Гәдим михи јазылар вә Мүгәддәс Китаб
БАБИЛДӘ инсанларын дили гарышдырылдыгдан сонра мүхтәлиф јазы системләри јаранмаға башланды. Месопотамијада јашајан халглар, мәсәлән, шумерләр вә бабиллиләр михи јазы системиндән истифадә едирдиләр. Онлар чиј ҝил үзәриндә басма үсулла чәкилмиш мыхабәнзәр хәтләрин комбинасијалы шәкилләриндән (михи јазынын ады да бурадандыр) истифадә етмишләр.
Археоложи газынтылар заманы Мүгәддәс Јазыларда хатырланан инсанлардан вә һадисәләрдән хәбәр верән михи мәтнләр тапылмышды. Бу гәдим јазы системи һаггында бизә нә мәлумдур? Онлар Мүгәддәс Китабын мөтәбәрлијини неҹә тәсдиг едир?
Бизим ҝүнләрәдәк ҝәлиб чатмыш јазылар
Алимләр белә һесаб едирләр ки, Месопотамијада истифадә олунан бу јазы системи башланғыҹда пиктографик иди, јәни мүәјјән сөзү вә ја фикри ифадә етмәк үчүн символлардан, јахуд шәкилләрдән истифадә олунурду. Мәсәлән, өкүз башы ишарәси «өкүз» мәнасыны ифадә едирди. Јазылы сәнәдләрин сахланылмасына еһтијаҹ артдыгҹа, михи јазы системи дә ҝетдикҹә инкишаф едирди. «Артыг ишарәләр тәкҹә сөзләри јох, һәм дә һеҹалары ифадә едирди вә һеҹаларын комбинасијасы сөзләр әмәлә ҝәтирирди» («NIV Archaeological Study Bible»). Нәтиҹә етибарилә, михи јазы системинин тәхминән 200 ишарәси «нитги мүрәккәб лүғәт еһтијаты вә грамматикасы илә бирликдә ифадә етмәјә» имкан јарадырды.
Ибраһимин јашадығы дөврдә, б. е. ә. тәхминән 2000-ҹи илдә михи јазы артыг инкишаф етмишди. Сонракы 20 јүзиллик әрзиндә тәхминән 15 дил бу јазы системини мәнимсәди. Индијәдәк тапылмыш михи мәтнләрин 99 фаизиндән чоху ҝил лөвһәләр үзәриндә јазылыб. Өтән 150 ил әрзиндә Ур, Урук, Бабил, Нимруд, Ниппур, Ашшур, Нинева, Мари, Ебла, Угарит вә Амарнада бу кими чохсајлы ҝил лөвһәләр тапылмышдыр. «Археоложи одиссеја» китабында дејилир: «Мүтәхәссисләрин һесабламаларына ҝөрә, индијәдәк бир милјондан ики милјонадәк михи јазылы лөвһәләр тапылыб вә һәр ил 25 000-дәк јени лөвһәләр ашкар едилир» («Archaeology Odyssey»).
Михи јазылары тәдгиг едән алимләрин тәрҹүмә үчүн олдугҹа бөјүк материаллары вар. Бир тәдгигатын нәтиҹәләринә ҝөрә, «әлдә олан михи јазылы лөвһәләрин јалныз онда бири мүасир дөврдә һеч олмаса бир дәфә охунмушду».
Ики вә ја үч дилдә олан михи јазылы лөвһәләрин көмәји илә михи јазылары ачыгламаг мүмкүн олмушду. Алимләр фикир вермишдиләр ки, бу сәнәдләр мүхтәлиф дилләрдә михи јазы илә јазылмыш ејни мәтнләрдән ибарәтдир. Адларын, титулларын, һөкмдарларын нәсил шәҹәрәләринин вә һәтта өзүнүиззәтләндирмә сөзләринин тез-тез тәкрарланмасы михи јазылары ачыгламагда көмәк етмишдир.
Артыг 1850-ҹи илдә алимләр гәдим Јахын Шәрг милләтләринин вә аккадларын (ашшур-бабиллиләр) «лингва-франка»сыны, јәни онлар тәрәфиндән гәбул едилмиш үмуми дили баша дүшә билирдиләр. «Британија енсиклопедијасы»нда дејилир: «Аккад дили ајдынлашдырылдыгдан сонра михи јазы системини баша дүшмәк чәтин дејилди вә бунун сајәсиндә михи јазы системиндән истифадә едән диҝәр дилләри дә баша дүшмәк мүмкүн олду» («Encyclopædia Britannica»). Бүтүн бу јазыларын Мүгәддәс Китаба һансы аидијјәти вар?
Мүгәддәс Китабы тәсдигләјән јазылар
Мүгәддәс Китабда дејилир ки, Давуд Јерусәлими б. е. ә. тәхминән 1070-ҹи илдә зәбт едәнә гәдәр ораны Кәнан һөкмдарлары идарә едирди (Јешуа 10:1; 2 Шам. 5:4-9). Лакин бәзи алимләр буну шүбһә алтына алырдылар. Амма 1887-ҹи илдә бир кәндли гадын Амарнада (Мисир) бир ҝил лөвһә тапыр. Сонралар бурада ашкар едилән тәхминән 380 лөвһәни тәрҹүмә етдикдән сонра алимләр анладылар ки, бунлар Мисир (III Аменһотеп вә Ехнатон) вә Кәнан һөкмдарларынын бир-биринә ҝөндәрдикләри дипломатик мәктублардыр. Мәктублардан алтысы «Јерусәлим һөкмдары Абди-Һеба»дан иди.
«Мүгәддәс Китабын археоложи иҹмалы»нда дејилир: «Амарна лөвһәләриндә Јерусәлим ачыг-ајдын шәһәр, Абди-Һеба исә... игамәтҝаһа вә Јерусәлимдә јерләшән 50 Мисир әсҝәриндән ибарәт гарнизона малик олан һөкмдар адланыр. Бу да ону ҝөстәрир ки, о вахтлар Јерусәлим тәпәдә јерләшән кичик падшаһлыг иди». Һәмин журналда һәмчинин дејилир: «Амарна мәктублары әсасында әминликлә дејә биләрик ки, һәмин дөврдәки шәһәрләр арасында бөјүк әһәмијјәтә малик олан бу шәһәр о заман мөвҹуд олмушду» («Библиҹал Арҹһаеолоҝј Ревиеw»).
Ашшур вә Бабил гајнагларында хатырланан адлар
Ашшурлулар вә даһа сонра бабиллиләр өз тарихини ҝил лөвһәләр, еләҹә дә силиндирләр, призмалар вә абидәләр үзәриндә һәкк едирдиләр. Буна ҝөрә дә, алимләр аккад михи јазыларыны охумаға мүвәффәг оланда бу мәтнләрдә хатырланан адлара Мүгәддәс Китабда да раст ҝәлдијини ашкар етдиләр.
«Мүгәддәс Китаб Британија музејиндә» китабында јазылыр: «Доктор Семјуел Бөрч јени јаранмыш Мүгәддәс Китаб Археолоҝијасы Ҹәмијјәтиндә 1870-ҹи илдә чыхыш едәркән [михи мәтнләрдә] ибрани падшаһлары Омри, Ахав, Јеһу, Азарја... Менахем, Пегаһ, Һушә, Хизгија вә Менашше, Ашшур падшаһлары Тиглатпаласар... [III], Саргон, Санхерив, Асархаддон вә Ашшурбанипал,.. Сурија падшаһлары Бенһадад, Хазаел вә Ресинин [адларыны] мүәјјән едә билдијини сөјләди» («The Bible in the British Museum»).
«Мүгәддәс Китаб вә радиокарбон анализи» китабында Исраилин вә Јәһуданын Мүгәддәс Китабда гәләмә алынан тарихи гәдим михи јазылар илә мүгајисә едилир. Бәс һансы нәтиҹә чыхарылыр? «О дөврүн башга халгларынын гајнагларында раст ҝәлән Јәһуда илә Исраилин 15-16 падшаһынын ады [Мүгәддәс Китабын] Падшаһлар [китабындакы] адлара вә онларын һакимијјәтдә олдуглары замана тамамилә ујғун ҝәлир. Башга халгларын гајнагларында адлары чәкилән падшаһларын һамысы Мүгәддәс Китабын Падшаһлар китабында артыг хатырланмышды» («The Bible and Radiocarbon Dating»).
1879-ҹу илдә тапылмыш вә михи јазы илә јазылмыш мәшһур «Кирин силиндри»ндә дејилир ки, б. е. ә. 539-ҹу илдә Бабили зәбт едәндән сонра Кир јүрүтдүјү сијасәтә ујғун олараг әсирләрә вәтәнләринә гајытмаға иҹазә верди. Онларын арасында јәһудиләр дә варды (Езра 1:1-4). XIX әсрин бир чох алимләри Мүгәддәс Китабда ситат ҝәтирилән бу фәрманын доғрулуғуна шүбһә едирдиләр. Амма, «Кирин силиндри» дә дахил олмагла, фарс дөврүнүн михи јазылы сәнәдләри Мүгәддәс Китабда јазыланларын дәгиг олдуғуну инандырыҹы шәкилдә сүбут едир.
1883-ҹү илдә Бабилин јахынлығында јерләшән Ниппурда 700 ҝил лөвһәдән ибарәт бир архив ашкар едилмишдир. Лөвһәләрдә хатырланан 2 500 аддан тәхминән 70-и, ҝөрүнүр, јәһуди адыдыр. Тарихчи Едвин Јамаучинин ифадә етдији кими, бу инсанлар өнүмүздә «сазиш бағлајан тәрәфләр, васитәчиләр, шаһидләр, верҝи јығанлар вә сарај мәмурлары кими ҹанланырлар». Јәһудиләрин бу дөврдә Бабилә јахын әразидә белә ишләрлә мәшғул олмасына даир сүбут мүһүм әһәмијјәт кәсб едир. Бу, Ашшурда вә Бабилдә олан әсирләрин һамысынын Јәһудаја гајытмајаҹағына даир едилән пејғәмбәрлијин јеринә јетдијинә дәлаләт едир (Јешаја 10:21, 22).
Ерамыздан әввәл биринҹи минилликдә михи јазыларла бәрабәр әлифба системи јазысы да истифадә олунурду. Лакин нәһајәтдә ашшурлулар вә бабиллиләр михи јазыдан там имтина едәрәк тамамилә әлифба системи јазысына кечдиләр.
Музејләрдә јығылыб галан јүз минләрлә лөвһәләр һәлә дә өз тәдгигатчысыны ҝөзләјир. Мүтәхәссисләрин артыг охуја билдикләри лөвһәләр Мүгәддәс Китабын доғрулуғуну сүбут едир. Ким билир, галан лөвһәләр үзәриндәки јазылар охунандан сонра биз нәләр өјрәнәҹәјик!
[Иҹазә илә]
Photograph taken by courtesy of the British Museum