Бөлмә 1
Һәјатын мә’насы вармы?
1. Тез-тез һәјатын мә’насы барәдә нә сорушурлар вә бу һагда бир ҝәнҹ нә демишдир?
Демәк олар ки, ҝеҹ-тез һәр бир инсан һәјатын мә’насы һаггында дүшүнүр. Бу мә’на сә’јлә ишләмәкдән, һәјат шәраитимизи јахшылашдырмагдан, аиләмизи тә’мин етмәкдән, бәлкә 70-80 ил јашадыгдан сонра өлмәкдән вә әбәди јохлуға чәкилмәкдәнми ибарәтдир? Белә фикрә малик олан бир ҝәнҹ, һәјатын јеҝанә мә’насынын “јашамаг, ушаглара саһиб олмаг, хошбәхт олмаг вә сонра да өлмәк” олдуғуну сөјләди. Анҹаг бу доғрудурму? Өлүм һәгигәтән дә һәр шејин сонудурму?
2, 3. Һәјатын мә’налы олмасы үчүн, нәјә ҝөрә вар-дөвләт топламаг кифајәт дејил?
2 Бу ҝүн Гәрб вә Шәрг өлкәләриндә јашајан бир чох инсанлар һесаб едирләр ки, һәјатын әсас мә’насы вар-дөвләт топламагдан ибарәтдир. Онлар әминдирләр ки, һәјат о заман хошбәхт вә мә’налы олур. Бәс артыг мадди ҹәһәтдән зәнҝин олан инсанлар нә дүшүнүрләр? Һарри Брус адлы канадалы бир јазычы дејир: “Хошбәхт олмадыгларыны исрар едән варлы инсанларын сајы адамы тәәҹҹүбләндирир”. Сонра о әлавә едир: “Апарылан сорғулар, Шимали Американы бүрүмүш дәһшәтли үмидсизлик һагда шәһадәт едир... Үмумијјәтлә, бу дүнјада хошбәхт адам вармы? Варса, хошбәхтлијин сирри нәдәдир?”
3 АБШ-ын кечмиш президенти Ҹимми Картер билдирмишдир: “Биз ашкар етдик ки, әшјалара саһиб олмаг вә онлардан истифадә етмәк һәјаты мә’налы етмәк тәләбатымызы өдәмир... Вар-дөвләт топламаг, иманы вә мәгсәди олмајан инсанларын һәјатындакы бошлуғу долдура билмир”. Башга сијаси бир рәһбәр исә белә демишдир: “Артыг чох илләрдир ки, мән дурмадан өзүм вә һәјатым һаггында һәгигәтләри ахтарырам; билирәм ки, чохлары да ејни шеји едирләр. Бу ҝүн һәр заман олдуғундан даһа чох инсаны бу ҹүр суаллар дүшүндүрүр: Биз кимик? Биз нә үчүн бурадајыг?”
Шәраитләрин ҝет-ҝедә писләшмәси
4. Бә’зиләри һәјатын мә’насынын олдуғуна нә үчүн шүбһә едирләр?
4 Шәраитләрин ҝет-ҝедә писләшдијини ҝөрәрәк, чохлары һәјатын мә’насы олдуғуна шүбһә илә јанашмаға башлајырлар. Бүтүн дүнјада бир милјарддан чох инсан ағыр хәстәликдән вә дојунҹа гида гәбул етмәмәкдән әзаб чәкир; тәкҹә Африкада бу сәбәбләр үзүндән һәр ил он милјона јахын ушаг өлүр. Јер күрәсинин 6 милјарддан чох әһалиси илдә 90 милјон артыр вә бу артымын 90 фаизи инкишаф едән өлкәләрдә баш верир. Әһали арасыкәсилмәдән артдығы үчүн әрзаға, мәнзилә вә сәнајејә олан тәләбат бөјүјүр, бу исә өз нөвбәсиндә сәнаје вә диҝәр чиркләндириҹи маддәләрлә торпағын корланмасына, сујун вә һаванын зәһәрләнмәсинә сәбәб олур.
5. Јерин битки аләми илә нә баш верир?
5 “1991-ҹи ил үчүн дүнјада һәрби вә иҹтимаи хәрҹләр” адлы нәшр (инҝ.) мә’лумат верир: “Һәр ил [Бөјүк Британијанын] бүтүн әразисинә бәрабәр олан бир мешә саһәси мәһв едилир. Бу сүр’әтлә [доғранылма сүр’әтилә] 2000-ҹи илә гәдәр рүтубәтли тропик зоналардакы мешәләрин 65 фаизи јох олаҹагдыр”. БМТ-нин бир аҝентлијинә әсасән, бу вилајәтләрдә басдырылмыш бир ағаҹа 10 кәсилмиш ағаҹ дүшүр; Африкада исә бу нисбәт 20-дән артыгдыр. Бунунла да чөллүк саһәләр артыр вә һәр ил Белчиканын әразисинә бәрабәр торпаг саһәләри кәнд тәсәррүфаты үчүн јарарсыз олур.
6, 7. Дүнја хадимләринин һәлл едә билмәдикләри проблемләрдән бир нечәси һансылардыр вә буна ҝөрә дә һансы суаллар ҹаваб тәләб едир?
6 Ејни заманда, ХХ әсрин мүһарибәләриндә, кечән дөрд јүзиллик әрзиндә өләнләрдән дөрд дәфә артыг инсан һәлак олуб. Һәр јердә ҹинајәткарлығын, хүсусилә дә зоракылыг ишләтмәклә олан ҹинајәтин артмасы мүшаһидә олунур. Бошанмалар, наркотикләрдән суи-истифадә, ГИЧС, ҹинси јолла кечән хәстәликләр вә диҝәр мәнфи сәбәбләр һәјаты чәтинләшдирир. Дүнја рәһбәрләри, бәшәр аиләси үзәринә дүшән бу чохсајлы проблемләри һәлл етмәк игтидарында дејилләр. Буна ҝөрә дә инсанларын “һәјатын мә’насы нәдәдир?” дејә суал вермәси тамамилә тәбиидир.
7 Бәс алимләр вә дин хадимләри бу суала неҹә ҹаваб верирләр? Бу гәдәр јүзилликләрдән сонра, онлар инандырыҹы ҹаваб верә билибләрми?
Онлар нә дејирләр?
8, 9. а) Чинли бир алим һәјатын мә’насы һаггында нә демишдир? б) Фашистләрин өлүм дүшәрҝәсиндән гуртулан бир адам нәји гејд етмишдир?
8 Конфусичилији јахшы билән Ду Вејмин демишдир: “Һәјатын әсас мә’насыны ҝүндәлик һәјатымызда тапмаг олар”. Бу нөгтеји-нәзәрә әсасән, инсанлар доғулмаға, јашамаг үчүн мүбаризә апармаға вә өлмәјә давам едәҹәкләр. Белә бир нөгтеји-нәзәрдә үмид аздыр. Үмумијјәтлә, бу фикир дүздүрмү?
9 Икинҹи Дүнја мүһарибәси заманы фашист өлүм дүшәрҝәсиндән гуртулан Ели Визел гејд етмишди: “Биз нә үчүн бурадајыг?” суалы, бәшәријјәт гаршысында дуран ән ваҹиб суалдыр... Мә’насыз өлүмләрин шаһиди олдуғума бахмајараг, мән инанырам ки, һәјатын мә’насы вар”. Анҹаг о, бу мә’нанын нәдән ибарәт олдуғуну дејә билмәди.
10, 11. а) Бир редактор неҹә ҝөстәрди ки, инсан бу суаллара ҹаваб верә билмир? б) Нәјә ҝөрә тәкамүл нәзәријјәси тәрәфдары олан бир адамын нөгтеји-нәзәри инандырыҹы дејил?
10 Редактор Вермонт Ројстер буну билдирмишдир: “Инсанын өзүнү... каинатдакы јерини дүшүндүкдә, биз башланғыҹла мүгајисәдә чох аз ирәлиләмишик. Һәмишә олдуғу кими, белә суаллар гаршысында дуруруг: Биз кимик, нә үчүн бурадајыг вә бизи неҹә ҝәләҹәк ҝөзләјир”.
11 Тәкамүл нәзәријјәси тәрәфдары олан Стивен Ҹеј Гулд буну гејд едир: “Биз бу барәдә “јухарыдан” ҹаваб арзу едә биләрик, анҹаг белә ҹаваб мөвҹуд дејил”. Тәкамүл нәзәријјәси тәрәфдары оланлар үчүн, һәјат ҝүҹлүләрин јашамаг уғрунда апардыглары өлүмлә нәтиҹәләнән бир мүбаризәдир. Бу нөгтеји-нәзәр дә һеч бир үмид вермир. Јенә дә ејни суал: Бу фикир дүздүрмү?
12, 13. Килсә хадимләринин нөгтеји-нәзәрләри неҹәдир вә онларын фикри дүнјәви тәдгигатчыларын нөгтеји-нәзәрләриндән инандырыҹыдырмы?
12 Дин хадимләринин чоху иддиа едир ки, һәјатын мә’насы дүзҝүн һәјат тәрзи сүрмәкдәдир, өлдүкдән сонра белә инсанын руһу ҝөјә ҝедәҹәк вә әбәдијјән орада галаҹагдыр. Пис инсанлар үчүн јеҝанә алтернатив, ҹәһәннәм одунда әбәди әзабдыр. Демәли, бу нөгтеји-нәзәрә әсасән, Јер үзүндәки һәјат шәраити бүтүн тарих боју олдуғу кими, һәмишә белә гәнаәтбәхш олмајаҹагдыр. Әҝәр Аллаһын нијјәти инсанларын мәләкләр кими ҝөјдә јашамаларындан ибарәт идисә, бәс нә үчүн онлары елә башланғыҹдан бу ҹүр јаратмајыб?
13 Бу фикир, һәтта руһаниләрдә дә чәтинлик јарадыр. Лондонда Мүгәддәс Павел килсәсинин кечмиш баш кешиши др. В. Р. Инг бир дәфә демишдир: “Өмрүм боју һәјатын мә’насынын нәдә олдуғуну өјрәнмәјә чалышмышам. Өзүм үчүн ән ваҹиб һесаб етдијим үч проблеми: әбәдилик, инсан шәхсијјәти вә пислик проблемини һәлл етмәјә ҹәһд етмишәм. Анҹаг буна наил олмамышам. Мән бунлардан һеч бирини һәлл едә билмәдим”.
Бу нәјә ҝәтириб чыхарыр?
14, 15. Бир-биринә зидд ҝедән нөгтеји-нәзәрләр инсанларын чохуна неҹә тә’сир едир?
14 Һәјатын мә’насы һаггындакы суала аид алимләр вә дин хадимләри арасында олан бу гәдәр нөгтеји-нәзәр нәјә ҝәтириб чыхарыр? Чохлары бу сөзләри дејән јашлы адам кими ҹаваб верирләр: “Һәјатым боју өзүмдән сорушмушам — мән нә үчүн бурадајам. Инди исә, һәр һансы бир мә’нанын олуб-олмадығы мәни артыг марагландырмыр”.
15 Дин аләминдә бу гәдәр нөгтеји-нәзәр боллуғуну ҝөрдүкдә, инсанларын чоху белә нәтиҹәјә ҝәлир ки, әслиндә инсанын нәјә инанмасынын фәрги јохдур. Онлар динә, үрәји бир гәдәр сакит едән вә һәјати проблемләрин өһдәсиндән ҝәлмәк үчүн сакитләшдириҹи бир тәсәлли кими бахырлар. Диҝәрләри исә, динин мөвһуматдан башга бир шеј олмадығыны дүшүнүрләр. Онлар һесаб едирләр ки, әсрләр боју давам едән дини дүшүнҹәләр һәјатын мә’насы һаггында олан суаллара ҹаваб верә билмәмиш вә садә инсанларын һәјатыны јахшылашдырмамышдыр. Һәгигәтдә исә тарих ҝөстәрир ки, дүнја динләри чох вахт инсанларын ирәлиләјишинә мане олмуш, нифрәт вә мүһарибәләрә јол ачмышдыр.
16. Һәјатын мә’насыны өјрәнмәк нә дәрәҹәдә ваҹибдир?
16 Бәс һәјатын һәгиги мә’насыны билмәк доғрудан да бу гәдәр ваҹибдирми? Психиатрија мүтәхәссиси Виктор Франкл бу суала ҹаваб верир: “Һәјатын мә’насыны тапмаг үчүн ҝөстәрилән сә’ј, инсаны һәрәкәтә ҝәтирән башлыҹа гүввәдир... Әминликлә дејә биләрәм ки, һәтта ән дәһшәтли вәзијјәтләрдә белә, инсанын јашамаг уғрунда мүбаризә апармасы үчүн, һәјатынын мә’насы олдуғуну билмәкдән тә’сирли шеј јохдур”.
17. Һансы суаллар ҹаваб тәләб едир?
17 Инсан фәлсәфәсинин вә динләрин, һәјатын мә’насынын нәдә олдуғуну инандырыҹы сурәтдә изаһ едә билмәдикләрини нәзәрә алараг, буну өјрәнмәк үчүн биз һара мүраҹиәт едә биләрик? Бу мәсәлә барәдә һәгигәти сөјләјә биләҹәк даһа мүдрик бир мәнбә вармы?
[4-ҹү сәһифәдә олан шәкил]
“Һәр ил [Бөјүк Британијанын] әразисинә бәрабәр олан бир мешә саһәси мәһв едилир”.
[5-ҹи сәһифәдә олан шәкил]
“Һәјатым боју өзүмдән сорушмушам — мән нә үчүн бурадајам”