Pagmamasid sa Kinaban

40,000% Implasyon!

● “An rikas kan implasyon nin Bolivia iyo an kaharohalangkawe sa kinaban,” an bareta kan The Wall Street Journal. “Kan 1984, an mga presyo luminangkaw nin 2,700%, kun ikokomparar sa 329% sana kan nakaaging taon. An mga eksperto nagsasabi na an implasyon puwedeng umabot sa 40,000% ngonyan na taon.” An mga presyo naglalangkaw aroaldaw asin oras-oras. Sono sa huring bareta, an sarong tsokolate 50,000 pesos an halaga—na duwang-pulgadang (5-cm) suon nin mga kuwartang papel na mas magabat pa sa tsokolate. An sarong parmaseutiko nagsabi na sia nagbakal nin bagong mamahalon na awtong Toyota kan tolong taon na an nakaagi sa presyong kapareho kan hinahagad nia ngonyan para sa tolong kahon na aspirina. “An pano nin kuwartang mga eroplano nag-aabot duwang beses kada semana hale sa mga paraimprenta sa West Germany asin Britania,” sabi kan bareta. “An Bolivia nakagasto nin labing $20 milyones kan nakaaging taon sa pagbakal nin kuwarta, na ginigibo iyan na an ikatolo sa pinakadakulang importasyon, kasunod kan trigo asin mga kasangkapan sa pagmina.”

Mga Pamilya na Nagugutom

● An gutom bako sanang nagsasapeligro sa buhay. Rinaraot man kaiyan an suanoy na mga tradisyon. Sa nagugutom na parte nin Chad, an sistemang mas mahiwas na pamilya, na nag-oobligar pati sa hararayong paryentes na atamanon an mga dai nang pagkakan, namemeligrong mawara, an bareta kan The New York Times. Siring man, an matatabang magurang na iniibanan an nagugutom na mga aki bako nang pambihirang maheling, sabi ni Dr. Jan van Erps, sarong taga-Belgium na pirang taon nang nag-iistar sa central Chad, asin ni Catherine Joguet, sarong nars na Pranses na katabang nia. Sinda nagtutubod na may mga magurang na pinababayaan an saindang naghehelang na mga aki na magadan tanganing itao an kadikit na pagkakan sa mga miembro kan pamilya na may mas marahay na posibilidad na mabuhay. “Sa mga pamilya, an mga lalaki an enot na nagkakakan, ikaduwa an mga babae, dangan an mga aki,” sabi ni Van Erps. “An mga pinsan dai na iniistimar kun sinda minaabot tanganing makihiras sa kadikit na pagkakan.”

Mga Pila, mga Pila

● An mga siudadanong Sobyet nakakaubos nin 65 bilyones na oras kada taon sa pagpila, na an 80 porsiento sa panahon na ini sa mga pila sa pagkakan, an isinurat ni Vasily D. Patrushev sa Izvestia nin Moscow. Si Patrushev, na nagtatrabaho para sa Work and Leisure Time Department kan Institute of Sociological Research asin sarong eksperto sa mga pila, nagsasabi pa na an kagabsan na oras sa paghalat katimbang kan oras nin pagtrabaho nin 35 milyones na mga pambilog na panahon na mga empleyado. Alagad “an paghona na an mga pila huli sa kakulangan nin mga barakalon sarong tipikong salang paghona,” sabi nia. “An pila na habo niato gabos bakong makanos na paghelingon sa mga libro kan tindahan. An totoo, an pila nagrerepresentar nin buhay, dai napapatod na parahatod nin mga parabakal, asin naggagarantiya na maotob kan tindahan an plano kaiyan sa pagpabakal.” An Izvestia nag-imprenta man nin sarong surat hale sa sarong ekonomista na nagsabi na an mga tindahan mayo nin kamawotan na pasobrahan an saindang bulanan na plano nin pagpabakal “sa takot na tawan sinda nin mas halangkaw na plano sa ngapit,” sa siring nagbubunga nin mas dakol na trabaho para sa tindahan.

Kampanya na Inaan an Populasyon

● An gobyerno nin Mejico naghihingoa na kombensiron an mga tawo na humale sa “nag-oorog kapiot asin dai na maistaran na kabesera nin Mejico,” an bareta kan The New York Times. An Siudad nin Mejico, na may mga 18 milyones na nag-iistar, nagdadakol sa rikas na mga sanggatos na ribo kada bulan. An dukhang mga paraoma na padagos na nagduduman nakakadugang sa mga problema sa pampublikong mga serbisyo asin pasilidad kan siudad. Kasuarin pa sana, iinanunsiar ni Presidente Miguel de la Madrid Hurtado na labing 50 ahensia kan gobyerno asin mga industriyang pinamamahalaan kan gobyerno, na dian 40,000 na empleyado pederal an napapalabot, an ibabalyo hale sa siudad pasiring sa probinsia. An pagbalyong iyan bako sanang iluluwas an mga tawo sa Siudad nin Mejico kundi sinadya man tanganing ikadistribuwir an kuwarta asin kapangyarihan pederal asin gibohon na mas magayon an ibang mga lugar.

Plastik sa Oseano

● “An mga dagat asin oseano kan kinaban, na dati nang nararamogan nin naulang krudo, nakagagadan na mga kemikal asin radyoaktibong mga basura, ngonyan inaatian nin sarong bago asin tusong klase nin polusyon—an basurang plastik,” an bareta kan The New York Times. Sono sa National Academy of Sciences, taon-taon an komersial na mga sakayan na pansira—na sarong dakulang pararamog—nag-aapon sa dagat nin labing 52 milyones na libra (24 milyones kg) na plastik na mga pamatos asin nawawaran nin labing 298 milyones na libra (135 milyones kg) na plastik na mga kasangkapan sa pagsira, kabale na an mga pukot, banwit, asin palataw. An kinakarkulong saro sagkod duwang milyon na gamgam sa dagat asin labing sanggatos na ribong hayop sa dagat nagagadan taon-taon huli sa pagkakan nin mga kapidasong naglalatawlataw na plastik o nasabodan nin mga pukot na plastik.

Nagdadakol an mga Pagbalyo nin Organo

● “An mga doktor na nagtiripon sa Stanford University [kasuarin pa sana] nagsabi na sagkod sa 700 na pagbalyo nin puso an gigibohon taon-taon sa EU sa katapusan kan dekada,” an bareta kan New Scientist. “Ini mga limang doble sa presenteng kabilangan.” An operasyon haros tinalikdan na kan mga taon nin 1970 huli ta an kadaklan na pasyente nagagadan sa laog nin pirang semana. Alagad ngonyan an mga pasyente mas halawig na nabubuhay huli sa bago pa sanang mga kapangganahan kan drogang cyclosporine A, na minapapondo sa mga paghihingoa kan hawak na isikwal an ibang tisyo. “Labing 80 porsiento sa pasyente sa Stanford an nabubuhay pakalihis nin sarong taon asin 67 porsiento an nabubuhay pakalihis nin tolong taon,” sabi kan bareta. An operasyon mismo $80,000 an halaga. Idagdag mo digdi an $45,000 pa para sa mga pag-eksamen bago an operasyon asin sa pag-ataman pakatapos kan operasyon. Iniisip ngonyan kan gobyerno kun siisay an mabayad para sa mga operasyon na ini sa ngapit.

Negosyo nin Pagngaran sa Bitoon

● Poon kan 1979 an sanggatos na ribo katawo nagbayad nin tig-$25 sagkod $35 sa sarong kompaniya sa Illinois—an saro sa nagkapirang kompaniyang arog kaiyan sa Estados Unidos—para sa pribilehiyo na ngaranan an sarong bitoon kapareho kan ngaran ninda o kan mga namomotan ninda. Sinabihan sinda na an mga ngaran “ililista sa sarong libro na ikukua nin legal na diretsong ipublikar paghaloyhaloy sa Librariya nin Kongreso,” sabi nin baretang ilinuwas kan Librariya nin Kongreso. Alagad an diretso nin pagpublikar nin sarong libro dai ginigibong opisyal an mga ngaran nin bitoon, an paliwanag kan bareta. An opisyal na mga ngaran itinatao sana kan IAU (International Astronomical Union) na may opisina sa Paris, Pransia. Sabi nin sarong opisyal kan IAU: “Kami dai oyon sa negosyong ini nin pagngaran sa bitoon.”

Mga Abo na Dadarahon sa Espasyo

● Sa Florida an sarong asosasyon nin mga kagsadiri nin punerarya asin inhinyero na inaapod Celestis Group nagbayad sa sarong pribadong kompaniya, an Space Services, Inc., tanganing ipadara sa espasyo an mga abo kan mga gadan sa 1986 o 1987. Tanganing magibo ini, tototongon giraray kan Celestis an mga tolang kan lambang nagadan na nalilista sagkod na an mga abo magkaigo sa sarong kapsula na ³⁄₈ pulgada por 1 ¹⁄₄ pulgada (1 cm por 3.2 cm) kadakula. Sagkod sa 13,000 kan mga kapsulang ini an magkakaigo sa satelayt kan Space Services. Paagi sa mga teleskopyo, an mga paryentes kan gadan maheheling an satelayt sa pag-agi kaiyan. An presyo kan paglobong sa espasyo sukdo sa langit na $3,900 kada parokyano.

Pagkatakot sa AIDS sa Britania

● “An pagkagadan . . . nin sarong kapelyan sa preso kan Iglesya nin Inglaterra na may AIDS ginikanan nin dakulang pagkatakot sa salud sa Britania,” an bareta kan The Globe and Mail kan Toronto, Canada. An 38 anyos na klerigo iyo an ika-52 na biktima nin AIDS sa Britania. “Nakakaresibi kami nin mga apod sa telepono hale sa kagalang-galang na mga parasimbang babae na nag-inom nin arak sa kopa” na ininoman man kan kapelyan, sabi ni Dr. Anthony Kirkland, sarong pandistritong opisyal sa salud. “Nahahadit sinda na tibaad naolakitan sinda, alagad ta naseseguro ko sainda na mayo nanggad sinda nin dapat na ikahadit.” Si Kirkland nagsasabi na an kapelyan homoseksuwal. Alagad, idinugang nia, “pinapagdanay niang biyong siblag an duwang lado kan saiyang buhay.”

An mga Taga-Brazil Nasosolo

● An pagsigarilyo iyo an nangengenot na malilikayan kutanang causa nin kagadanan sa Brazil, sabi kan WHO (World Health Organization). Kan 1979 an pagsigarilyo causa nin kinakarkulong un-kuwarto sa 90,000 na nagadan huli sa helang sa puso na gikan sa dai pakabolos kan dugo pasiring sa puso ta may olang asin un-tersio sa 60,000 na nagadan huli sa kanser, apuwera sa paggadan sa 40,000 na bagong mamundag na mga omboy. “Alagad an gobyerno, na napapaatubang sa pinakadakulang krisis sa utang sa kinaban, harayo an posibilidad na sadolon an mga siudadano kaiyan na pumondo sa pagsigarilyo,” an bareta kan New Scientist. “Mga 75 porsiento kan presyo sa tindahan nin sigarilyo an minaduman sa gobyerno, an kaharohalangkaweng buhis sa tabako sa kinaban. Sa ibong kan pinansial na pasan na ini, an mga taga-Brazil minabakal nin labing 370 milyones na sigarilyo kada aldaw, na nagsusuplay kan 11.6 porsiento kan nakokobrang buhis kan saindang nasyon.”

Pag-inom asin Droga

● An surbey na ginibo kan New York State Health Department nakadiskobre na 20 porsiento sa mga tin-edyer sa Nueva York nagsisigarilyo, 55 porsiento an nag-iinom nin mga inomon na de alkohol, asin 65 porsiento an nagprobar na sa droga. An surbey, na basado sa pag-interbio sa telepono sa 1,214 mga tin-edyer na 13 sagkod 19 anyos, nagrerepresentar kan 2.1 milyones na tin-edyer sa estado. Basado digdi, sa 1,183,000 na tin-edyer na nag-iinom nin mga inomon na de alkohol, 36 porsiento an minainom nin kisuerra sarong beses kada semana asin 21 porsiento an makosog na mga parainom, na sa kada pag-inom nakakaubos nin lima o labi pang tagay. Sono sa surbey, an 30 porsiento sa mga tin-edyer sa Nueva York nagprobar na sa marihuana.

Patanid sa Trangka Para sa Omboy

● Kasuarin pa sana, an anom na kompaniya nagpondo sa paggibo nin mga trangka para sa mga omboy na estilong akordion huli sa ipinakipagkontrata sainda kan Consumer Product Safety Commission, an bareta kan Daily News kan Nueva York. An mga trangka, na ginagamit nin kadaklan tanganing dai magbaragbarag an mga aki, ikinonektar sa pagkagadan nin walong aki sa nakakaagi pa sanang mga taon. “An mga opisyales sa pagtao nin proteksion nagpatanid na sagkod sa 10 milyones sa mga trangka an yaon pa sa mga harong sa Amerika, asin sinadol ninda an mga magurang na pumondo na sa paggamit kaiyan,” sabi kan bareta.

Pagmakinilya Paagi sa Mata?

● An mga inhinyero sa Ottawa, Canada, nakagibo nin salming sa mata na nagpapangyari na magmakinilya paagi sa ‘pagboot kan mata,’ an bareta kan The Medical Post nin Toronto. Paano iyan ginigibo? An salming konektado sa computer asin printer. Sa saro sa mga salming igwa nin displey nin 60 laen-laen na karakter—an alpabeto, kaipuhan na mga marka sa puntuasyon, asin mga pagboot—na may sensor na nakakadeterminar kun sa arin na karakter nakatorohok an mata kan naggagamit. Pakalihis nin kadikit na “oras nin pagtorohok,” na parateng kabangang segundo, an piniling karakter minailaw nin pula tanganing berepikaron an pinili. Pakalihis nin kabanga pang segundo, an putput kan computer nagsasabi sa paragamit na an pinili nia yaon na sa memorya kan computer. An mensahe puwede man na imprentahon sa papel basta an naggagamit helingon an karakter na nagrerepresentar kan printer. “An instrumentong ini linalaoman na buksan an bagong kinaban para sa nagkapira na may mga grabeng diperensia,” sabi kan bareta.

Mga Peligro sa Paraiso

● An mga aksidente sa awto iyo an mayor na causa nin mga disgrasya sa kadaklan sa siudad kan kinaban. Bakong arog kaiyan sa mga puwerang lugar. Sa mga lugar kan Papua New Guinea, halimbawa, an pangenot na peligro iyo an mga kahoy, an bareta kan British Medical Journal. An mga parasiyasat na nag-aanalisar sa mga ilinalaog sa Provincial Hospital sa Milne Bay Province nakadiskobre na an 41 porsiento sa mga lugad asin danyos konektado sa kahoy. Kabale sa mga aksidente an pagkaholog sa kahoy mantang nagsasakat asin tinamaan nin nabaring sanga o naholog na niyog—na puwedeng tumama sa saro na nasa daga na may puwersang haros 2,000 libra (900 kg). Mantang an popular na paglaladawan iyo na an mga tagaisla naghahandig sana sa sirong kan saindang mga kahoy, an konklusyon kan mga parasiyasat: “An kadaklan na tagabaryo nagpapagal sa pagtanom kan saindang mga hardin asin parateng isinasapeligro an saindang buhay sa pagsakat tanganing anihon an bunga kan saindang pinakahalangkaw na mga kahoy.”

Penalidad sa Pagmaneho na Burat

● An pangadan na gikan sa mga burat na drayber nagbubunga nin grabeng mga reaksion hale sa laen-laen na mga autoridad nin ley. Sa pagkotar sa Health News Digest, an The Medical Post kan Canada nagbabareta na sa Turkiya “dinadara nin mga pulis an mga drayber na burat nin 32 km (20 milyas) an distansia sa banwaan, na hale duman (may bantay) sinda napipiritan na magbaklay pabalik.” Sa Finland an “ikaduwang kasalan sa pagmanehong burat nagreresulta sa permanenteng pagkarebokar kan lisensia sa pagmaneho.” Sa Kentucky, E.U.A., an mga drayber na burat kaipuhan na tumabang sa pulis asin mga nagtatrabaho sa transportasyon sa paglinig sa mga banggaan huli sa pagmanehong burat. Sa El Salvador “ginagadan ka paagi sa firing squad,” sabi kan artikulo.