Руһун өлмәзлији тәсәввүрүнүн Шәрг динләринә дахил олмасы
«Мән һәмишә дүшүнүрдүм ки, руһун өлмәзлији бүтүн дүнјада гәбул олунан, тәкзибедилмәз һәгигәтдир. Буна ҝөрә дә бәзи Шәрг вә Гәрб зијалыларынын гәти шәкилдә бу тәлими рәдд етдијини биләндә чох тәәҹҹүбләндим. Инди мәнә мараглыдыр ки, ҝөрәсән, өлмәзлик тәлими һиндуистләрин шүуруна неҹә дахил олуб» (ҺИНДУ АИЛӘСЫНДӘ БӨЈҮМҮШ УНИВЕРСИТЕТ ТӘЛӘБӘСИ).
1. Өлмәзлик тәлиминин мүхтәлиф динләрдә неҹә инкишаф етмәси вә јајылмасы нәјә ҝөрә бизи марагландырыр?
ИНСАНЫН өлмәз руһа малик олмасы тәлими һиндуизмә вә Шәргин диҝәр динләринә неҹә дахил олуб? Һәр кәсин ҝәләҹәјә бахышына тәсир етдији үчүн бу тәлим һәтта Гәрбдә јашајан вә Шәрг динләри һагда анлајышы олмајан инсанлары белә марагландырыр. Өлмәзлик мүасир динләрин үмуми тәлими олдуғундан бу идејанын неҹә инкишаф етдијини билмәк һәмин динләр арасындакы бағлылығы баша дүшмәкдә көмәк едә биләр.
2. Нәјә ҝөрә Һиндистан Асијада ән мөтәбәр дини мәркәз һесаб олунур?
2 Бөјүк Британијанын Ланкастер университетинин динләр үзрә профессору Ниниан Смарт гејд етмишди: «Асијада ән мөтәбәр дини мәркәз Һиндистандыр. Буна сәбәб садәҹә һиндуизмин, буддизмин, ҹајнизмин, сигһизмин вә башга динләрин өз башланғыҹыны Һиндистандан ҝөтүрмәси јох, һәмчинин бунлардан биринин, буддизмин, демәк олар ки, бүтүн Шәрги Асија мәдәнијјәтинә ҝүҹлү тәсир етмәсидир». Һинд философу Никилананданын сөзләринә әсасән, мәдәнијјәти бу ҹүр тәсирә мәруз галмыш бир чох халглар «Һиндистана һәлә дә руһани вәтәнләри кими бахырлар». Бәс өлмәзлик тәлими Һиндистана вә Асијанын диҝәр әразиләринә неҹә јајылды?
Һиндуизмдә реинкарнасија тәлими
3. Бир тарихчинин сөзләринә ҝөрә, руһун башга формаја кечмәси идејасы Һиндистана кимләр тәрәфиндән ҝәтирилмишдир?
3 Б. е. ә. VI әсрдә Јунаныстанда Пифагор вә онун давамчылары руһун бир формадан диҝәр формаја кечмәси нәзәријјәсини мүдафиә едәркән Һиндистанын Һинд вә Ганг чајларынын әтраф әразиләриндә јашајан һинду мүтәфәккирләр дә елә һәмин идејаны јајмагла мәшғул олурдулар. «Бу тәлимин Јунаныстан вә Һиндистанда ејни вахтда мејдана чыхмасы тәсадүф ола билмәз», — дејә тарихчи Арнолд Тојнби јазыр. О, даһа сонра гејд едир: «Ҝөрүнүр, бу тәсир б. е. ә. VIII вә VII әсрләрдә Аврасијанын Һиндистана, Ҹәнуб-Гәрби Асијаја, Гара дәнизин шималында јерләшән гураг әразиләрә, еләҹә дә Балкан вә Кичик Асија јарымадасына ҝәлән көчәри тајфалар тәрәфиндән олмушдур». Белә гәнаәтә ҝәлмәк олар ки, руһун башга формаја кечмәси тәлимини Һиндистана Аврасијанын көчәри тајфалары ҝәтирмишдир.
4. Нәјә ҝөрә руһун башга формаја кечмәси фикри һиндуизм мүтәфәккирләринин үрәјинҹә олду?
4 Һиндуизм Һиндистанда хејли әввәл, б. е. ә. 1500-ҹү илдә ариләрин ораја көчмәси илә мејдана ҝәлиб. Һиндуистләр лап әввәлдән руһла бәдәнин фәргли анлајышлар олдуғуна вә өлүмдән сонра руһун јашадығына инанырдылар. Бундан ирәли ҝәләрәк, һиндуистләр әҹдадларына ситајиш едир вә онларын руһунун гидаланмасы үчүн гәбирләринә јемәк гојурдулар. Әсрләр сонра Һиндистана ҝәлиб чатан бу тәлим инсанлар арасында үмумбәшәри проблем олан әзаб-әзијјәтин вә пислијин һәллини ахтаран һинд мүтәфәккирләринин јәгин ки, үрәјинҹә олду. Онлар бу идејаны Карма гануну, јәни сәбәб вә нәтиҹә гануну илә бирләшдирәрәк реинкарнасија нәзәријјәсини инкишаф етдирдиләр. Бу нәзәријјәјә әсасән, инсан һазыркы һәјатында етдији әмәлләриндән асылы олараг, нөвбәти һәјатында ја мүкафатландырылаҹаг, ја да ҹәзаланаҹаг.
5. Һундуизмә ҝөрә, руһун әсас мәгсәди нәдән ибарәтдир?
5 Лакин Һиндуизмин руһ һаггында тәлиминә тәсир едән диҝәр бир идеја да вар. «Дин вә етика енсиклопедијасы»нда дејилир: «Ҝөрүнүр, руһун башга формаја кечмәси нәзәријјәси илә Карма ганунунун јарандығы бир вахтда вә ја ондан даһа әввәл шимали Һиндистанда бир груп мүтәфәккир арасында диҝәр бир идеја инкишаф етмәкдә иди. Бу, “Браһман-Атман” [али вә әбәди браһма, мүтләг һәгигәт] адлы фәлсәфи идејадыр» («Encyclopædia of Religion and Ethics»). Бу идејанын реинкарнасија тәлими илә бирләшмәси һиндуистләрин әсас мәгсәдини мүәјјән етди: мүтләг һәгигәтә говушмаг үчүн башга формаја кечмә дөвријјәсиндән азад олмаг. Һиндуистләрин инанҹына ҝөрә, бу мәгсәдә әхлаг нормаларына риајәт етмәклә вә һиндуизмин хүсуси биликләринә јијәләнмәклә наил олмаг олар.
6, 7. Мүасир һиндуистләр ахирәт дүнјасы һагда һансы фикирдәдирләр?
6 Беләликлә, һиндуист мүтәфәккирләри Карма гануну илә Браһман идејасыны бирләшдирәрәк руһун башга формаја кечмәси тәсәввүрүндән реинкарнасија тәлимини јаратдылар. Мексиканын Һиндистандакы кечмиш сәфири, Нобел мүкафаты лауреаты, шаир Октавио Пас белә јазмышдыр: «Һиндуизм јајылдыгҹа... браһманизмин, буддизмин вә Асијадакы диҝәр динләрин мәркәзиндә бир идеја дурурду: метемпсихоз, јәни өлүм заманы руһун јени формаја кечмәси идејасы».
7 Реинкарнасија тәлими бу ҝүн дә һиндуизмин әсасыны тәшкил едир. Һиндуист философу Никилананда белә дејир: «Өлмәзлијә чатмаг јалныз сечилмиш бир нечә нәфәрә нәсиб олан үстүнлүк дејил, бу, һәр кәсин һаггыдыр. Һәр бир һәгиги һиндуист буна там әминдир».
Буддизмдә јенидән доғулма дөвријјәси
8-10. а) Буддизм мөвҹудлуғу неҹә тәсвир едир? б) Бир буддист алим јенидән доғулманы неҹә изаһ едир?
8 Буддизмин тәмәли тәхминән б. е. ә. 500-ҹү илдә Һиндистанда гојулмушдур. Буддист рәвајәтләринә ҝөрә, буддизмин әсасыны һинд шаһзадәси Сиддһартһа Гаутама гојмушдур. Шүуру һәгигәтлә нурланандан сонра о, Будда адыны алмышды. Бу дин башланғыҹыны һиндуизмдән ҝөтүрдүјүндән онларын тәлимләри мүәјјән гәдәр бир-биринә бәнзәјир. Буддизм тәлиминә әсасән, һәјат сону олмајан јенидән доғулма дөвријјәсиндән вә өлүмдән ибарәтдир. Һиндуизмдә олдуғу кими, бу динә мәнсуб оланлар да инанырлар ки, һәр бир инсанын һазыркы һәјатда һансы тәбәгәјә аид олмасы кечмиш һәјатда етдији әмәлләрә әсасән мүәјјән едилмишдир.
9 Лакин буддизм мөвҹудлуғу өлүмдән сонра јашајан руһла әлагәләндирмир. Арнолд Тојнбинин сөзләринә ҝөрә, «[Будда] үчүн инсан руһу сүрәтлә кечиб ҝедән психоложи һалларын гырыг-гырыг дөвријјәсидир ки, онлары да бир-бири илә јалныз арзу бағлајыр». Буна бахмајараг, Будда инанырды ки, нә исә — психоложи һал вә ја гүввә бир һәјатдан диҝәринә кечир. Буддист алими Валпола Раһул изаһ едир:
10 «Варлыг јалныз физики вә зеһни гүввәләрин, јахуд енержиләрин бирләшмәсиндән башга бир шеј дејилдир. Өлүм адланан вәзијјәт исә бәдәнин фәалијјәтинин тамамилә дајанмасыдыр. Бәс бунунла бүтүн гүввәләр вә енержиләр јох олурму? Буддизмә ҝөрә, јох. Мөвҹуд олмаг, јашамаға давам етмәк, арасыкәсилмәдән јенидән доғулмаг истәји вә арзусу һәјатлары, варлыглары, һәтта бүтүн дүнјаны һәрәкәтә ҝәтирән бөјүк гүввәдир. Бу, дүнјада ән бөјүк гүввә, ән бөјүк енержидир. Буддизмә әсасән, инсан өләндә, јәни бәдәнин фәалијјәти дајананда бу гүввә јох олмур, анҹаг мөвҹудлуғуна јенидән башга формада давам едир. Бу, јенидән доғулма адланыр».
11. Буддистләр ахирәт дүнјасы һаггында нә дүшүнүрләр?
11 Буддистләрин ахирәт дүнјасы һаггында тәсәввүрләри бундан ибарәтдир: сон мәгсәд олан нирванаја чатанадәк, јәни јенидән доғулма дөвријјәсиндән азад оланадәк мөвҹудлуг әбәдијјән давам едир. Нирвана нә әбәди сәадәт, нә дә инсанын мүтләг һәгигәтә говушдуғу вәзијјәт дејил. О, садәҹә олараг, јохлуг вәзијјәтидир, башга сөзлә, шәхсијјәтин мөвҹудлуғундан кәнарда јерләшән «өлүмүн олмадығы јердир». «Азәрбајҹан Совет енсиклопедијасы»на әсасән, нирвана «хариҹи варлыгдан там тәҹридлик һалыны билдирир... [О,] хошбәхтлик вә бәдбәхтлијә, хејир вә шәрә биҝанәликдир». Буддистләр өлмәзлији ахтармагданса, нирванаја чатмагла өлмәзлији ашмаға тәшвиг олунурлар.
12-14. Буддизмин мүхтәлиф голларында өлмәзлик идејасы өз әксини неҹә тапыр?
12 Асијанын мүхтәлиф әразиләринә јајылдыгҹа буддизм јерли етигадлар әсасында формалашмаға башлады. Мәсәлән, маһајана буддизмин Чиндә вә Јапонијада үстүнлүк тәшкил едән голларындан биридир. Бу диндә илаһи бодһисатвалара, јәни ҝәләҹәк Буддалара инам мөвҹуддур. Бодһисатвалар башгаларына хидмәт етмәк вә онларын нирванаја чатмасына көмәк етмәк үчүн јенидән доғулараг өз нирваналарыны дөнә-дөнә тәхирә салырлар. Беләликлә, кимсә нирванаја говушдугдан сонра да јенидән доғулма дөвријјәсинә давам етмәји сечә биләр.
13 Чиндә вә Јапонијада буддизмин «Тәмиз Јер» адланан диҝәр ҹәрәјаны хүсуси үстүнлүк тәшкил едир вә онун баниси Амитаб Будда вә ја Амида Будда олмушдур. Будданын адыны иманла чағыранлар «Тәмиз Јер»дә, јахуд ҹәннәтдә, јәни сонунҹу ајдынлыға чатмаг үчүн даһа әлверишли шәраитин олдуғу јердә јенидән доғулурлар. Бу тәлим нәјә јол ачды? Јухарыда ады чәкилән профессор Смарт изаһ едир: «Ҝөзләнилдији кими, бәзи маһајана јазыларында ајдын шәкилдә тәсвир олунан ҹәннәтин ҝөзәллији халгын дүшүнҹәсиндә али мәгсәд һесаб олунан нирвананы әвәз етди».
14 Тибет буддизми өзүнә диҝәр јерли етигадлары дахил едир. Мәсәлән, тибетин өлүләр һагда китабында инсанын өлүмүндән јенидән доғулмасынадәк олан вахт кәсијиндән бәһс едилир. Бурада дејилир ки, өлүләри мүтләг һәгигәтин парлаг нуру илә ишыгландырырлар вә бу ишыға таб ҝәтирмәјәнләр азадлыға наил олмур, јенидән доғулурлар. Ҝөрүндүјү кими, буддизмин бу вә диҝәр нөвләри өлмәзлик идејасыны дәстәкләјир.
Јапон синтоизминдә әҹдадлара ситајиш
15-17. а) Әҹдадларын руһуна ситајиш синтоизмдә неҹә көк салды? б) Неҹә олду ки, руһун өлмәзлији һагда тәлим синтоизмин әсасыны тәшкил етди?
15 Јапонијада буддизмин әсасы б. е. VI әсриндә гојулду. Буна гәдәр орада башга дин мөвҹуд иди. Бу динә ад верилмәмишди. О, өзүнә јерли әһалинин етигадлары илә әхлаг нормаларынын вә адәт-әнәнәләринин бирләшмәсини дахил едирди. Лакин буддизм Јапонијада јајылдыгҹа јерли дини буддизмдән ајырмаг зәрурәти јаранды. Беләликлә дә «аллаһлар јолу» мәнасыны верән «Синто» ады мејдана чыхды.
16 Синтоизмин илкин формасында ахирәт дүнјасы һагда нә дејилирди? «Коданша јапон енсиклопедијасы»нда изаһ едилир ки, нәм торпагда дүјү јетишдирилмәси илә «јахшы тәшкил олунмуш вә мөһкәм ҹәмијјәтә тәләбат јаранды, ејни заманда кәнд тәсәррүфаты илә әлагәдар кечирилән вә сонралар синтоизмдә ваҹиб рол ојнајан ајинләр мејдана чыхды» («Kodansha Encyclopedia of Japan»). Өлүләрин руһундан горхараг инсанлар руһлары разы салмаг үчүн ајинләр ујдурдулар. Бу, она ҝәтириб чыхарды ки, онлар әҹдадларынын руһуна ситајиш етмәјә башладылар.
17 Синтоизмә ҝөрә, «ајрылан» руһ өләнин шәхсијјәтини һәлә дә өзүндә дашыјыр, лакин өлүмлә ләкәләнир. Инсан өлән әзизини јад етмәк үчүн ајинләр кечирәндә өләнин руһу бүтүн писликләрдән тәмизләнәрәк сүлһпәрвәр вә хејирхаһ руһа чеврилир. Вахт кечдикҹә әҹдадларын руһу илаһи, јахуд һимајәчи сәвијјәсинә галхыр. Синтоизмлә буддизм ејни вахтда мөвҹуд олдуғу үчүн буддизмдән синтоизмә, ҹәннәт һагда тәлим дә дахил олмагла, бәзи тәлимләр кечмишдир. Беләликлә, ајдын олур ки, өлмәзлик тәлими синтоизмин дә әсасыны тәшкил едир.
Даосизмдә өлмәзлик тәлими вә конфусичиликдә әҹдадлара ситајиш
18. Даоистләр өлмәзлик һаггында нә дүшүнүрләр?
18 Даосизмин тәмәлини б. е. ә. VI әсрдә Чиндә јашадығы еһтимал олунан Лао-Тсзы гојмушдур. Даосизмә ҝөрә, һәјатда мәгсәд инсан фәалијјәтини Даоја, јәни тәбиәт јолуна ујғунлашдырмагдан ибарәтдир. Даоистләр өлмәзлик һагда бу фикирдәдирләр: Дао бүтүн Каинаты идарә едән принсипдир. Даонун нә әввәли, нә дә сону вар. Онунла һармонијада јашајанлар онунла вәһдәтдә олур вә әбәдијјәтә говушур.
19-21. Даоистләрин нәзәријјәләри нәјә ҝәтириб чыхарды?
19 Тәбиәтлә вәһдәтдә олмаға ҹан атан даоистләр вахт кечдикҹә онун әбәдилији вә бәрпаедиҹи габилијјәти илә хүсусилә марагланмаға башладылар. Онлар фикирләширдиләр ки, Даоја, башга сөзлә, тәбиәт јолуна ујғун јашамагла тәбиәтин сирләрини һансыса јолла өјрәнмәк вә физики хәсарәтдән, хәстәликләрдән, һәтта өлүмдән белә азад олмаг мүмкүндүр.
20 Даоистләр гоҹалығын вә өлүмүн вахтыны узатмаг үчүн медитасија (фикри бир јерә ҹәмләмә) илә мәшғул олмаға, тәнәффүс мәшгинә вә пәһриз сахламаға башладылар. Чох кечмәмиш, булудлар үзәриндә учан, истәдији вахт ҝөрүнүб гејб олан, сајсыз-һесабсыз илләр боју мүгәддәс дағларда вә ја узаг адаларда јашајан вә шеһлә ја да сеһрли мејвәләрлә гидаланан өлмәз шәхсләр һагда әфсанәләр јајылмаға башлады. Чин тарихинә әсасән, б. е. ә. 219-ҹу илдә император Син Ши-Хуанди өлмәзләрин мәскәни сајылан әфсанәви Пенглај адасына ҝәми илә 3 000 оғлан вә гыздан ибарәт дәстәни ҝөндәрди ки, өлмәзлик биткисини тапыб ҝәтирсинләр. Сөзсүз ки, ахтарышлар һеч бир нәтиҹә вермәди.
21 Әбәди һәјат сорағында олан даоистләр әлкимја васитәсилә өлмәзлик һәбләри дүзәлтмәјә чалышырдылар. Даоистләрин фикринҹә, бир-биринә әкс олан гүввәләрин, ин вә јанын (гадын вә киши) бирләшмәси нәтиҹәсиндә һәјат јараныр. Бу сәбәбдән, әлкимјачылар әридилмиш гурғушунла (зүлмәт, јәни ин) ҹивәни (ишыг, јәни јан) гарышдырараг тәбиәтдәки просеси тәкрарламаға чалышырдылар. Онлар дүшүнүрдүләр ки, бу үсулла өлмәзлик һәбләрини дүзәлдә биләрләр.
22. Буддизмин чинлиләрин дини һәјатына тәсири нә илә нәтиҹәләнди?
22 Ерамызын VII әсриндә буддизм чинлиләрин дини һәјатына тәсир етмәјә башлады. Нәтиҹәдә буддизмин тәлимләрини, спиритизми вә әҹдадлара ситајиши өзүнә дахил едән гарышыг бир дин јаранды. Профессор Смарт гејд едир: «Һәм буддизм, һәм дә даосизм гәдим чинлиләрин әҹдадлара ситајишиндә мөһкәм көк салмамыш ахирәт дүнјасы һагда тәлимин формалашмасына вә инкишафына көмәк етди».
23. Конфусичиләр әҹдадлара ситајиш илә әлагәдар һансы мөвгеји тутурдулар?
23 Б. е. ә. VI әсрдә јашамыш вә өз фәлсәфәси илә конфусичилијин әсасыны гојмуш ҝөркәмли чин мүтәффәккири Конфуси ахирәт дүнјасы һаггында, демәк олар ки, һеч бир фикир сөјләмәмишдир. Әксинә, о, ҹәмијјәтдә гәбул олунан јүксәк әхлаг вә давраныш нормаларынын ваҹиблијини вурғулајырды. Буна бахмајараг, о да әҹдадлара ситајишин тәрәфдары иди вә әҹдадларын руһуну јад етмәклә бағлы ајинләри иҹра етмәји ваҹиб сајырды.
Шәргин диҝәр динләри
24. Ҹајнизм руһ һаггында нәји өјрәдир?
24 Ҹајнизмин тәмәли б. е. ә. VI әсрдә Һиндистанда гојулуб. Онун баниси Маһавира өјрәдирди ки, бүтүн ҹанлы варлыгларын әбәди руһу вар. Онун фикринҹә, руһун карманын көләлијиндән азад олмасынын јеҝанә јолу сон дәрәҹә фәдакар олмаг, өзүнүидарә габилијјәтинә малик олмаг вә һеч бир ҹанлы варлыға хәтәр јетирмәмәјә ҹидди јанашмагдыр. Ҹајнистләр бу ҝүнә гәдәр буна инанырлар.
25, 26. Һиндуизмин һансы тәлимләри Сигһизмдә дә өз әксини тапыр?
25 Сигһизмин дә тәмәли Һиндистанда гојулуб. Бу динә 19 милјон инсан етигад едир. Бу динин әсасы XVI әсрдә гуру Нанакын һиндуизмдә вә исламда олан ән јахшы шејләри бирләшдириб ваһид дин јаратмаг гәрарына ҝәлдији заман гојулду. Сигһизм һиндуизмин руһун өлмәзлији, реинкарнасија вә карма тәлимләрини мәнимсәди.
26 Ҝөрүндүјү кими, бәдән өлдүкдән сонра һәјатын давам етмәсинә етигад Шәрг динләринин әксәријјәтинин ајрылмаз һиссәсидир. Бәс бу һагда Христиан, Иудаизм вә Ислам дининдә нә дејилир?
[10-ҹу сәһифәдәки хәритә]
(Мәтнә нәшрин өзүндә бахын.)
МӘРКӘЗИ АСИЈА
КӘШМИР
ТИБЕТ
ЧИН
КОРЕЈА
ЈАПОНИЈА
Варанаси
ҺИНДИСТАН
Бодһгаја
МЈАНМА
ТАИЛАНД
КАМБОҸА
ШРИ-ЛАНКА
ЈАВА
Б. Е. Ә. III ӘСР
Б. Е. Ә. I ӘСР
Б. Е. I ӘСР
Б. Е. IV ӘСР
Б. Е. VI ӘСР
Б. Е. VII ӘСР
Буддизм бүтүн Шәрги Асијаја өз тәсирини ҝөстәриб
[9-ҹу сәһифәдәки шәкил]
Реинкарнасија тәлими һиндуизмин әсасыны тәшкил едир
[11-ҹи сәһифәдәки шәкил]
Тәбиәтлә һармонијада јашамагла даоистләр әбәдијјәтә говушмаг истәјирдиләр
[12-ҹи сәһифәдәки шәкил]
Конфуси әҹдадлара ситајишин тәрәфдары иди