Aram daw Nindo?

Sa Efeso 2:11-15, literal na lanob daw an boot sabihon ni apostol Pablo kan sia magtaram manongod sa lanob na nagseseparar kan mga Judio sa mga Hentil?

Sa pagsurat sa mga taga Efeso, ipinaheling ni apostol Pablo an kalaenan kan mga Israelita sa “mga estranghero.” Igwa nin “lanob,” an sabi nia, na “nakapasuway” sa duwang grupong iyan sa lambang saro. (Efeso 2:11-15) Pinapanongdan ni Pablo “an Ley nin mga togon” na itinao paagi ki Moises, alagad an paggamit nia kan tataramon na “lanob” tibaad nagpagirumdom sa mga nagbabasa manongod sa sarong lanob na gapo na talagang yaon kaidto.

Kan enot na siglo C.E., an templo ni Jehova sa Jerusalem may mga patyo na bakong gabos puedeng lumaog. An siisay man puedeng lumaog sa Patyo kan mga Hentil, alagad mga Judio asin proselito sana an puedeng lumaog sa arin man sa mga patyo kan templo. An nagseseparar kan may restriksion na mga lugar sa mga lugar na puedeng laogan nin gabos iyo an Soreg, sarong maadornong gapong balustre, na sinasabing mga 1.3 metros an langkaw. Segun sa Judiong istoryador kan enot na siglo na si Flavio Josefo, may mga inskripsion sa Griego asin Latin na ibinugtak sa lanob na ini, na nagpapatanid sa mga Hentil na dai magbalyo dian tanganing dai makalaog sa banal na mga patyo.

Nakua an sarong kompletong Griegong inskripsion sa lanob na ini. Iyan nagsasabi: “Dai magbalyo an taga ibang daga sa lanob asin sa kudal sa palibot kan santuaryo. An siisay man na madakop na magbalyo gagadanon.”

Minalataw na ginamit ni Pablo an Soreg tanganing irepresentar an Mosaikong tipan nin Ley, na haloy nang nagseparar kan mga Judio sa mga Hentil. Hinale kan sakripisyong kagadanan ni Jesus an tipan nin Ley asin sa siring “linaglag [kaiyan] an lanob sa pag-oltanan.”

Taano ta sa parate 12 tribo nin Israel an sinasambit mantang igwa talaga kaidto nin 13 tribo?

An mga tribo, o mga pamilya, nin Israel naggikan sa mga aking lalaki ni Jacob, na an ngaran sinalidahan nin Israel. An patriarkang ini igwa nin 12 aking lalaki​—si Ruben, Simeon, Levi, Juda, Dan, Neftali, Gad, Aser, Isacar, Zabulon, Jose, asin Benjamin. (Genesis 29:32–30:24; 35:16-18) Onse sa magturugang na ini an may mga tribong inginaran sa sainda, alagad mayo nin tribong inginaran ki Jose. Imbes, duwang tribo an inginaran sa mga aking lalaki nia, si Efraim asin Manases, na parehong minansay bilang namamayo sa tribo. Kaya 13 an total na tribo nin Israel. Kun siring, taano ta an Biblia sa parate nagtataram manongod sa 12 tribo?

Sa tahaw kan mga Israelita, an kalalakihan kan tribo ni Levi pinili tanganing maglingkod sa tabernakulo ni Jehova asin kan huri, sa templo. Huli kaini, sinda libre sa serbisyo militar. Sinabihan ni Jehova si Moises: “An tribo sana ni Levi an dai mo irehistro, asin an total na bilang ninda dai mo iiba sa mga aki ni Israel. Asin ika mismo an magnombra sa mga Levita na mamahala sa tabernakulo kan Pagpatotoo asin sa gabos na kasangkapan kaiyan saka sa gabos na bagay na para dian.”​—Bilang 1:49, 50.

Dai man nag-ako an mga Levita nin kahirasan na teritoryo sa Dagang Panuga. Imbes, itinao sa sainda an 48 siudad na suruwaysuway sa bilog na teritoryo nin Israel.​—Bilang 18:20-24; Josue 21:41.

Huli sa duwang dahelan na ini, an tribo ni Levi sa pangkagabsan dai kaiba kun sinasambit an mga tribong iyan. Huli kaini, sa parate sinasambit na 12 an tribo nin Israel.​—Bilang 1:1-15.

[Picture Credit Line sa pahina 21]

Archaeological Museum of Istanbul