ТӘҺЛҮКӘ. Мүгәддәс Китаб јазычылары вә мирзәләр үчүн әсас јазы материалы папирус вә пергамент идиa (2 Тимутијә 4:13). Бәс бу јазы материаллары Мүгәддәс Китабын бизим ҝүнләрә гәдәр ҝәлиб чатмасына һансы тәһлүкәни јарадырды?

Папирус ҹырылан, рәнҝи солан вә чүрүјән материалдыр. Ричард Паркинсон вә Стефан Кверке адлы мисиршүнаслар дејирләр: «Папирус вәрәгләри мүәјјән мүддәтдән сонра сачагланыр вә овулараг тоз һалына дүшүр. Анбарда сахланылан папирус рулону нәмишликдән киф ата вә ја чүрүјә биләрди. Басдырылан папирус рулону исә ҝәмириҹиләр, һәшәратлар, хүсусилә дә ағ гарышгалар тәрәфиндән јејилә биләрди». Тапылмыш бәзи папируслар ҝүнәш ишығына вә нәмишлијә мәруз галмыш, бу исә онларын мәһвини сүрәтләндирмишди.

Пергамент папируса нисбәтән даһа дөзүмлү материалдыр. Амма ондан дүзҝүн истифадә едилмәдикдә, јүксәк температура, нәмишлијә вә ја ишыға мәруз галдыгда папирус кими о да корланырb. Пергамент дә һәшәратларын һүҹумуна мәруз галыр. Бу сәбәбдән бир китабда дејилир ки, гәдим әлјазмалар јалныз истисна һалларда дөврүмүзә ҝәлиб чатыб («Everyday Writing in the Graeco-Roman East»). Әҝәр Мүгәддәс Китаб әлјазмалары да бу ҹүр чүрүјүбсә, онда орада јазыланлар да онунла бирликдә мәһв олуб.

НЕҸӘ ГОРУНДУ? Јәһуди ганунуна әсасән, тахта чыхан һәр падшаһ Төвратын «сурәтини өзү үчүн көчүрмәли» иди (Ганунун тәкрары 17:18). Бундан әлавә, пешәкар мирзәләр әлјазмаларын сајыны о гәдәр чохалтмышдылар ки, артыг ерамызын биринҹи әсриндә Исраилдә, һәтта Македонијада олан синагогларда Мүгәддәс Китабы тапмаг мүмкүн иди (Лука 4:16, 17; Һәвариләрин ишләри 17:11). Бәс ән гәдим әлјазмалар дөврүмүзә неҹә ҝәлиб чыхыб?

Әһди-Ҹәдид үзрә алим Филип Комфорт дејир: «Јәһудиләр Мүгәддәс Китаб тумарларыны горујуб сахламаг үчүн онлары сәһәнҝ вә ја долчанын ичәрисинә гојурдулар». Еһтимал ки, христианлар да бу әнәнәни давам етдирмишдиләр. Бу сәбәбдән Мүгәддәс Китабын бәзи гәдим әлјазмалары ҝил долчаларын, еләҹә дә гаранлыг отагларын, мағараларын ичәрисиндә вә олдугҹа гураг әразиләрдә тапылмышды.

НӘТИҸӘ. Мүгәддәс Китабын минләрлә әлјазмасы бу ҝүнүмүзә кими ҝәлиб чатыб. Онларын бәзиләринин 2000 илдән чох јашы вар. Белә гәдим тарихә малик бу гәдәр әлјазмасы олан икинҹи бир китаб јохдур.

ТӘҺЛҮКӘ. Бир чох сијаси вә дини лидерләр Мүгәддәс Китабын чатдырдығы хәбәрә әкс олан сијасәт јүрүдүбләр: онлар өз сәлаһијјәтләриндән истифадә едәрәк Мүгәддәс Китаба саһиб олмаға, ону истеһсал вә тәрҹүмә етмәјә мане олублар. Ашағыдакы нүмунәләрә диггәт јетирин.

• Б. е. ә. тәхминән 167-ҹи ил. Јунан динини јәһудиләрә зорла гәбул етдирмәјә чалышан Селевкиләрин падшаһы Антиох Епифан әмр вермишди ки, Төвратын (Әһди-Әтиг) бүтүн нүсхәләри мәһв едилсин. Тарихчи Һенрих Гретзин сөзләринә ҝөрә, падшаһын мәмурлары «Төвратын тумарларыны тапдыглары һәр јердә ҹырыб јандырырдылар, ону охујуб тәсәлли вә ҝүҹ тапанлары исә өлдүрүрдүләр».

• Орта әсрләр. Бәзи католик дин хадимләри дүнјәви адландырдығы шәхсләрин католик тәлимләри әвәзинә, Мүгәддәс Китаб тәлимләрини тәблиғ етмәләринә гәзәбләнирдиләр. Онлар латынҹа јазылмыш Зәбурдан башга Мүгәддәс Китабын һансыса бөлмәсинә саһиб олан инсанлары кафир адландырырдылар. Бир килсә шурасы өз адамларына ҝөстәриш верәрәк әмр етди ки, «шүбһә доғуран бүтүн евләри вә јералты отаглары јахшы-јахшы, диггәтлә вә тез-тез ахтарыб кафирләри тапсынлар... Кафирин тапылдығы ев мәһв олунмалыдыр».

Мүгәддәс Китаба дүшмән кәсилән инсанлар ону јох етмәјә мүвәффәг олсајдылар, Мүгәддәс Китабда јазыланлар да өзү илә бирликдә мәһв олаҹагды.

НЕҸӘ ГОРУНДУ? Падшаһ Антиох Исраилә јүрүш етди. Амма јәһудиләр башга-башга әразиләрдә дә мәскән салмышдылар. Һәтта алимләр гејд едир ки, ерамызын биринҹи әсринә јахын јәһудиләрин 60 фаизиндән чоху Исраил торпагларындан кәнарда јашајырды. Јәһудиләр өз синагогларында Мүгәддәс Китаб әлјазмаларынын нүсхәләрини сахлајырдылар. Һәмин нүсхәләр, мәсиһиләр дә дахил олмагла, ҝәләҹәк нәсилләр тәрәфиндән истифадә олунду (Һәвариләрин ишләри 15:21).

Орта әсрләр әрзиндә Аллаһын Кәламыны севән инсанлар тәгибләрә бахмајараг, ҹәсарәтлә Мүгәддәс Китабы тәрҹүмә етмәјә вә көчүрмәјә давам едирдиләр. 15-ҹи әсрин орталарында, һәлә чап машыны иҹад олунмамышдан өнҹә, Мүгәддәс Китаб бөлмәләри тәхминән 33 дилдә мөвҹуд иди. О вахтдан бәри Мүгәддәс Китаб инанылмаз сүрәтдә тәрҹүмә едилиб вә нәшр олунуб.

НӘТИҸӘ. Гүдрәтли падшаһларын вә дин хадимләринин һәдәләринә рәғмән Мүгәддәс Китаб тарихдә ән ҝениш јајылмыш вә даһа чох дилә тәрҹүмә олунан китаб кими из салыб. Бу китаб бәзи өлкәләрин ганунларыны, дилләрини вә милјонлара инсанын һәјатыны формалашдырмышды.

ТӘҺЛҮКӘ. Мүгәддәс Китаб чүрүмә вә инсанлар тәрәфиндән мәһв едилмә кими тәһлүкәләрлә үзләшсә дә, дөврүмүзә кими ҝәлиб чатды. Анҹаг бәзи мирзәләр вә тәрҹүмәчиләр Мүгәддәс Китабын мәтнини тәһриф етмәјә чалышмышлар. Онлар өз тәлимләрини Мүгәддәс Китаб әсасында формалашдырмаг әвәзинә, бәзән Мүгәддәс Китабы өз тәлимләринә ујғунлашдырырдылар. Ашағыдакы нүмунәләрә бахаг.

• Ибадәт јери. Б. е. ә. IV—II әсрләр әрзиндә Сәмәријјә Төвратыны јазанлар Чыхыш 20:17 ајәсиндән сонра бу сөзләри әлавә етмишдиләр: «Аргаризмдә. Гурбанҝаһы орада тикәҹәксиниз». Бу јолла сәмәријјәлиләр ҝөстәрмәк истәјирдиләр ки, Мүгәддәс Китаб онларын «Аргаризмдә», јәни Гәризим дағында мәбәд тикмәләрини дәстәкләјир.

• Үч үгнум тәлими. Мүгәддәс Китаб јазылыб гуртарандан тәхминән 300 ил сонра Үч үгнум тәлиминин тәрәфдары олан бир јазычы 1 Јәһја 5:7 ајәләринә бу сөзләри әлавә етмишди: «Сәмада Ата, Сөз вә Мүгәддәс Руһ: бунларын үчү дә бирдир». Бу сөзләр орижинал мәтндә јохдур. Брүс Метсгер адлы Мүгәддәс Китаб үзрә алим дејир: «Бу сөзләрә VI әсрдән башлајараг Гәдим Латын вә [Латын] Вулгата әлјазмаларында ҝетдикҹә даһа чох раст ҝәлинир».

• Аллаһын ады. Бир чох Мүгәддәс Китаб тәрҹүмәчиләри јәһуди мөвһуматыны әсас тутараг Аллаһын адыны Мүгәддәс Китабдан чыхарыб «Рәбб», «Аллаһ», «Илаһ» вә «Аға» кими сифәтләрлә әвәз етмишләр. Һалбуки Мүгәддәс Китабда бу ифадәләр тәкҹә Јарадана јох, һәмчинин инсанлара, бүтләрә, һәтта Иблисә аид ишләнилир (Јәһја 10:34, 35; 1 Коринфлиләрә 8:5, 6; 2 Коринфлиләрә 4:4)a.

НЕҸӘ ГОРУНДУ? Биринҹиси, мирзәләрин бәзиләри диггәтсиз вә һәтта надүрүст олсалар да, әксәријјәти олдугҹа пешәкар вә чох диггәтли иди. Ерамызын VI—X әсрләриндә масоретләр Төвраты (Әһди-Әтиг) көчүрмүшдүләр. Бу ҝүн онларын нүсхәләри Масорет мәтни адланыр. Мәлумдур ки, онлар мәтни көчүрән заман һеч бир сәһв олмасын дејә, сөзләри вә һәрфләри бир-бир сајырдылар. Онлар әсас ҝөтүрдүкләри мәтндә сәһвләрин олмасындан шүбһәләнәрдиләрсә, мәтнин кәнарында гејдләр апарырдылар. Масоретләр Мүгәддәс Китабын мәтнинә мүдахилә етмирдиләр. Профессор Моше Гошен Готстајнын сөзләринә ҝөрә, масоретләр Мүгәддәс Китабда «биләрәкдән нәјисә дәјишмәји ән ағыр ҹинајәт һесаб едирдиләр».

Икинҹиси, гәдим әлјазмаларын сајынын чох олмасы Мүгәддәс Китаб алимләринә сәһвләри мүәјјән етмәјә көмәк едир. Мисал үчүн, дин хадимләри әсрләр боју өјрәдирдиләр ки, онларын латын тәрҹүмәләри дәгигдир. Бунунла белә, мәгаләнин әввәлиндә дејилдији кими, онлар 1 Јәһја 5:7 ајәсинә ујдурулмуш сөзләри әлавә етмишдиләр. Бу сәһв һәтта инҝилис дилиндә мөтәбәр тәрҹүмә сајылан «Крал Јаковун Мүгәддәс Китабы»нда да вар иди! Бәс башга әлјазмалар ашкар олунандан сонра нә мәлум олду? Брүс Метсгер јазыр: «[1 Јәһја 5:7 ајәсиндәки] ҹүмлә латын дилиндә олан әлјазмалардан савајы һеч бир гәдим әлјазмаларда, мәсәлән, арами, копт, һәбәш, славјан, әрәб дилләриндәки әлјазмаларда јохдур». Бу сәбәбдән «Крал Јаковун Мүгәддәс Китабы»нын јенидән ишләнмиш версијасындан вә диҝәр тәрҹүмәләрдән бу ујдурулмуш сөзләр ҝөтүрүлүб.

Гәдим әлјазмалар Мүгәддәс Китабын тәһриф олунмадығыны неҹә ҝөстәрир? 1947-ҹи илдә Өлү дәниз әлјазмалары тапыларкән алимләрин нәһајәт ки, ибрани дилиндә олан масорет мәтнини мин илдән өнҹә јазылмыш Мүгәддәс Китаб әлјазмалары илә тутушдурмаг имканы олду. Өлү дәниз әлјазмаларынын редаксијасынын бир үзвүнүн сөзләринә әсасән, бир тумар артыг «сүбут едир ки, Мүгәддәс Китаб мәтни тәхминән мин илдән чох вахт әрзиндә јәһуди мирзәләри тәрәфиндән сон дәрәҹә дәгиг вә еһтијатла көчүрүлүб».

Ирландијанын пајтахты Дублиндәки Честер Битти китабханасында олан папирус әлјазмалары коллексијасында демәк олар ки, Инҹилин (Әһди-Әтиг) бүтүн бөлмәләринә аид, о ҹүмләдән ерамызын II әсринә, јәни Мүгәддәс Китаб јазылыб тамамланандан 100 ил сонраја аид әлјазмалар вар. Бир лүғәтә әсасән, бу папируслар мәтндә олан ҹүзи фәргләри үзә чыхарса да, Мүгәддәс Китаб мәтнинин тәһриф олунмадығыны сүбут едир («The Anchor Bible Dictionary»).

НӘТИҸӘ. Мүгәддәс Китаб әлјазмаларынын гәдимилији вә сајынын чох олмасы онун мәтнини тәһриф етмәјиб, әксинә ону мүкәммәлләшдириб. Инҹил барәдә Сер Фредерик Кенјон белә јазмышды: «Башга һеч бир гәдими китабын мәтнинин дәгиглијинә даир бу гәдәр чох вә гәдим тарихә малик сүбут јохдур. Һәмчинин һеч бир гәрәзсиз алим бизә ҝәлиб чатан Мүгәддәс Китабын тәһриф олунмадығыны дана билмәз». Алим Вилјам Һенри Грин исә Төврат барәдә белә дејир: «Әминликлә демәк олар ки, гәдим дөврә аид һеч бир китаб дөврүмүзә бу гәдәр дәгигликлә ҝәлиб чатмајыб».