Бу китаб неҹә горунуб сахланылыб?
Гәдим әлјазмаларын алов, киф вә рүтубәт кими тәбии дүшмәнләри олмушдур. Бу кими тәһлүкәләрә Мүгәддәс Китаб да мә’руз галырды. Заманын мәһведиҹи тә’сиринә бахмајараг, онун горунуб сахланмасынын вә дүнјада ән асан әлдә едилә билән китаб олмасынын тарихчәси башга гәдим әсәрләрин арасында кәскин сурәтдә фәргләнир. Мүгәддәс Китабын горунуб сахланылмасынын тарихчәси сәтһи марагдан даһа артыг диггәтә лајигдир.
МҮГӘДДӘС КИТАБЫН сөзләри даш үзәриндә ојулмамышды, мөһкәм ҝил лөвһәҹикләр үзәриндә дә јазылмамышды. Онларын папирус (ејни адлы Мисир биткисиндән һазырланан) вә пергамент (һејван дәрисиндән һазырланан) кими тез хараб олан материаллар үзәриндә јазылдығына шүбһә јохдур.
Бәс орижинал јазыларла нә баш верди? Јәгин ки, онлар чохдан, әксәријјәти исә һәлә гәдим Исраилдә чүрүмүшдүр. Алим Оскар Парет изаһ едир: “Рүтубәт, киф вә мүхтәлиф сүрфәләр, бу јазы материалларынын һәр икиси [папирус вә дәри] үчүн ејни дәрәҹәдә тәһлүкәлидир. Ҝүндәлик тәҹрүбәмиздән билирик ки, кағыз, јахуд мөһкәм дәри һавада вә ја рүтубәтли отагда асанлыгла хараб олур”1.
Әҝәр орижиналлар артыг јохдурса, Мүгәддәс Китабын сөзләри бизим ҝүнләримизәдәк неҹә горунуб сахланылыб?
Сәлигәли көчүрүҹүләр тәрәфиндән горунуб сахланылыб
Орижиналлар јазылдыгдан гыса мүддәт сонра, көчүрмә јолу илә онларын сурәтини чыхармаға башладылар. Мүгәддәс Јазыларын үзүнү көчүрмәк гәдим Исраилдә пешәјә чеврилмишди (Езра 7:6; Мәзмур 45:1). Сурәтләр дә тез хараб олан материллар үзәриндә јазылырды. Вахт кечдикҹә бу сурәтләри дә башга әлјазма сурәтләрлә әвәз етмәк лазым ҝәлирди. Орижиналлар мәһв олдугда, бу сурәтләр сонракы әлјазмаларын әсасы олду. Сурәтләрин көчүрүлмәси јүзилләр боју давам етди. Бәс көчүрүҹүләрин јүзилликләр боју јол вердикләри сәһвләрә ҝөрә Мүгәддәс Китабын мәтни көкүндән дәјишилмәдими? Дәлилләр ҝөстәрир ки, јох.
Профессионал көчүрүҹүләр өз ишләринә чох садиг идиләр. Онлар көчүрдүкләри сөзләрә дәрин һөрмәтлә јанашырдылар. Ејни заманда сәлигәли идиләр. “Көчүрүҹү” кими тәрҹүмә олунан ибрани сөзү софер, һесабламаг вә гејдләр апармаг мә’насыны верир. Көчүрүҹүләрин нә дәрәҹәдә сәлигәли олдугларына Масоретләр ҝөзәл нүмунә ола биләрләрa. Онлар һаггында алим Томас Һартуелл Һорн изаһат верир: “Онлар... Төвратын [Мүгәддәс Китабын илк беш китабы] ортасына дүшән һәрфи вә һәр китабын ортасына дүшән ҹүмләни вә [ибраниҹә] әлифбанын һәр һәрфинин Ибраниҹә Мүгәддәс Јазыларын һамысында нечә дәфә раст ҝәлиндијини һесаблајырдылар”3.
Бу сәбәбдән, маһир көчүрүҹүләр јаздыгларыны јенидән јохламаг үчүн бир нечә үсулдан истифадә едирдиләр. Мүгәддәс Китаб мәтнинин һеч бир һәрфини бурахмамаг үчүн, онлар јалныз көчүрдүкләри сөзләри дејил, һәтта һәрфләри белә сајырдылар. Бу, зәһмәт вә сәбир тәләб едән иш иди: Мә’лум олдуғу кими, онлар Ибраниҹә Мүгәддәс Јазыларда олан 815 140 һәрфи һәр дәфә бир-бир сајырдылар! 4 Белә ҹәһд сајәсиндә, јүксәк дәрәҹәли дәгиглик тә’мин олунурду.
Бунунла белә, көчүрүҹүләр гүсурсуз дејилдиләр. Јүзилләр боју тәкрар-тәкрар көчүрүлмәсинә бахмајараг, Мүгәддәс Китабын мәтнинин өз е’тибарлылығыны горудуғуна даир һәр һансы бир сүбут вармы?
Е’тибар етмәк үчүн әсаслы сәбәб
Мүгәддәс Китабын бизә дәгигликлә ҝәлиб чатмасына инанмаг үчүн там әсасымыз вар. Сүбутлар, әлјазмаларын мөвҹуд олмасындан ибарәтдир. Ибраниҹә Мүгәддәс Јазыларын бүтүнлүклә вә ја бә’зи һиссәләринин тәхминән 6 000, Јунанҹа Мүгәддәс Јазыларын исә тәкҹә јунан дилиндә 5 000-ә јахын әлјазмасы мөвҹуддур. Онларын арасында — Ибраниҹә Мүгәддәс Јазыларын 1947-ҹи илдә тапылан бир әлјазмасы, Мүгәддәс Јазыларын нә дәрәҹәдә дүзҝүн көчүрүлмәсинә нүмунә кими хидмәт едир. О вахтдан бәри бу әлјазманы, “мүасир дөврүн ән бөјүк кәшфи” адландырырлар 5.
Һәмин илин әввәлләриндә, ҝәнҹ бәдәви оғлан (көчәри әрәб) өз сүрүсүнү отараркән, Өлү дәниз јахынлығында бир мағара ашкар етди. Орада әксәријјәти бош олан бир нечә ҝил габлар тапды. Анҹаг ағзы мөһкәм мөһүрләнмиш габларын бириндә Мүгәддәс Јазыларын бүтүнлүклә “Ишаја” китабыны тәшкил едән, галын кәтана бүкүлмүш дәридән һазырланмыш тумар тапды. Чох јахшы горунуб сахланмыш, лакин рәнҝи солмуш тумарда тә’мир изләри ҝөрүнүрдү. Балаҹа чобан һеч тәсәввүрүнә белә ҝәтирә билмәзди ки, әлиндә тутдуғу гәдим тумар, бир заман бүтүн дүнјанын диггәтини ҹәлб едәҹәк.
Бу хүсуси әлјазманы белә әһәмијјәтли едән нә иди? Ибраниҹә Мүгәддәс Јазыларын 1947-ҹи илдә мөвҹуд олан ән гәдим әлјазмасы, тәхминән б. е. Х әсринә аид едилирди. Лакин бу тумарын тарихи мин илдән даһа гәдим тарихә, б. е. ә. II әсрә аид едилирдиb. Бу тумары чох сонралар јазылмыш әлјазмаларла мүгајисә етмәк, алимләр үчүн чох мараглы идиc.
Бир арашдырма заманы алимләр, Өлү дәниз тумарындан Ишајанын 53-ҹү фәслини, мин ил сонра јазылмыш Масорет мәтни илә мүгајисә етдиләр. Бу арашдырманын нәтиҹәси бир китабда белә изаһ едилир: “Ишајанын 53-ҹү фәслиндәки 166 сөзүн јалныз он једди һәрфи шүбһә доғурур. Бу һәрфләрдән 10-у садәҹә јазы гајдасы илә әлагәдардыр ки, бу да мә’наја тә’сир ҝөстәрмир. Диҝәр дөрд һәрф, бағлајыҹылар кими ҹүз’и үслуб дәјишикликләриндән ибарәтдир. Јердә галан үч һәрф исә, 11-ҹи ајәјә әлавә олунмуш “ишыг” сөзүнү тәшкил едир ки, о да мә’наја ҝүҹлү тә’сир етмир... Беләликлә, мин иллик көчүрмәдән сонра, 166 сөздән ибарәт олан бир фәсилдә јалныз бир сөз (үч һәрф) шүбһә ојадыр вә бу сөз һәмин һиссәнин мә’насыны әһәмијјәтсиз дәрәҹәдә дәјишир” (“A General Introduction to the Bible”) 7.
Узун мүддәт тумарлар үзәриндә ишләјән профессор Миллар Берроус, онларын мәзмунуну тәһлил едәрәк белә бир нәтиҹәјә ҝәлмишдир: “Ишајанын тумары илә Масорет мәтни арасындакы фәргләрин чохуну, көчүрмә заманы јол верилән сәһвләр кими изаһ етмәк олар. Бу сәһвләр нәзәрә алынмазса, орта әсрләрин әлјазмаларынын мәтнләри илә тәәҹҹүблү ујғунлуг мүшаһидә едилир. Бу ҹүр гәдими әлјазмада олан ујғунлуг тәәҹҹүблү сурәтдә шәһадәт едир ки, нәсилдән-нәслә өтүрүлән мәтн үмумијјәтлә дәгигдир” 8.
Ејнилә, Јунанҹа Мүгәддәс Јазыларын көчүрүлмәси һаггында да “әминликлә шәһадәт етмәк” олар. Мәсәлән, XIX әсрдә тапылан вә ерамызын IV јүзиллијинә аид едилән назик пергамент үзәриндәки Сина кодекси, әсрләрҹә сонра јазылмыш Јунанҹа Мүгәддәс Јазыларын әлјазмаларынын дәгиглијини тәсдигләмәјә көмәк етди. Мисирин Әл-Фәјјум рајонунда тапылан үзәриндә Јәһјанын Мүждәси олан папирус парчасы орижиналдан 50 илдән аз бир мүддәт сонраја, б. е. II әсринин биринҹи јарысына аид едилир. Бу фрагмент јүз илләр бојунҹа гуру гум ичиндә горунуб сахланмышдыр. Онун мәтни, чох сонралар јазылмыш әлјазмаларла узлашыр 9.
Беләликлә, фактлар тәсдиг едир ки, көчүрүҹүләр һәгигәтән дә чох дәгиг олмушлар. Бунунла белә онлар сәһвләрә јол верирдиләр. Нөгсансыз әлјазма јохдур, Өлү дәниз јахынлығында тапылан Ишајанын тумары да истисна дејил. Лакин һәтта белә бир вәзијјәтдә дә, алимләр орижиналдан фәргләнән јерләри тапыб дүзәлдә билмишләр.
Көчүрүҹүләрин сәһвләринә дүзәлиш вермәк
Тәсәввүр едәк ки, 100 адама узун мәзмунлу бир сәнәди әл илә көчүрмәк тапшырылыб. Шүбһәсиз ки, көчүрүҹүләрдән һеч олмаса бир нечәси сәһвә јол верәҹәкдир. Лакин онларын һамысы ејни сәһви етмәјәҹәкләр. Әҝәр сурәтләрин 100-нү дә ҝөтүрүб диггәтлә мүгајисә етсәниз, орижиналы һеч ҝөрмәсәниз белә, сәһвләри тапыб, әсл мәтни мүәјјән едә биләрсиниз.
Ејни заманда Мүгәддәс Китабы көчүрәнләрин дә һамысы ејни сәһвләри бурахмамышлар. Мүгајисә үчүн әлләриндә минләрлә Мүгәддәс Китабын әлјазмаларынын мөвҹуд олмасы сајәсиндә, мәтншүнаслар сәһвләри тапмыш, әсл мәтни мүәјјән етмиш вә лазыми дүзәлишләр үчүн гејдләр апара билмишләр. Бу ҹүр диггәтли тәдгигат нәтиҹәсиндә, мәтншүнаслар орижиналда олан илк мәтни бәрпа етмишләр. Ибраниҹә вә јунанҹа мәтнләрин дәгигләшдирилмиш бу нәшрләринә елә сөзләр дахил олмушдур ки, алимләрин чоху һәмин сөзләрин орижинала ујғун олдуғуну дүшүнүрләр; чох вахт һашијәләрдә, ола билсин, бә’зи әлјазмаларда мөвҹуд олан вариантлар вә ја бир мәтнин дәјишмиш шәкли садаланыр. Мәтншүнасларын дәгигләшдирдикләри нәшрләр, тәрҹүмәчиләр тәрәфиндән Мүгәддәс Китабын мүасир дилләрә тәрҹүмә олунмасында истифадә олунур.
Буна ҝөрә дә сиз Мүгәддәс Китабын мүасир тәрҹүмәләриндән бирини охујаркән, онун әсасландығы ибраниҹә вә јунанҹа мәтнләрин — орижинал Мүгәддәс Китабын сөзләрини тәәҹҹүблү шәкилдә дәгиг тәгдим етмәсинә инанманыза кифајәт гәдәр әсас варd. Мин илләр әрзиндә әл илә тәкрар-тәкрар көчүрүлмәсинә бахмајараг, Мүгәддәс Китабын неҹә горунуб сахланмасынын тарихчәси һәгигәтән дә тәәҹҹүблүдүр. Узун мүддәт Британија музејинин мүһафизи ишләјән сер Фредерик Кенјон бунунла әлагәдар белә дејә билмишдир: “Мүгәддәс Китабын мәтнинин мә’на е’тибары илә дүзҝүн олдуғуну там әминликлә иддиа етмәк олар. [...] Буну, дүнјадакы диҝәр гәдими китабларын һеч бири һаггында демәк олмаз”10.
[Һашијәләр]
a Ерамызын VI-X јүзилликләриндә јашамыш Масоретләр (“ән’әнә мүһафизәчиләри” мә’насыны верир), Ибраниҹә Мүгәддәс Јазыларын көчүрүҹүләри олмушлар. Онларын етдикләри әлјазмаларын сурәтләри Масорет мәтнләри адланыр 2.
b Гысалдылмыш шәкилдә јазылан “б. е. ә.” — “бизим ерадан әввәл” демәкдир. “Б. е.” исә — “бизим ераны” нәзәрдә тутур.
c Емануел Товун китабында дејилир: “Инди, карбон 14 изотопунун көмәклији илә 1QIsaa [Өлү дәниз јахынлығында тапылан Ишаја китабынын тумарынын] тарихи б. е. ә. 202-107 илләрә аид едилир (палеографик тарих: б. е. ә. 125-100 илләр)... Сон илләрдә тәкмилләшдирилмиш палеографик үсул нисбәтән е’тибарлы үсул кими өзүнү доғрултмушдур. Бу үсул һәрфләрин шәклинин вә вәзијјәтинин, тарихи билинән сиккә вә јазылар кими диҝәр мәнбәләрлә мүгајисәсинә әсасланараг, дәгиг тарихи мүәјјән етмәјә јол верир. (“Textual Criticism of the Hebrew Bible”)6.
d Әлбәттә ки, бә’зи тәрҹүмәчиләр ибраниҹә вә јунанҹа орижинал мәтнләрә ҹидди риајәт едир, диҝәрләри исә јох.
[8-ҹи сәһифәдә олан шәкил]
Мүгәддәс Китаб маһир көчүрүҹүләр тәрәфиндән горунуб сахланылыб.
[9-ҹу сәһифәдә олан шәкил]
Өлү дәниз јахынлығында тапылан Ишајанын тумары (сурәти ҝөстәрилир), мин ил сонра јазылан Масорет мәтни илә там узлашыр.