Мүгәддәс Китаб Бөјүк Гырмызы адаја чатыр

АФРИКАНЫН ҹәнуб-шәрг саһилләриндән 400 километр узаглыгда јерләшән Мадагаскар адасы бөјүклүјүнә ҝөрә дүнјада дөрдүнҹү јери тутур. Малагасиләр «Јеһова» ады илә чохдан танышдырлар, чүнки 170 илдән чохдур ки, онлар өз дилләриндә Аллаһын ады олан Мүгәддәс Китабы охуја билирләр. Малагаси дилиндә бу тәрҹүмәнин әрсәјә ҝәлмәси дөзүм вә фәдакарлыг нүмунәсидир.

Илк дәфә Мүгәддәс Китабы малагаси дилинә тәрҹүмә етмәјә јахынлыгда јерләшән Маврики адасында ҹәһд едилмишдир. 1813-ҹү илдә Маврики адасынын губернатору Сер Роберт Фаргуһар Мүждәләри малагаси дилинә тәрҹүмә етмәк гәрарына ҝәлди. Бир гәдәр сонра о, Мадагаскарын кралы I Радаманы тәшвиг етди ки, Бөјүк Гырмызы адаја (чох вахт Мадагаскар белә адланыр) Лондон миссионер ҹәмијјәтиндән (LMC) мүәллимләр дәвәт етсин.

1818-ҹи ил августун 18-и уелсли ики миссионер, Девид Ҹонс вә Томас Беван, Маврикидән лиман шәһәри Туамасинаја ҝәлди. Онлар ҝөрдүләр ки, јерли әһали чох диндардыр, һәмчинин әҹдадлара ибадәт вә нәсилдән-нәслә өтүрүлән адәт-әнәнәләр вә рәвајәтләр онларын һәјатында әсас јери тутур. Малагасиләр әсасән Малајја-Полинезија мәншәли олан зәнҝин вә ҝөзәл дилдә данышырлар.

Девид Ҹонс вә Томас Беван кичик бир мәктәб ачдыгдан сонра өз аиләләрини дә Маврикидән Туамасинаја ҝәтирдиләр. Әфсуслар олсун ки, онларын һамысы малјарија хәстәлијинә тутулду вә 1818-ҹи илин декабрында Девид Ҹонс һәјат јолдашыны вә гызыны итирди. Ики ајдан сонра бу хәстәлик Беванлар аиләсинин дә ахырына чыхды. Јеҝанә сағ галан Девид Ҹонс олду.

Лакин Ҹонс јол вермәди ки, фаҹиә ону Аллаһын Кәламыны Мадагаскар әһалисинин дилинә тәрҹүмә етмәк әзминдән дөндәрсин. Сағламлығыны бәрпа етмәк үчүн Маврикијә гајыданда о, малагаси дилини өјрәнмәк кими чәтин бир ишә ҝиришди. Бир мүддәтдән сонра о, «Јәһјанын Мүждәси»ни тәрҹүмә етмәк үчүн һазырлыг ишләри ҝөрмәјә башлады.

1820-ҹи илин октјабрында Ҹонс Мадагаскара гајытды. О, пајтахт шәһәри Антананаривуја ҝәлиб, тезликлә јени миссионер мәктәби ачды. Шәраит һеч дә јахшы дејилди: нә дәрслик, нә јазы тахтасы, нә дә ки парта варды. Амма тәдрис планы чох ҝөзәл тәртиб олунмушду вә ушаглар бөјүк һәвәслә охујурдулар.

Тәхминән једди ај тәк ишләдикдән сонра Беванын јеринә миссионер Девид Гриффитси ҝөндәрдиләр. Јорулмаг билмәјән бу ики миссионер өзләрини Мүгәддәс Китабы малагаси дилинә тәрҹүмә ишинә һәср етдиләр.

Тәрҹүмә иши

1820-ҹи илин әввәлләриндә малагасиләрин јеҝанә јазы графикасы сурабе олуб. Сурабе малагаси сөзләринин әрәб һәрфләри илә јазы үслубудур. Анҹаг ону чох аз адам охуја билирди. Буна ҝөрә дә миссионерләр крал I Радама илә мәсләһәтләшдикдән сонра о, сурабени латын әлифбасы илә әвәз етмәјә иҹазә верди.

Тәрҹүмә иши 1823-ҹү ил сентјабрын 10-да башланды. Ҹонс «Јарадылыш» вә «Маттанын Мүждәси», Гриффитс исә «Чыхыш» вә «Луканын Мүждәси» китаблары үзәриндә ишләјирди. Онлар јорулуб-усанмадан чалышырдылар. Бахмајараг ки тәрҹүмәнин чох һиссәсини өзләри ҝөрүрдүләр, үстәлик, сәһәр вә ҝүнортадан сонра мәктәбдә дәрс дә дејирдиләр. Онлар һәмчинин үч дилдә килсә хидмәтләринә һазырлашыр вә ону иҹра едирдиләр. Лакин тәрҹүмә иши онлар үчүн һәр шејдән өндә иди.

Бу ики миссионер 12 шаҝирдин көмәји илә, Ибраниҹә Мүгәддәс Јазыларын бәзи китабларыны чыхмаг шәртилә, ҹәми 18 аја бүтүн Мүгәддәс Китабы тәрҹүмә етди. Нөвбәти илдә бүтөв Мүгәддәс Китабын илкин тәрҹүмәси тамамланды. Әлбәттә, тәрҹүмәнин үзәриндә ишләмәк вә дүзәлишләр етмәк лазым ҝәлирди. Бу иш үчүн Инҝилтәрәдән ики дилшүнас — Девид Ҹонс вә Ҹозеф Фриман ҝөндәрилди.

Миссионерләр манеәләри ашыр

Мүгәддәс Китаб малагаси дилинә тәрҹүмә едилдикдән сонра LMC Чарлз Һовендени ҝөндәрди ки, Мадагаскарда илк чап машыныны гурашдырсын. Һовенден 1826-ҹы ил нојабрын 21-дә Мадагаскара ҝәлди. Лакин о, ҝәлән кими малјаријаја јолухду вә бир ајын ичиндә вәфат етди. Ондан башга чап машынын дилини билән јох иди. Тәхминән бир ил сонра шотландијалы баҹарыглы бир уста — Ҹејмс Камерон машынын деталлары арасында тапылан китабчанын көмәјилә ону гурашдырмаға мүвәффәг олду. Чохлу ҹәһд вә сәһвләрдән сонра о, 1827-ҹи ил декабрын 4-дә «Јарадылыш» китабынын биринҹи фәслинин бир һиссәсини чап етдиa.

1828-ҹи ил ијулун 27-дә крал I Радаманын өлүмүндән сонра башга бир әнҝәл ортаја чыхды. I Радама тәрҹүмә ишинә һәр ҹүр дәстәк олурду. Девид Ҹонс онун һаггында демишди: «Крал I Радама олдугҹа хејирхаһ вә меһрибан инсандыр. О, тәһсилә чох бөјүк өнәм верир вә өз халгынын инҹәсәнәтдә савадлы олмасыны Ҝүмүш вә Гызылдан даһа үстүн тутур». Амма һакимијјәтә онун арвады I Ранавалуна ҝәләндән сонра тезликлә ајдын олду ки, о, бу иши әри кими дәстәкләмәјәҹәк.

I Ранавалуна тахта чыхандан тез сонра Инҝилтәрәдән ҝәлән бир нәфәр тәрҹүмә ишини мүзакирә етмәк үчүн онун гәбулуна дүшмәк истәди, амма она рәдд ҹавабы верилди. Башга бир вахт исә миссионерләр инсанлара чох шеј, о ҹүмләдән јунан вә ибрани дилләрини өјрәтмәли олдугларыны дејәндә кралича ҹаваб верди: «Јунан вә ибрани дилләри мәни бир о гәдәр марагландырмыр. Дејин ҝөрүм, халгыма даһа фајдалы шејләри, мәсәлән, сабун дүзәлтмәји өјрәдә биләрсинизми?» Малагаси дилиндә Мүгәддәс Китабы битирмәмиш аданы тәрк етмәк мәҹбуријјәтиндә галаҹагларыны баша дүшүб Камерон краличанын сөзләрини ҝөтүр-гој етмәк үчүн бир һәфтә мөһләт истәди.

Нөвбәти һәфтә Камерон краличанын елчиләринә јерли хаммалдан һазырланмыш ики балаҹа сабун парчасы тәгдим етди. Мәһарәтли миссионерләрин һәјата кечирдији бу кими иҹтимаи ишләр краличанын үрәјинҹә иди. Бунун сајәсиндә онларын газандыглары вахт, Ибраниҹә Мүгәддәс Јазыларын бир нечә китабыны чыхмаг шәртилә, бүтүн Мүгәддәс Китабы чап етмәк үчүн кифајәт иди.

Әввәлҹә тәәҹҹүб, сонра мәјуслуг

Башланғыҹда миссионерләрә рәдд ҹавабы вермәсинә бахмајараг, кралича 1831-ҹи илин мајында тәәҹҹүблү бир фәрман чыхарды. Бунунла о, тәбәәләринә христиан кими вәфтиз олунмаға иҹазә верди! Лакин бу, узун чәкмәди. «Мадагаскарын тарихи» китабында дејилир: «Вәфтиз олунанларын сајы сарајдакы мүһафизәкар бахышлы адамлары нараһат етмәјә башлады вә онлар краличаны инандырдылар ки, литурҝија [христианлыгда ән әсас ибадәт ајини] Британија һөкумәтинә садиглијә анд ичмәкдән башга бир шеј дејил». Беләликлә, вәфтиз барәдә фәрман чыхандан ҹәми алты ај сонра, 1831-ҹи илин сонунда ләғв олунду.

Краличанын дәјишкәнлији вә һөкумәтдә әнәнәви бахышлара малик олан инсанларын тәсиринин артмасы миссионерләри Мүгәддәс Китабы даһа тез чап едиб битирмәјә вадар етди. Јунанҹа Мүгәддәс Јазылар артыг баша чатдырылмышды вә онун минләрлә сурәти халг арасында јајылмышды. Амма 1835-ҹи ил мартын 1-дә даһа бир әнҝәл ортаја чыхды: I Ранавалуна христианлығы гадаған етди вә бүтүн христиан китабларыны һакимијјәтә тәһвил вермәји әмр етди.

Краличанын әмри һәм дә о демәк иди ки, артыг јерли әһалидән һеч ким чап иши илә мәшғул ола билмәз. Буна ҝөрә дә ҹәми бир нечә миссионер иши сона чатдырмаг үчүн ҝеҹәләрини ҝүндүзә гатыб ишләдиләр. Вә нәһајәт, 1835-ҹи илин ијун ајында малагаси дилиндә там Мүгәддәс Китаб ишыг үзү ҝөрдү.

Гадаға гүввәдә олдуғу үчүн чапдан чыхан Мүгәддәс Китаблары тез бир заманда пајладылар вә һәр еһтимала гаршы 70 нүсхәсини јерә басдырдылар. Онлар вахтында тәрпәнмишдиләр, чүнки бир илин ичиндә ики нәфәрдән савајы, миссионерләрин һамысы аданы тәрк етди. Амма Аллаһын кәламы Бөјүк Гырмызы адада јајылмаға давам едирди.

Малагасиләрин Мүгәддәс Китаба мәһәббәти

Аллаһын Кәламыны доғма дилләриндә охумаг имканлары олдуғу үчүн малагасиләрин нә гәдәр севиндикләрини бир тәсәввүр един! Амма гејд едәк ки, бу тәрҹүмәдә сәһвләр вар, дили исә артыг көһнәлиб. Буна бахмајараг, евләриндә Мүгәддәс Китабы олмајан инсанлара чох надир һалларда раст ҝәлмәк олар, өзү дә чохлары Аллаһын Кәламыны мүнтәзәм охујур. Бу тәрҹүмәнин сәҹијјәви ҹәһәтләриндән бири одур ки, Ибраниҹә Мүгәддәс Јазылар бојунҹа Аллаһын ады, јәни «Јеһова» истифадә олунур. Бу тәрҹүмәнин орижинал нүсхәләриндә Аллаһын адына Јунанҹа Мүгәддәс Јазыларда да раст ҝәлмәк олар. Буна ҝөрә дә Аллаһын ады бир чох малагасиләрә танышдыр.

Јунанҹа Мүгәддәс Јазыларын илк нүсхәләри һазыр оланда чап дәзҝаһында ишләјән ҹәнаб Бејкер малагасиләрин севинҹини ҝөрүб үрәкдолусу деди: «Пејғәмбәрлик етмәк истәмирәм, амма инанмырам ки, нә вахтса бу өлкәдә Аллаһын кәламынын көкү кәсилсин». О, һаглы чыхды. Нә малјарија, нә дил өјрәнмәк гаршысында чәтинлик, нә дә ки краличанын сәрт фәрманлары Аллаһын Кәламынын Мадагаскарда јајылмасынын гаршысыны ала билмәди.

Анҹаг инди вәзијјәт һәмишәкиндән јахшыдыр. Нәјә ҝөрә белә демәк олар? Чүнки 2008-ҹи илдә малагаси дилиндә «Мүгәддәс Јазыларын Јени Дүнја Тәрҹүмәси»нин там версијасы ишыг үзү ҝөрдү. Бу тәрҹүмә мүасир вә асан дилдә олдуғу үчүн бөјүк наилијјәтләрдән хәбәр верир. Бәли, һал-һазырда Аллаһын Кәламы Бөјүк Гырмызы адада даһа дәрин көк салыб (Јешаја 40:8).

[Һашијә]

[31-ҹи сәһифәдәки шәкил]

Малагаси дилиндә чыхан «Јени Дүнја Тәрҹүмәси»ндә Јеһова Аллаһын ады иззәтләндирилир