Ano ta Nagigin Kriminal?

“NAGTUBOD ako na an gawe-gawe nin kriminal sarong sintomas nin natatahoban na komplikto na nagin resulta nin naenot na mga problema asin pagkaapi . . . sa paghona ko an mga tawo na minagibo nin krimen dating mga biktima nin sikolohikal na problema, an mapagtumang na kapalibotan nin tawo, o pareho . . . naheheling ko na an krimen haros normal na, kun dai puwedeng patawadon, reaksion sa nagraragot na pagtios, dai pagkapermanente, asin kabigoan na nag-abot sa saindang buhay.” (Inside the Criminal Mind) (Italiko sato.) Iyan an pagmansay kan sikayatrista na si Stanton Samenow antes sia nagpoon na mag-imbestigar nin ginatos na mga kriminal.

Sa paghingoa na ipaliwanag kun taano ta an tawo nagigin sarong kriminal, an mga sikayatrista asin iba pang mga eksperto nagkaigwa nin manlaenlaen na mga rason—kadaihan nin trabaho, maluyang edukasyon, maringis na eksperyensia sa pamilya, dai pagkabalanse sa nutrisyon, asin sikolohikong mga problema, apuwera pa sa iba. Mantang an mga bagay na ini puwedeng makakontribuwir, saro pang pruweba an dai puwedeng palimanlimanan—minilyon na mga tawo an nagtatagal sa mga kamugtakan na ini aroaldaw na dai minabirik sa krimen bilang solusyon.

Mga Kriminal—Mga Biktima o Parabiktima?

Pakalihis nin halawig na imbestigasyon, si Dr. Samenow guminamit nin ibang paagi. Sia nagsurat: “An pinakaboot sabihon kan pakipag-olay na ini iyo na an mga kriminal nagpili na gumibo nin krimen. An krimen nag-eerok sa laog kan persona asin ‘ibinubunga’ kan paagi kan saiyang pag-iisip, bako kan saiyang kapalibotan.” (Italiko sato.) “An mga kriminal causa nin krimen—bakong maraot na pagtaraed, mga daing kakayahan na magurang, telebisyon, eskuwelahan, droga, o pagkadaing trabaho.”

Ini an naggiya saiya na bagohon an saiyang pagmansay dapit sa isip nin kriminal. Sia nagpadagos: “Hale sa dating pagmansay na an mga kriminal mga biktima, imbes, naheling niamo na sadiring pinili an saindang dalan nin pamumuhay.” Kun siring, biniyo nia, imbes na simpleng patawadon an kriminal sa saiyang kondukta, kaipuhan ipamate niato saiya an saiyang responsibilidad.—Helingon an pahina 18, “Ladawan nin Sarong Pusikit na Kriminal.”

Si Huwes Lois Forer kan Pennsylvania, nagpaplano na bagohon an sistema nin pagsentensiya sa E.U., nagsurat, “An sakong konklusyon basado sa pagtubod na an lambang tawo na nabubuhay maninimbag sa saiyang mga ginibo.”—Criminals and Victims, pahina 14.

Enot, Taano ta Pilion an Sala?

Dapit sa hapot na ini, si Dr. Samenow uminabot sa sarong simpleng konklusyon: “An gawe-gawe tunay na produkto nin pag-isip. An gabos na bagay na ginigibo niato nangengenot, iniibahan, asin sinusondan nin kaisipan.” Kun siring, paano puwedeng mabago an gawe-gawe nin sarong kriminal? Sia nagsimbag: “An kriminal kaipuhan makanood na mabidbid asin dangan bayaan an kaisipan na guminiya sa saiyang gawe-gawe sa laog nin mga taon.” (Italiko sato.) An simpleng konklusyon na ini kaoyon sa katokdoan nin Biblia.

Halimbawa, an parasurat nin Biblia na si Santiago nagpaliwanag: “An lambang saro nasusugotan kun sia nabobotong asin nadadara kan saiyang sadiring horot. Dangan an horot, kun iyan nangingidam, nangangaki nin kasalan.” (Santiago 1:14, 15) Sa ibang pagtaram, an satong hiro-hiro minadepende sa satong pag-isip. An maraot na mawot sarong resulta kan proseso nin kaisipan. An kasalan o an krimen sarong resulta nin bako tamang mawot asin maraot na pagpili.

Tinawan nin atensiyon ni Pablo an paagi nin pag-isip bilang pundamental sa pagbago kan pagkatawo paagi sa pagtokdo sa “puwersa na nagpapahiro kan saindong isip.” (Efeso 4:23) An The Jerusalem Bible ginamit an mga tataramon na ini: “An isip nindo kaipuhan mabago paagi sa espirituwal na pagkareporma.” Siring man ngonyan, kaipuhan magkaigwa nin radikal na pagbago sa kaisipan, mantang an “mga krimen resulta nin paagi nin pag-isip nin tawo.”—Inside the Criminal Mind.

Nagdadanay pa an hapot, Paano nakua kan kriminal an saiyang kontra-tawong mga paagi nin pag-iisip?

Kun an Banhi Ikinatanom Na

“Patoodon mo an aki oyon sa dalan para sa saiya; minsan kun sia maggurang dai sia masiko dian.” (Talinhaga 22:6) An prinsipyong ini sa Biblia tama nanggad sa pinag-oolayan. An pinakaliyabe iyo na ‘patoodon an aki,’ bakong an hoben, kundi mas amay—an aki. Taano ta kaipuhan nanggad na pumoon kun an aki, aki pa? Huli ta an kaisipan asin gawe-gawe naeestablisar poon sa pagkaniomboy asin pagkaniaki.

Totoo, igwa nin mga negatibong mga ugale na yaon sa sato poon sa pagkamundag huli ta kita mga bakong sangkap. (Roma 5:12) Siring sa sinasabi kan Biblia: “An kakablasan nagagakot sa puso kan aki.” Minsan siring, an tekstong iyan nagdagdag: “An sogkod nin disiplina iyo an mapaharayo kaiyan sa saiya.”—Talinhaga 22:15.

Dakol na mga kriminal hinihingoa na pakangmatanoson an saindang gawe paagi sa pagrumdom kan saindang buhay bilang aki, na binabasol an saindang mga magurang, mga maestro, asin iba pa. Si Dr. Samenow nakaabot sa sarong nalalaen na konklusyon: “An mga kriminal naghihingako na sinda isinikwal nin mga magurang, mga kataed, mga eskuwelahan, asin mga amo, alagad bibihira an kriminal na magsabi kun taano ta sia isinisikwal. Maski na kan sia aki pa, sia mapagsikreto, mapan-angat, asin mantang sia nagdadakula orog na nagpuputik sa saiyang mga magurang, naghahabon asin naglalaglag nin mga rogaring, asin nagpapatakot pa sainda. Ginigibo niang dai makayanan an buhay sa harong . . . An kriminal iyo an nagsikwal sa saiyang mga magurang imbes na an magurang.”—Helingon an pahina 17, “Ladawan nin Sarong Nagtatalubo na Propesyonal na Kriminal.”

Iyo, an banhi nin gawe-gawe nin kriminal parateng itinatanom poon sa pagkaniaki asin kun beses daing kadonongan na napapadangat nin sobra kaboot na mga magurang. Si Dr. Patterson, sikologo sa Oregon Social Learning Center, nagtutubod na “kadaklan na delinkuwensia nagtatalubo huli sa dai epektibong kakayahan nin pagkamagurang.” Boot niang sabihon an mga magurang dai “nakakapagpadanay nin klaradong mga pagboot, nababantayan an ipinapasunod asin magtanos nin maski saradit na paglabag na dai nangangaipo nin pisikal na padusa.”

Si Dr. Samenow nagkonklusyon: “An paghale kan kriminal na aki sa pagmanman nin mga magurang asin kan sosyedad minaimbuwelto nin orog pa sa basta na sana gawe-gawe nin pagsolo. Poon pa sa amay na mga taon nin dai pag-eskuwela, an padron nagdadagdag na nagigin kabtang nin sarong istelo nin buhay kriminal.” (Italiko sato.) Bilang resulta, an nagkapirang sikologo tinatawan na ngonyan nin atensiyon an langtad nin pag-olang nin krimen poon sa pagkaniaki paagi sa pagtao nin tabang sa mga magurang asin mga aki na igwa nin potensiyal na problema sa delingkuwensia.

An krimen, an mga causa asin posibleng mga solusyon, sarong komplikadong tema. An dagdag na trabaho asin an maoswag na kapalibotan makakapagbago daw sa ladawan para sa nagkapira? Simbag daw an darakula asin dakol na mga karsel? An mas dakol daw na mga pulis an makakabawas sa krimen? Sa katunayan, igwa daw nin mga praktikal na solusyon sa krimen sa gabos na kabtang kan presenteng sosyedad nin tawo?

[Kahon/​Mga ritrato sa pahina 17]

Ladawan nin Sarong Nagtatalubo na Propesyonal na Kriminal

Bilang aki, an kriminal sarong nabubuhay na igwa nin matagas na boot, linalaoman an iba na sumonod sa lambang kagustohan nia. Minasubo sia sa mga peligro, naglalaog sa mga kadepisilan, asin dangan naghahagad na sia balukaton asin patawadon.

An mga magurang nagigin enot na biktima sa mahabang listahan kan kriminal.

An aki minabilog nin nagtatalubong dai malaoglaog na kudal sa komunikasyon. Namumuhay sia na gusto niang matago sa saiyang mga magurang. Ano man an saiyang ginigibo ibinibilang nia na dai sindang pakiaram.

An delinkuwenteng ini nagpuputik nin parate asin halawig an saiyang pagputik na minalataw na garo baga kaipuhan. Alagad an saiyang pagputik totalmenteng kontrolado nia.

Daing pag-apresyar an aki bako sanang sa sadol kan saiyang mga magurang asin autoridad kundi sa paagi nin saindang pamumuhay, ano man an saindang sosyal asin ekonomikong mga kamugtakan. Sa saiya, an pag-good-time iyo talaga an buhay.

Kun igwa nin ibang mga aki sa pamilya, nabibiktima sinda kan saindang delingkuwenteng kadugo, inaabuso sinda, kinukua an saindang mga rogaring, asin binabasol sinda kun igwa nin disiplinang itatao sainda.

Pinipili kan delinkuwenteng ini na makiiba sa peligrosong mga hobenes na naggigibo kan mga bagay na ipinangangalad.

An delinkuwente nagsasayuma na magpasakop kan saiyang sadiri sa autoridad nin siisay man. Imbes pinipili nia na makiiba sa mga bagay na orog na nakakaogma, parate malaswa.

An mga magurang kan mga aking ini parateng dai aram kun yaon saen an saindang mga aki, bakong huli sa kapabayaan kundi huli sa katusohan kan aki na imaniobra an saiyang mga trabaho.

An delinkuwente, ako-sanang-ako alagad bihirang magtao. Dai nia aram kun ano an pakipag-amigo huli ta an pagtiwala, kaimbodan, asin pagtao dai naaangay sa saiyang pamumuhay.

Kabtang kan sosyal na eksena kan delinkuwenteng mga hoben na ini iyo an paggamit nin alkohol, na minapoon maski dai pa nakakaabot sa pagkabarobata.

An kriminal isinisikwal an eskuwelahan haloy pa bago isikwal sia kaiyan. Inaaprobetsaran nia an eskuwelahan, ginagamit iyan bilang lugar para sa krimen o kaya sarong pailihan para kaiyan.

Ano man na ibinibilang nin iba na problema, minamansay nia bilang dagdag sa saiyang sadiring ladawan.

(Tabi risahon kun an saro o duwa sana sa pinag-olayan puwedeng dai magpaheling na an sarong aki sarong nagtatalubo na propesyonal na kriminal. Alagad kun an dakol kaini natitipon, igwa nin basihan na maghadit.)

[Kahon/​Mga ritrato sa pahina 18]

Ladawan nin Sarong Pusikit na Kriminal

An mga kriminal sa katunayan kontraryo an trabaho.

An pinakapaboritong trabaho nin kriminal iyo an krimen, bako an normal na trabaho.

Sia positibo na an saiyang pagka-eksperto asin panbihirang talento nagpapalaen saiya sa komon na kadaklan.

Mahalaga saiya an tawo kun sinda minasonod sa saiyang kagustohan. Maski an pagtratar sa saiyang mga magurang alangan sa pagigin santo o sataniko, depende sa saiyang paghiro tolos sa saiyang pakiolay.

An kriminal ibinibilang an saiyang sadiri na daing obligasyon sa kiisay man asin panbihirang itinatanos an saiyang mga hiro para sa saiyang sadiri.

An saiyang kapalangkawan siring sa sarong may katagasan na nagsasayuma na akoon an saiyang sadiring mga kaluyahan.

An kriminal habong pakiaraman an saiyang gawe kan ibang miembro nin pamilya.

Aram kan kriminal kun ano an tama asin sala. Kun napapaboran nia, sia nagigin masinunod.

Pareho sa iba pang bagay, an kriminal ginagamit an relihiyon tanganing magsirbi sa saiyang sadiring mga katuyohan.

An kriminal maingat na binibilog an saiyang estorya tanganing magtao kan ano man na linalaoman niang makakakombinsir sa kasaysayan kun taano ta ginibo nia an saiyang ginibo.

An kriminal dai ibinibilang an saiyang biktima na tunay na biktima. Sia na mismo an biktima huli ta nadakop.

(An mga paglaladawan na ini sa mga pahina 17 asin 18 kinua sa Inside the Criminal Mind.