аһаз

Јәһуданын падшаһы олур

2 Крал. 16:1, 2

Б.е.ә. т. 758-ҹи ил Һошеа Исраилин

‘падшаһы олур’ 2 Крал. 15:30

Б.е.ә. 745-ҹи ил Аһаздан сонра Һизкија

Јәһуданын падшаһы олур

2 Крал. 18:1, 2

Б.е.ә. 745-ҹи илдән с. Һошеа “Һошеа”

китабыны тамамлајыр Һош. 1:1

Б.е.ә. 740-ҹы ил Ашур [Ашшур] Исраили

фәтһ едир, Самаријаны әлә кечирир

2 Крал. 17:6, 13, 18

Б.е.ә. 732-ҹи ил Санһериб Јәһудаја

һүҹум едир 2 Крал. 18:13

Б.е.ә. 732-ҹи илдән с. Ишаја пејғәмбәр

“Ишаја” китабыны тамамлајыр Иш. 1:1

Б.е.ә. 717-ҹи илә г. Мика “Мика” китабыны

тамамлајыр Мика 1:1

Б.е.ә. т. 717-ҹи ил “Сүлејманын мәсәлләри”

китабынын тәртиби баша чатыр

Сүл. мәс. 25:1

Б.е.ә. 716-ҹы ил Һизкијадан сонра Манассе

Јәһуданын падшаһы олур

2 Крал. 21:1

Б.е.ә. 661-ҹи ил Манасседән сонра Амон

Јәһуданын падшаһы олур

2 Крал. 21:19

Б.е.ә. 659-ҹу ил Амондан сонра Јошија

Јәһуданын падшаһы олур

2 Крал. 22:1

Б.е.ә. 648-ҹи илә г. Тсефанја пејғәмбәр

“Тсефанја” китабыны тамамлајыр

Тсеф. 1:1

Б.е.ә. 647-ҹи ил Јеремја пејғәмбәр

тә’јин едилир

Јер. 1:1, 2, 9, 10

Б.е.ә. 632-ҹи илә г. Наһум пејғәмбәр

“Наһум” китабыны тамамлајыр

Наһ. 1:1

Б.е.ә. 632-ҹи ил Килданиләр вә мидијалылар

Ниневени [Ниневаны] зәбт едирләр

Наһ. 3:7

Бабилин үчүнҹү дүнја дөвләти олмасы

Б.е.ә. 628-ҹи ил Јошијанын хәләфи Јеһоаһаз

Јәһуданын падшаһы олур

2 Крал. 23:31

Јеһоаһаздан сонра Јеһојаким

Јәһуданын падшаһы олур

2 Крал. 23:36

Б.е.ә. т. 628-ҹи ил Һабаккук пејғәмбәр

“Һабаккук” китабыны тамамлајыр

Һабак. 1:1

Б.е.ә. 625-ҹи ил Небукаднетсар (ЫЫ)

[Навуходоносор] Бабилин падшаһы олур;

онун һакимијјәтинин илк или

б.е.ә. 625-ҹи илин нисан ајындан

башланыр Јер. 25:1

Б.е.ә. 620-ҹи ил Навуходоносор Јеһојакими

өзүнә табе етдирир

2 Крал. 24:1

Б.е.ә. 618-ҹи ил Јеһојакимдән сонра

Јеһојакин Јәһуданын

падшаһы олур 2 Крал. 24:6, 8

Б.е.ә. 617-ҹи ил Навуходоносор илк Јәһуда

әсирләрини Бабилә апарыр

Дан. 1:1-4;

Тседекија Јәһуданын падшаһы

олур 2 Крал. 24:12-18

Б.е.ә. 613-ҹү ил Һезекиел пејғәмбәрлик

етмәјә башлајыр

Һез. 1:1-3

Б.е.ә. 609-ҹу ил Навуходоносор үчүнҹү

дәфә Јәһудаја гаршы чыхыр;

Јерусәлим мүһасирәјә алыныр

2 Крал. 25:1, 2

Б.е.ә. 607-ҹи ил Бешинҹи ај (аб): мә’бәд

вә Јерусәлим дармадағын едилир

2 Крал. 25:8-10;

Јер. 52:12-14

Једдинҹи ај: јәһудиләр

Јәһуданы тәрк едирләр;

“диҝәр халгларын вахты”

һесабланмаға башланыр

2 Крал. 25:25, 26; Лука 21:24

Јеремја “Јеремјанын мәрсијәләри”

китабыны јазыр Мәрсијәләр,

Септуагинтада өн сөз

Б.е.ә. т. 607-ҹи ил Обадја пејғәмбәр

“Обадја” китабыны јазыр

Обад. 1

Б.е.ә. т. 591-ҹи ил Һезекиел пејғәмбәр

“Һезекиел” китабыны тамамлајыр

Һез. 40:1; 29:17

Б.е.ә. 580-ҹи ил “1 Краллар” вә “2 Краллар”

вә “Јеремја” китабларынын

тамамланмасы

Јер. 52:31; 2 Крал. 25:27

Б.е.ә. 539-ҹу ил Бабил мидијалылар вә

фарслар тәрәфиндән зәбт едилир;

Мидија-Фарс дөвләти дөрдүнҹү

дүнја дөвләти олур

Дан. 5:30, 31

Б.е.ә. 537-ҹи ил Фарс падшаһы Корешин

[Кирин] јәһудиләрин Јерусәлимә

гајытмасына имкан верән

фәрманы гүввәјә минир;

Јерусәлимин 70 иллик

харабалығынын сону

2 Тарих. 36:22, 23; Јер. 25:12; 29:10

Б.е.ә. т. 536-ҹы ил Даниел пејғәмбәр

“Даниел” китабыны тамамлајыр

Дан. 10:1

Б.е.ә. 536-ҹы ил Зеруббабел мә’бәдин

тәмәлини гојур

Езра 3:8-10

Б.е.ә. 522-ҹи ил Мә’бәдин тикинтисинә

гадаға гојулур

Езра 4:23, 24

Б.е.ә. 520-ҹи ил Һаггај пејғәмбәр

“Һаггај” китабыны тамамлајыр

Һаг. 1:1

Б.е.ә. 518-ҹи ил Зәкарја пејғәмбәр

“Зәкарја” китабыны тамамлајыр

Зәк. 1:1

Б.е.ә. 515-ҹи ил Зеруббабел икинҹи мә’бәдин

тикинтисини баша вурур

Езра 6:14, 15

Б.е.ә. т. 475-ҹи ил Мордекај “Естер”

китабыны тамамлајыр

Ест. 3:7; 9:32

Б.е.ә. 468-ҹи ил Езра вә каһинләр

Јерусәлимә гајыдырлар

Езра 7:7

Б.е.ә. т. 460-ҹы ил Езра “1 Тарихләр” вә

“2 Тарихләр” вә “Езра”

китабларыны тамамлајыр;

“Мәзмурлар” китабынын там

тәртиб олунмасы

Езра 1:1;

2 Тарих. 36:22

Б.е.ә. 455-ҹи ил Неһемја Јерусәлимин

диварларыны тә’мир едир;

70 һәфтә һаггындакы

пејғәмбәрлик јеринә

јетмәјә башлајыр

Неһ. 1:1; 2:1,11;

6:15; Дан. 9:24

Б.е.ә. 443-ҹү илдән с. Неһемја пејғәмбәр

“Неһемја” китабыны тамамлајыр

Неһ. 5:14

Малаки пејғәмбәр “Малаки”

китабыны тамамлајыр

Мал. 1:1

Б.е.ә. 406-ҹы ил Јерусәлимин бәрпасы,

еһтимал ки, баша чатыб

Дан. 9:25

Б.е.ә. 332-ҹи ил Бешинҹи дүнја дөвләти олан

Јунаныстан Јәһудаја

һөкмранлыг едир Дан. 8:21

Б.е.ә. т. 280-ҹи ил Јунанҹа Септуагинта

јазылмаға башламышдыр

Б.е.ә. 165-ҹи ил Мә’бәдин јунан

бүтпәрәстләри тәрәфиндән

мурдарланмасындан сонра

тәкрарән тәгдис олунмасы;

Тәгдис бајрамы Јәһ. 10:22

Б.е.ә. 63-ҹү ил Алтынҹы дүнја дөвләти

олан Рома Јерусәлимә

һөкмранлыг едир

Јәһ. 19:15;

Вәһј 17:10

Б.е.ә. т. 37-ҹи ил Һирод (Романын тә’јин

етдији падшаһ)

Јерусәлими һүҹум едәрәк

әлә алыр

Б.е.ә. 2-ҹи ил Вәфтизчи Јәһјанын вә

Исанын анадан олмасы

Лука 1:60; 2:7

Б.е. 29-ҹу или Јәһја вә Иса

хидмәтләринә башлајырлар

Лука 3:1, 2, 23

Б.е. 33-ҹү или нисанын 14-ү: Иса,

јени әһдин әсасыны

тәшкил едән гурбан олур;

дирәјә мисмарланыр

Лука 22:20; 23:33

Нисанын 16-сы:

Исанын дирилмәси

Мат. 28:1-10

Сиванын 6-сы,

Пентикост ҝүнү:

руһун төкүлмәси; Петер

јәһудиләр үчүн мәсиһчи

јығынҹағына јол ачыр

Һәв. иш. 2:1-17, 38

Б.е. 36-ҹы или 70 иллик һәфтәнин сону;

Петер, диҝәр халгларын

нүмајәндәси, сүннәтсиз иманлылардан

илк олараг мәсиһчи јығынҹағына

дахил олан Корнелиусун

јанына ҝәлир Дан. 9:24-27;

Һәв. иш. 10:1, 45

Б.е. т. 41-ҹи или Матта өз адыны

дашыјан Мүждәни јазыр

Б.е. т. 47-48-ҹи илләри Павел илк

миссионер сәјаһәтинә башлајыр

Һәв. иш. 13:1–14:28

Б.е. т. 49-ҹу или Рәһбәрлик шурасы

гәрар верир ки, диҝәр

халглардан олан иманлылара

сүннәт олунмаг тәләб олунмур

Һәв. иш. 15:28, 29

Б.е. т. 49-52-ҹи илләри Павелин икинҹи

миссионер сәјаһәти

Һәв. иш. 15:36–18:22

Б.е. т. 50-ҹи или Павел Коринф

шәһәриндән “1 Салониклиләрә”

мәктубуну јазыр 1 Салон. 1:1

Б.е. т. 51-ҹи или Павел Коринф

шәһәриндән “2 Салониклиләрә”

мәктубуну јазыр 2 Салон. 1:1

Б.е. т. 50-52-ҹи илләри Павел Коринфдән

вә ја Сурија Антакјасындан

“Галатијалылара” мәктубуну

јазыр Галат. 1:1

Б.е. т. 52-56-ҹы илләри Павелин үчүнҹү

миссионер сәјаһәти

Һәв. иш. 18:23–21:19

Б.е. т. 55-ҹи или Павел “1 Коринфлиләрә”

мәктубуну Ефесдән,

“2 Коринфлиләрә” мәктубуну

исә Македонијадан јазыр

1 Кор. 15:32;

2 Кор. 2:12, 13

Б.е. т. 56-ҹы или Павел “Ромалылара”

мәктубуну Коринфдән јазыр

Ром. 16:1

Б.е. т. 56-58-ҹи илләри Лука өз адыны

дашыјан Мүждәни јазыр

Лука 1:1, 2

Б.е. т. 60-61-ҹи илләри Павел Ромадан

нөвбәти мәктубларыны јазыр:

“Ефеслиләрә” Ефес. 3:1

“Филипилиләрә” Филип. 4:22

“Колослулара” Колос. 4:18

“Филимона” Филим. 1

Б.е. т. 61-ҹи или Павел “Ибраниләрә”

мәктубуну Ромадан јазыр

Ибр. 13:24; 10:34

Лука “Һәвариләрин ишләри”

китабыны Ромада тамамлајыр

Б.е. 62-ҹи илинә г. Исанын гардашы Јагуб

өз адыны дашыјан мәктубу

Јерусәлимдән јазыр Јаг. 1:1

Б.е. т. 60-65-ҹи илләри Марк өз адыны

дашыјан Мүждәни јазыр

Б.е. т. 61-64-ҹү илләри Павел “1 Тимотејә”

мәктубуну Македонијадан

јазыр 1 Тим. 1:3

Павел “Титуса” мәктубуну

Македонијадан (?) јазыр

Тит. 1:5

Б.е. т. 62-64-ҹү илләри Петер Бабилдән

“1 Петерә”

мәктубуну јазыр

1 Пет. 1:1; 5:13

Б.е. т. 64-ҹү или Петер Бабилдән (?)

“2 Петерә”

мәктубуну јазыр

2 Пет. 1:1

Б.е. т. 65-ҹи или Павел Ромадан

“2 Тимотејә”

мәктубуну јазыр

2 Тим. 4:16-18

Исанын гардашы Јәһуда

“Јәһуда” адлы мәктубу јазыр

Јәһуда 1, 17, 18

Б.е. 70-ҹи или Јерусәлим вә онун мә’бәди

ромалылар тәрәфиндән дағыдылыр

Дан. 9:27;

Мат. 23:37, 38; Лука 19:42-44

Б.е. т. 96-ҹы или Јәһја Патмос адасында

“Вәһј” китабыны јазыр

Вәһј 1:9

Б.е. т. 98-ҹи или Јәһја өз адыны дашыјан

Мүждәни вә 1-ҹи, 2-ҹи вә

3-ҹү мәктубларыны јазыр;

Мүгәддәс Китабын јазылмасы

баша чатыр

Јәһ. 21:22, 23

Б.е. т. 100-ҹү или Һәвариләрин ахырынҹысы

олан Јәһјанын өлүмү

2 Салон. 2:7

ГЕЈД. Јадда сахламаг лазымдыр ки, бир чох һалларда дәгиг тарихләр верилсә дә, әлдә олан дәлилләр әсасында тарихләрин тәхмини ҝөстәрилдији һаллар да вар. Бу ҹәдвәлин мәгсәди һәр бир һадисәнин тарихини дәгиглији илә мүәјјән етмәк јох, Мүгәддәс Китабы өјрәнәнләрә һадисәләри вахт ахынында јерләшдирмәјә вә онларын бир-бирилә неҹә бағлы олдуғуну ҝөрмәјә көмәк етмәкдир.

[13-16-ҹы сәһифәләрдә олан чәрчивәјә мәтнин өзүндә бахын]