Siisay an mga Macabeo?
PARA sa dakol, an kapanahonan kan mga Macabeo kaagid nin sarong rekorder sa eroplano na makukuanan nin impormasyon manongod sa peryodo nin panahon sa pag-oltanan kan pagkatapos kan huring mga libro kan Hebreong Kasuratan asin kan pagdatong ni Jesu-Cristo. Kun paanong nahahayag an nagkapirang detalye kun ineestudyaran an rekorder sa eroplano pakabagsak, puede man na makakua nin pakarorop paagi sa maingat na pagsiyasat sa Macabeong kapanahonan—kapanahonan nin transisyon asin transpormasyon para sa Judiong nasyon.
Siisay an mga Macabeo? Paano ninda naapektaran an Judaismo bago dumatong an ihinulang Mesiyas?—Daniel 9:25, 26.
An Nangingibabaw na Helenismo
Kinongkistar ni Alejandrong Dakula an mga teritoryo poon sa Grecia sagkod sa India (336-323 B.C.E.). An saiyang mahiwason na kahadean sarong dahelan kan paglakop kan Helenismo—an lenguahe asin kultura nin Grecia. An mga opisyal asin soldados ni Alejandro nag-agom nin lokal na mga babae, na an nagin bunga pagsasaro nin Griego asin dayong mga kultura. Pagkagadan ni Alejandro, an saiyang kahadean pinagbaranga sa saiyang mga heneral. Sa kapinonan kan ikaduwang siglo B.C.E., inagaw ni Antioco III kan dinastiyang Seleucides kan Grecia sa Siria an Israel sa pagkontrol kan mga Tolomeong Griego nin Egipto. Paano naapektaran an mga Judio sa Israel kan Helenistikong pamamahala?
An sarong historyador nagsurat: “Huli ta dai malilikayan kan mga Judio an pakikomunikar sa saindang mga kataed na nagin Heleniko, asin orog na sa sainda mismong mga karasa na nasa ibang kadagaan, dai malilikayan an pakanood kan Griegong kultura asin Griegong kaisipan. . . . An pag-eksister sana kaidtong Helenistikong kapanahonan kalabot na an pakanood kan Griegong kultura!” Ginamit kan mga Judio an Griegong mga ngaran. Sa laen-laen na grado, inarog ninda an Griegong mga kostumbre asin gubing. An pairarom na puersa nin pagkasalak nagkokosog kaidto.
Karatan kan mga Saserdote
Kabilang sa mga Judio na pinakamadaling maapektaran kan Helenistikong impluwensia iyo an mga saserdote. Para sa dakol sa sainda, an pag-ako sa Helenismo nangahulogan nin pagtogot na umoswag an Judaismo kasabay kan mga panahon. An saro sa siring na Judio iyo si Jason (na sa Hebreo inapod na Josue), an tugang kan halangkaw na saserdote na si Onias III. Kan si Onias yaon sa Antioquia, si Jason nag-alok nin soborno sa mga autoridad na Griego. Taano? Tanganing sutsutan sinda na nombrahan si Jason bilang halangkaw na saserdote kasalihid ni Onias. An alok inako tolos kan Griegong namamahala na Seleucides na si Antioco Epifanes (175-164 B.C.E.). An mga namamahalang Griego dati dai nakikiaram sa pagigin halangkaw na saserdote nin mga Judio, alagad si Antioco nangangaipo kaidto nin pondo para sa mga kampanya militar. Naogma man sia na magkaigwa nin namomoon na Judio na mas aktibong masuportar sa Helenisasyon. Sa kahagadan ni Jason, inaprobaran ni Antioco na magin Griegong siudad (polis) an Jerusalem. Asin si Jason nagtogdok nin sarong dyimnasium na duman an hoben na mga Judio asin pati mga saserdote nakipagdaogan sa karawat.
An katraydoran nagbunga nin katraydoran. Pakalihis nin tolong taon si Menelao, na tibaad bakong gikan sa makasaserdoteng linahe, nag-alok nin mas halangkaw na soborno, asin si Jason nagdulag. Tanganing mabayadan si Antioco, si Menelao nagkua nin kadakol na kuarta sa kaha nin kayamanan kan templo. Huling si Onias III (na nadistiero sa Antioquia) nagtaram tumang sa bagay na ini, iinareglo ni Menelao an paggadan sa saiya.
Kan maglakop an huringhuding na si Antioco nagadan, si Jason nagbalik sa Jerusalem na may kaibang sangribong tawohan sa paghihingoang agawon ki Menelao an pagigin halangkaw na saserdote. Alagad si Antioco bakong gadan. Kan mabaretaan an ginibo ni Jason asin an kapurisawan sa tahaw kan mga Judio bilang pakisuway sa saiyang mga palakaw sa Helenisasyon, si Antioco suminimbag na may grabeng kaanggotan.
Si Antioco Guminibo nin Aksion
Sa saiyang librong The Maccabees, si Moshe Pearlman nagsurat: “Minsan ngani bakong malinaw an mga rekord, minalataw na si Antioco nagkonklusyon na an pagtao sa mga Judio nin libertad sa relihion sarong politikal na sala. Para sa saiya, an pinakahuring rebelyon sa Jerusalem nagpoon bakong sa relihioso sanang mga motibo kundi sa nangingibabaw sa Judea na pabor sa Egiptong disposisyon kan isip, asin an politikal na mga saboot na ini nagkaigwa nin peligrosong kapahayagan presisamente huli ta an mga Judio sana, sa gabos na sakop nia, an naghagad asin tinogotan na magkaigwa nin awad-awad na relihiosong autonomiya. . . . Sia nagdesisyon na ini papondohon.”
An estadista asin intelektuwal na Israeli na si Abba Eban sinusumaryo an suminunod: “Sa marikas na pagkasunodsunod durante kan mga taon nin 168 asin 167 [B.C.E.], an mga Judio lagdoan na ginaradan, an Templo hinabonan, an pag-otob kan relihion na Judio ipinagbawal. An pagturi nagkaigwa nin padusang kagadanan, kapareho kan pag-otob nin Sabbath. An pinakagrabeng insulto nangyari kan Disyembre 167, kan, sa orden ni Antioco, itinogdok an altar para ki Zeus sa laog kan Templo, asin inobligar an mga Judio na mag-atang nin laman nin orig—na siempre maati sa ley nin mga Judio—sa dios kan mga Griego.” Durante kan peryodong ini, si Menelao asin an iba pang nagin Helenikong mga Judio nagpadagos sa saindang mga katongdan, na nangengenot sa seremonya sa naramogan na ngonyan na templo.
Minsan ngani inako nin dakol na Judio an Helenismo, may bagong grupo na inaapod an saindang sadiri na Mga Hasid—mga banal—na nag-enkaminar nin mas estriktong pagkuyog sa Ley ni Moises. Balde na sa nagin Helenikong mga saserdote, an ordinaryong mga tawo paorog nang paorog na kuminampi sa Mga Hasid. Nagpoon an sarong kapanahonan nin pagkagadan bilang martir mantang an mga Judio sa bilog na nasyon pinupuersang sumunod sa paganong mga kostumbre asin atang o magadan. An mga librong apokripal kan mga Macabeo nagtatao nin balakid na pagkasaysay manongod sa mga lalaki, babae, asin aki na mas ginustong magadan kisa sa makikompromiso.
An mga Macabeo Buminalos
An labi-labing ginibo ni Antioco nagin dahelan na ipakipaglaban kan dakol na Judio an saindang relihion. Sa Modin, sa amihanan-solnopan kan Jerusalem na harani sa presenteng panahon na siudad nin Lod, an sarong saserdote na an ngaran Matatias ipinaapod sa sentro kan banwaan. Huli ta si Matatias iginagalang kan lokal na namamanwaan, hiningoa siang kombensiron kan representante kan hade na makikabtang sa paganong pag-atang—tanganing iligtas an saiya mismong buhay asin tanganing magtao nin halimbawa para sa bilog na namamanwaan. Kan magsayuma si Matatias, sarong Judio an nagrani, na andam na makikompromiso. Pano nin paggurobgutob, si Matatias tuminakma nin armas asin ginadan sia. Namungnan huli sa madahas na reaksion kan may edad nang lalaking ini, an mga soldados na Griego maluway an nagibong paghiro. Sa laog nin pira sanang segundo, nagadan man ni Matatias an opisyal na Griego. An limang aking lalaki ni Matatias asin an mga residente kan banwaan dinaog an mga soldados na Griego bago ninda ikadepensa an saindang sadiri.
Si Matatias nagkagsing: ‘An gabos na maigot para sa Ley sumunod sa sako.’ Tanganing dulagan an mga pagbalos, sia asin an saiyang mga aki nagduman sa mabolod na rehion. Asin mantang naglalakop an bareta manongod sa saindang ginibo, an mga Judio (kaiba an dakol na Hasid) nag-ayon sa sainda.
Ninombrahan ni Matatias an saiyang aking si Juda na mangenot sa mga operasyon militar. Posibleng huli sa isog ni Juda sa pakikilaban kaya sia inapod na Macabeo, na an boot sabihon “pamokpok.” Si Matatias asin an saiyang mga aki inapod na mga Hasmoneano, ngaran na kinua hale sa banwaan na Hesmon o sa sarong apoon na iyan an ngaran. (Josue 15:27) Minsan siring, huli ta si Juda Macabeo an nagin prominenteng personahe durante kan rebelyon, an bilog na pamilya inapod na mga Macabeo.
Nabawi an Templo
Durante kan enot na taon kan rebelyon, si Matatias asin an saiyang mga aki nakaorganisar nin sarong sadit na hukbo. Bako sanang sa sarong okasyon, an mga tropang Griego nagsakyada sa mga parapakilaban na Hasid sa aldaw nin Sabbath. Minsan ngani kayang idepensa an saindang sadiri, habo nindang lapason an Sabbath. Kun siring lagdoan na paggadan an nagin resulta. Si Matatias—na ngonyan ibinibilang na autoridad sa relihion—nag-introdusir nin sarong desisyon na nagtogot sa mga Judio na idepensa an saindang sadiri sa aldaw nin Sabbath. An desisyon na ini bako sanang nagtao nin bagong buhay sa rebelyon kundi nagtao man nin arogan sa Judaismo sa pagtogot sa mga namomoon sa relihion na ibagay an ley kan mga Judio sa nagbabagong mga kamugtakan. An Talmud nagpapabanaag kan tendensiang ini sa mas huring kapahayagan: “Pabayae sindang lapastanganon an sarong Sabbath tanganing masantipikar ninda an dakol na Sabbath.”—Yoma 85b.
Pagkagadan kan saiyang may edad nang ama, si Juda Macabeo an nagin dai mapagdududahan na namomoon kan rebelyon. Biyong nakaaaram na mayo siang kakayahan na daogon an saiyang enemigo sa daing tago-tagong ralaban, sia nag-imbento nin bagong mga paagi, na arog kan pakikilaban nin mga gerilya sa presenteng mga panahon. Tinitira nia an mga hukbo ni Antioco sa mga lugar na dai ninda magigibo an mga paagi nin pagdepensa na parate nindang ginagamit. Sa siring, sa sunod-sunod na ralaban, dinaog ni Juda an mga hukbo na mas dakulang marhay kisa kan sa saiya.
Napaatubang sa panlaog na pagriribal asin sa pagkosog kan Roma sa kapangyarihan, an mga namomoon sa Imperyo Seleucides daing gayo interesado sa pagpaotob kan mga dekreto na tumang sa mga Judio. Ini nagtaong oportunidad ki Juda na idagos an saiyang pagsalakay sa mismong mga tata kan Jerusalem. Kan Disyembre 165 B.C.E. (o tibaad 164 B.C.E.), nabihag nia asin kan saiyang mga soldados an templo, lininig an mga garamiton kaiyan, asin idinedikar liwat iyan—eksaktong tolong taon pakatapos na lapastanganon iyan. Sineselebrar kan mga Judio an pangyayaring ini kada taon durante kan Hanuka, an kapiestahan nin dedikasyon.
An Politika Nakalabaw sa Debosyon
Naabot na an mga pasohan kan rebelyon. Hinale na an mga pagbabawal tumang sa pag-otob kan Judaismo. Ikinabalik na sa dati an pagsamba asin mga atang sa templo. Nanigoan na ngonyan, an Mga Hasid binayaan na an hukbo ni Juda Macabeo asin nagpuruli na sa saindang harong. Alagad si Juda may iba pang nasa isip. Sia igwa nin sinanay na marhay na hukbo, kaya taano ta dai iyan gamiton sa pag-establisar nin independienteng estadong Judio? An relihiosong mga katuyohan na nagpahiro sa rebelyon nasalidahan na ngonyan nin politikal na mga motibo. Kaya nagpadagos an pakipagtusayan.
Naghahanap nin suporta sa saiyang pakikilaban tumang sa pagdominar na Seleucides, si Juda Macabeo nakipagtratado sa Roma. Minsan ngani sia nagadan sa ralaban kan 160 B.C.E., ipinagpadagos kan saiyang mga tugang an pakikipaglaban. An tugang ni Juda na si Jonatan minaniobra an mga bagay-bagay tanganing an mga namamahalang Seleucides umoyon na nombrahan sia bilang halangkaw na saserdote asin namamahala sa Judea, minsan ngani sakop pa man giraray kan saindang soberaniya. Kan si Jonatan dinaya, binihag, asin ginadan bilang resulta kan pakana nin Siria, an saiyang tugang na si Simeon—an huri sa magturugang na Macabeo—suminalida sa kapangyarihan. Sa irarom kan pamamahala ni Simeon, an huring mga gira kan pagdominar na Seleucides hinale (kan 141 B.C.E.). Ibinalik ni Simeon an pakialyansa sa Roma, asin inako sia kan mga namomoon na Judio bilang namamahala asin halangkaw na saserdote. Sa siring naestablisar an independienteng dinastiyang Hasmoneano sa kamot kan mga Macabeo.
Inestablisar liwat kan mga Macabeo an pagsamba sa templo bago dumatong an Mesiyas. (Ikomparar an Juan 1:14, 42; 2:13-17.) Alagad kun paanong luminuya an kompiansa sa pagkasaserdote huli sa mga ginibo kan nagin Helenikong mga saserdote, iyan orog pang luminuya sa pagsakop kan mga Hasmoneano. Tunay nanggad, an pamamahala nin mga saserdote na makipolitika imbes na kan sarong hade na gikan sa fiel na si David dai nagtao nin tunay na mga bendisyon sa mga Judio.—2 Samuel 7:16; Salmo 89:3, 4, 35, 36.
[Retrato sa pahina 21]
Si Matatias, na ama ni Juda Macabeo, nagkagsing: ‘An gabos na maigot para sa Ley sumunod sa sako’
[Pasasalamat para sa pinagkuanan]
Si Matatias na nakikiolay sa mga dulag na Judio/The Doré Bible Illustrations/Dover Publications