An Suanoy na mga Kapidaso nin Koron Nagpapatunay kan Rekord sa Biblia

AN BIBLIA iyo an ipinasabong na Tataramon nin Dios. (2 Timoteo 3:16) Eksakto an sinasabi kaiyan manongod sa mga tawo, lugar, saka mga kamugtakan sa relihion asin politika kan suanoy na mga panahon. An pagkamasasarigan kan Kasuratan dai nanggad minadepende sa mga diskobremiento sa arkeolohiya, minsan ngani an siring na mga nadiskobre nagpapatunay o nagpapalinaw nanggad sa satong pakasabot sa rekord sa Biblia.

An pinakadakol na bagay na nakua kan mga arkeologo durante kan mga pagkotkot sa suanoy na mga lugar iyo an mga kapidaso nin koron, o mga pidaso nin lalagan na dalipay. An mga kapidasong ini inaapod man na ostraca. An mga kapidaso nin lalagan na dalipay ginamit bilang baratong suratan sa dakol na lugar sa suanoy na Tahaw na Sirangan, kaiba an Egipto asin Mesopotamia. An ostraca ginamit sa pagrekord nin mga kontrata, mga kuenta (accounts), mga bagay na ipinabakal, asin iba pa, kun paanong ginagamit ngonyan an papel. Sa pangkagabsan, tinta an ginagamit sa pagsurat sa ostraca, asin an mga nakasurat dian nagkakalaenlaen poon sa saro sanang tataramon sagkod sa dakol na linya o kolumna (column).

An arkeolohikong mga pagkotkot sa Israel nakadiskobre nin dakol na ostraca na poon pa kan mga panahon kan Biblia. An tolong koleksion na kaidto pang ikapito asin ikawalong siglo B.C.E. espesyalmenteng interesante huli ta nagpapatunay iyan kan manlaenlaen na detalye nin impormasyon sa kasaysayan na manonompongan sa Biblia. Iyan an ostraca nin Samaria, ostraca nin Arad, asin ostraca nin Laquis. Maingat niatong siyasaton an kada saro sa mga koleksion na ini.

An Ostraca nin Samaria

An Samaria iyo an kabisera kan sampulong tribong kahadean nin Israel sa amihanan sagkod kan an siudad bumagsak sa mga Asirio kan 740 B.C.E. Mapadapit sa ginikanan nin Samaria, an 1 Hade 16:23, 24 nagsasabi: “Kan ikatreinta y unong taon ni Asa na hade nin Juda [947 B.C.E.], nagin hade si Omri sa Israel . . . Asin binakal nia ki Semer an bukid nin Samaria sa kantidad na duwang talentong plata, saka nagpoon siang magtogdok sa bukid patin inapod na Samaria an ngaran kan siudad na itinogdok nia.” Yaon na an siudad na iyan kan panahon kan Roma, kan an ngaran kaiyan sinalidahan nin Sebaste. Sa katapustapusi nawara iyan bilang siudad kan ikaanom na siglo C.E.

Durante kan sarong pagkotkot sa suanoy na Samaria kan 1910, nakua nin sarong grupo nin mga arkeologo an sarong koleksion nin ostraca, na dineterminaran ninda na kaidto pang ikawalong siglo B.C.E. An mga nakasurat dian mga rekord nin ipinaktorang lana asin arak na naresibi sa Samaria hale sa manlaenlaen na lugar sa palibot kaiyan. Sa pagkomento sa diskobremientong ini, an librong Ancient Inscriptions—Voices From the Biblical World nagsasabi: “An 63 na ostraca na nakua kan 1910 . . . tama sanang ibinibilang na saro sa pinakaimportanteng mga koleksion nin inskripsion [na nakasurat] na natada hale sa suanoy na Israel. An pagigin importante kaini bakong huli sa laog kan ostraca nin Samaria . . . kundi imbes huli sa detalyadong lista kaiyan nin personal na mga ngaran nin mga Israelita, mga ngaran nin pamilya asin geograpikong mga ngaran.” Paano pinapatunayan kan mga ngaran na ini an mga detalye sa rekord sa Biblia?

Kan sakopon kan mga Israelita an Dagang Panuga asin barangaon iyan sa mga tribo, an lugar nin Samaria yaon sa teritoryo kan tribo ni Manases. Oyon sa Josue 17:1-6, an sampulong pamilya (clan) ni Manases, paagi sa saiyang makoapo na si Galaad, tinawan nin mga daga sa lugar na ini. Sinda iyo si Abiezer, Helek, Asriel, Siquem, asin Semida. An ikaanom na lalaki, si Hefer, mayo nin makoapong lalaki alagad may limang makoapong babae—si Mala, Noa, Hogla, Milca, asin Tirza— asin an kada saro sa sainda nakaresibi nin daga.—Bilang 27:1-7.

Yaon sa ostraca nin Samaria an pito sa mga ngaran na ini nin pamilya—an gabos na limang ngaran kan mga aking lalaki ni Galaad asin an duwa sa mga makoapong babae ni Hefer, si Hogla asin Noa. “Apuera sa Biblia, an mga ngaran nin pamilya na yaon sa Ostraca nin Samaria ikinokonektar an mga pamilya ni Manases sa teritoryo na sinasabi kan Biblia na duman sinda namirmehan,” an sabi kan NIV Archaeological Study Bible. Sa siring, an aspektong ini kan enot na kasaysayan kan tribo nin Israel siring kan pagkaladawan sa Biblia pinapatunayan kan ostraca na ini.

Minalataw man na pinapatunayan kan ostraca nin Samaria an kamugtakan sa relihion kan mga Israelita siring kan pagkaladawan dian kan Biblia. Kan panahon na isurat an ostraca nin Samaria, ikinonektar kan mga Israelita an pagsamba ki Jehova sa pagsamba sa dios kan mga Cananeo na si Baal. An hula ni Oseas, na isinurat man kan ikawalong siglo B.C.E., nagsabi bago pa manongod sa sarong panahon na may pagsolsol na aapodon kan mga Israelita si Jehova na “Agom kong lalaki” asin bako nang “An baal ko,” o “Kagsadiri sa sako.” (Oseas 2:16, 17; nota sa ibaba) An nagkapirang personal na ngaran na makukua sa ostraca nin Samaria nangangahulogan na “An baal an sakong ama,” “An baal nag-aawit,” “An baal makosog,” “An baal nakakagirumdom,” asin mga kaagid kaiyan. Sa kada 11 personal na ngaran na may porma kan ngaran na Jehova, igwa nin 7 may “Baal.”

An Ostraca nin Arad

An Arad sarong suanoy na siudad na yaon sa medyo marang lugar na inaapod na Negeb, na nasa timog na marhay nin Jerusalem. An mga pagkotkot sa Arad naghayag nin anom na sunod-sunod na kuta kan mga Israelita, poon kan panahon kan paghade ni Salomon (1037-998 B.C.E.) sagkod sa paglaglag sa Jerusalem kan Babilonya kan 607 B.C.E. Nakua kan mga nagkotkot sa Arad an pinakadakulang koleksion nin ostraca na poon pa kan mga panahon kan Biblia. Kaiba dian an labing 200 na inskripsion sa Hebreo, Aramaiko, asin iba pang lenguahe.

An nagkapira sa ostraca nin Arad nagpapatunay kan impormasyon sa Biblia manongod sa mga pamilya nin mga saserdote. Halimbawa, sinambit sa sarong kapidaso nin koron an “mga aking lalaki ni Core,” na nasambitan sa Exodo 6:24 asin Bilang 26:11. An mga nota sa itaas kan Salmo 42, 44-49, 84, 85, 87, asin 88 espesipikong inaatribwir an mga salmong ini sa “mga aking lalaki ni Core.” An ibang mga pamilya nin mga saserdote na nasambitan sa ostraca nin Arad iyo an mga pamilya ni Pasur asin Meremot.—1 Cronica 9:12; Esdras 8:33.

Helingon niato an saro pang halimbawa. Sa kagabaan nin sarong kuta kan panahon na madali nang laglagon kan Babilonya an Jerusalem, an mga nagkotkot nakakua nin sarong kapidaso nin koron na an nakasurat dian para sa komandante kan kuta. Oyon sa publikasyon na The Context of Scripture, sinasabi kaiyan sa sarong kabtang: “Sa sakong kagurangnan na Elyashib. Logod na magin interesado si Yahweh [Jehova] sa saimong ikakarahay. . . . Kun dapit sa bagay na may koneksion sa ipinagboot mo sa sako: ayos na an gabos ngonyan: yaon sia sa templo ni Yahweh.” Dakol na nag-eespesyalisar an naniniwala na an templong nasambitan iyo an templo sa Jerusalem, na orihinal na itinogdok kan panahon ni Salomon.

An Ostraca nin Laquis

An suanoy na siudad na kuta nin Laquis nasa 43 kilometros sa timog-solnopan nin Jerusalem. Sa mga pagkotkot kan 1930, nakua an sarong grupo nin ostraca, asin kisuerra 12 pidaso kaiyan an mga surat na ilinadawan na “labi-labi kaimportante . . . huling ipinapaliwanag kaini an kamugtakan sa politika asin an pangkagabsan na grabeng kariribokan mantang an Juda nag-aandam para sa dai malilikayan na pagsalakay ni Nabucodonosor [na Hade nin Babilonya].”

An pinakaimportanteng mga surat iyo an komunikasyon nin sarong mas hababang opisyal ki Yaosh, na posibleng iyo an komandante militar sa Laquis. An ginamit na pananaram sa mga surat kapareho kan ginamit sa mga isinurat kan katemporanyong propeta na si Jeremias. Isip-isipa kun paano sinusuportaran kan duwa sa mga surat na ini an paglaladawan kan Biblia sa kritikal na panahon na iyan.

Sa Jeremias 34:7, ilinaladawan kan propeta an panahon “kan an mga puersa militar kan hade nin Babilonya nakikipaglaban tumang sa Jerusalem asin tumang sa gabos na natatadang siudad nin Juda, tumang sa Laquis asin tumang sa Azeca; huling an mga iyan, na nakukutaan na mga siudad, an natada sa mga siudad nin Juda.” An autor kan saro sa Mga Surat sa Laquis (Lachish Letters) garo baga ilinaladawan an iyo man sanang mga pangyayari. Sia nagsurat: “Naghahalat kami kan mga senyal [na kalayo] nin Laquis . . . , huling dai niamo naheheling an Azeca.” Dakol na nag-eespesyalisar an naniniwala na nagpaparisa ini na an Azeca buminagsak sa mga Babilonyo asin sunod nang mabagsak an Laquis. An sarong interesanteng detalye sa surat na ini iyo an pagsambit sa “mga senyal na kalayo.” Sinasambit man kan Jeremias 6:1 an paggamit kan siring na paagi nin pagkomunikar.

Pinapaniwalaan na an saro pang Surat sa Laquis nagsusuportar sa sinabi kan mga propeta na si Jeremias asin Ezequiel manongod sa mga paghihingoa kan hade nin Juda na makakua nin suporta hale sa Egipto sa pagrebelde ninda tumang sa Babilonya. (Jeremias 37:5-8; 46:25, 26; Ezequiel 17:15-17) An Surat sa Laquis nagsasabi: “Ngonyan an saimong lingkod nakaresibi kan minasunod na impormasyon: Si Heneral Konyahu na aki ni Elnatan nagpatimog tanganing lumaog sa Egipto.” Sa pangkagabsan, tinatawan nin kahulogan kan mga nag-eespesyalisar an aksion na ini bilang paghihingoa na makakua nin pangmilitar na tabang hale sa Egipto.

Sinasambit man kan ostraca nin Laquis an dakol na ngaran na makukua sa libro nin Jeremias. An mga iyan iyo si Nerias, Jaazanias, Gemarias, Elnatan, asin Osaias. (Jeremias 32:12; 35:3; 36:10, 12; 42:1) Dai masierto kun baga an mga ngaran na ini nagrerepresentar sa iyo man sanang mga indibiduwal. Minsan siring, mantang nabuhay si Jeremias sa peryodong iyan, lataw an pagkakaagid.

Sarong Karakteristiko na Yaon sa Tolong Koleksion

An mga koleksion nin ostraca nin Samaria, Arad, asin Laquis nagpapatunay sa dakol na detalye na nakasurat sa Biblia. Kaiba digdi an mga ngaran nin pamilya, geograpikong mga ngaran, asin mga aspekto mapadapit sa kamugtakan sa relihion saka politika kan mga panahon na iyan. Pero, may importanteng karakteristiko na yaon sa gabos na tolong koleksion.

An mga surat na nakua sa mga koleksion nin Arad asin Laquis may mga pananaram na siring kan “Logod na tawan kamo ni Jehova nin katoninongan.” Sa pito sa mga mensahe nin Laquis, an ngaran nin Dios nasambitan nin 11 beses. Dugang pa, dakol na personal na ngaran sa Hebreo na nakua sa gabos na tolong koleksion an may pinahalipot na porma kan ngaran na Jehova. Sa siring, an ostraca na ini nagpapatunay na an ngaran nin Dios parateng ginagamit kan mga Israelita kan panahon na iyan.

[Ritrato sa pahina 13]

Sarong kapidaso nin koron hale sa kagabaan nin Arad na an nakasurat dian para sa sarong tawo na an ngaran Elyashib

[Credit Line]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; sa karahayan nin boot kan Israel Antiquities Authority

[Ritrato sa pahina 14]

Sarong Surat sa Laquis na nagpapaheling kan ngaran nin Dios

[Credit Line]

Rinetrato sa karahayan nin boot kan British Museum