Tawan nin Atension an Hula ni Daniel!
Kapitulo Dos: Daniel—Sarong Libro na Binibista
1, 2. Sa anong sentido na akusado an libro ni Daniel, asin taano sa paghona nindo ta mahalaga na estudyaran an ebidensia na nagdedepensa kaiyan?
IMAHINARA nindo na kamo nasa sarong husgado, nag-aatender sa sarong mahalagang bista. An sarong tawo akusado nin pandadaya. Nag-iinsistir an piskal na an tawo may kasalan. Pero, an akusado may haloy nang reputasyon na may integridad. Dai daw kamo magkakainteres na madangog an ebidensia apabor sa demandado?
2 Nasa kaagid kamong kamugtakan pag-abot sa libro ni Daniel sa Biblia. An kagsurat kaiyan tawong bantog sa integridad. An libro na nagdadara kan saiyang ngaran pinahahalagahan na marhay sa laog nin rinibo nang taon. An libro totoong kasaysayan, na isinurat ni Daniel, sarong propetang Hebreo na nabuhay kaidtong ikapito asin ikaanom na siglo B.C.E. Ipinaheheling nin eksaktong kronolohiya sa Biblia na tinatratar kan saiyang libro an peryodo poon kaidtong mga 618 sagkod 536 B.C.E. asin iyan natapos sa huring petsa. Alagad akusado an libro. An nagkapirang ensiklopedya asin reperensia nagpapasentido o talagang nagsasabi na iyan pandadaya.
3. Ano an sinasabi kan The New Encyclopædia Britannica mapadapit sa pagigin totoo kan libro ni Daniel?
3 Halimbawa, inaadmitir kan The New Encyclopædia Britannica na an libro ni Daniel kaidto “sa pankagabsan ibinibilang na totoong kasaysayan, na an laog tunay na hula.” Minsan siring, hinihingako kan Britannica na sa katunayan an Daniel “isinurat sa mas huring panahon nin nasyonal na krisis—kan an mga Judio nagdudusa nin grabeng paglamag sa irarom kan pagsakop ni [Hadeng] Antioco IV Epifanes [nin Siria].” An libro pinepetsahan kan ensiklopedya sa pag-oltanan nin 167 asin 164 B.C.E. Positibong sinasabi kan libro man sanang ini na an kagsurat kan libro ni Daniel dai naghuhula kan ngapit kundi nagbubuyagyag sana kan “mga pangyayari na para sa saiya nakaagi nang kasaysayan bilang mga hula nin mga mangyayari sa ngapit.”
4. Kasuarin nagpoon an pagkritika sa libro ni Daniel, asin ano an nagpalaad sa kaagid na pagkritika kaining kasuarin pa sanang mga siglo?
4 Saen hale an siring na mga ideya? An pagkritika sa libro ni Daniel bakong bago. Iyan nagpoon kaidtong ikatolong siglo C.E. sa sarong pilosopo na an ngaran Porfirio. Arog kan dakol sa Imperyo nin Roma, takot sia sa impluwensia nin Kristianismo. Nagsurat sia nin 15 libro tanganing paluyahon an “bagong” relihion na ini. An ika-12 patama sa libro ni Daniel. Sinabi ni Porfirio na an libro palsipikado, na isinurat nin sarong Judio kan ikaduwang siglo B.C.E. May kaagid man na mga pag-atake kan ika-18 asin ika-19 siglo. Sa pagheling nin mas halangkaw na gradong mga kritiko asin rasyonalista, an hula—an pagsabi bago pa kan mga mangyayari sa ngapit—imposible. Si Daniel nagin paboritong punteriya. Sia asin an saiyang libro garo man sana binista sa husgado. Hiningako nin mga kritiko na sinda may bastanteng prueba na an libro isinurat, bakong ni Daniel durante kan pagkadistiero kan mga Judio sa Babilonya, kundi nin iba pakalihis nin mga siglo.a Nagin balakid na marhay an siring na mga pag-atake kaya an sarong autor nagsurat ngani nin depensa na inapod Daniel in the Critics’ Den.
5. Taano ta mahalaga an hapot manongod sa pagigin totoo kan Daniel?
5 May prueba daw an kompiadong mga deklarasyon kan mga kritiko? O sinusuportaran daw kan ebidensia an demandado? Kadakol kan nakataya digdi. An kalabot bako sanang an reputasyon kan suanoy na librong ini kundi siring man an satong ngapit. Kun pandadaya an libro ni Daniel, an mga panuga kaiyan para sa ngapit nin katawohan mga tataramon sanang daing halaga. Alagad kun an laog kaiyan tunay na mga hula, daing duwa-duwa na galaga kamong maaraman kun ano an kahulogan kan mga ini para sa sato ngonyan. Nasa isip iyan, siyasaton niato an nagkapira sa mga pag-atake sa Daniel.
6. Ano an kun beses isinasahot mapadapit sa kasaysayan sa Daniel?
6 Halimbawa an sahot sa The Encyclopedia Americana: “An dakol na historikong detalye kan mas naenot na mga panahon [arog baga kan sa pagkadistiero sa Babilonya] sarala nang marhay” sa Daniel. Totoo daw ini? Estudyaran niato an tolong soboot sala, saro-saro.
AN KASO KAN NAWAWARANG MONARKA
7. (a) Taano an mga pagkasambit ni Daniel ki Belsasar ta haloy nang ikinaoogma nin mga kritiko sa Biblia? (b) Ano an nangyari sa ideya na si Belsasar sarong personahe na eroestorya sana?
7 Isinurat ni Daniel na si Belsasar, “aki” ni Nabucodonosor, namamahala bilang hade sa Babilonya kan ibagsak an siudad. (Daniel 5:1, 11, 18, 22, 30) Haloy nang ginagamit na sarahotan nin mga kritiko an pahayag na ini, ta an ngaran ni Belsasar dai nanonompongan sa iba apuera sa Biblia. Imbes, sinasabi nin suanoy na mga historyador na si Nabonido, na kasalihid ni Nabucodonosor, an ultimo sa mga hade sa Babilonya. Sa siring, kan 1850, sinabi ni Ferdinand Hitzig na si Belsasar malinaw na imbento sana kan imahinasyon kan kagsurat. Alagad bako daw na garo ragap para sa saindo an opinyon ni Hitzig? Total, an dai daw pakasambit sa hadeng ini—nangorogna sa panahon na manongod dian totoong kadikit an historikong mga rekord—talagang nagpapatunay na sia nungka na nabuhay? Ano man an nangyari, kan 1854 nakotkot an nagkapirang sadit na bungbong na dalipay sa kagabaan kan suanoy na siudad sa Babilonya na Ur na yaon sa timog na Iraq ngonyan. An mga dokumentong ini sa cuneiforme hale ki Hadeng Nabonido may kaibang pamibi para ki “Bel-sar-usur, an pinakamatua kong aki.” Dawa an mga kritiko napipiritan na umoyon: Ini an Belsasar sa libro ni Daniel.
8. Paano napatunayan na totoo an pagladawan ni Daniel ki Belsasar bilang hadeng nagrereynar?
8 Pero, dai kontento an mga kritiko. “Ini mayong pinatutunayan,” an isinurat nin saro na an ngaran H. F. Talbot. Nagsahot sia na an aki sa inskripsion tibaad aki pa sana, mantang iiniintrodusir sia ni Daniel bilang hadeng nagrereynar. Pero, sarong taon sana pagkapublikar kan mga komento ni Talbot, may nakotkot na dugang pang mga tabla na an surat cuneiforme na nagtataram manongod ki Belsasar bilang may mga sekretaryo asin mga tawohan sa harong. Bako na nanggad ining aki! Ultimo, an bagay rinesolberan nin ibang mga tabla, na sinasabi na si Nabonido naghahale nin dakol na taon sa Babilonya. Ipinaheling man kan mga tablang ini na sa mga panahon na ini, saiyang “ipinagkakatiwala an paghade” sa Babilonya sa pinakamatua niang aki (si Belsasar). Sa siring na mga panahon, si Belsasar garo man sana hade—sarong kaibang hade kan saiyang ama.b
9. (a) Sa anong sentido an tibaad boot sabihon ni Daniel sa pagsabing si Belsasar aki ni Nabucodonosor? (b) Taano ta sala an mga kritiko sa positibong pagsabi na mayo lamang ngani nin itinataong indikasyon si Daniel sa pag-eksister ni Nabonido?
9 Dai pa giraray kontento, may nagkapirang kritiko na nagrereklamo na an apod kan Biblia ki Belsasar, bakong aki ni Nabonido, kundi aki ni Nabucodonosor. An nagkapira nag-iinsistir na mayo lamang ngani nin itinataong indikasyon si Daniel sa pag-eksister ni Nabonido. Minsan siring, an duwang reklamong ini natutumpag pagkatapos na siyasaton. Minalataw na naagom ni Nabonido an aking babae ni Nabucodonosor. Kaya si Belsasar makoapo ni Nabucodonosor. Ni an Hebreo ni an Aramaikong lenguahe mayo nin mga termino para sa “lolo” o “makoapo”; an “aki ni” puedeng mangahulogan “makoapo ni” o “gikan ni” pa ngani. (Ikomparar an Mateo 1:1.) Dugang pa, an pagkasaysay kan Biblia nagtatao nanggad nin lugar na si Belsasar mamidbid bilang aki ni Nabonido. Kan nasisindak sa nakahahadit na surat-kamot sa lanob, iinopresir kan desesperadong si Belsasar an ikatolong posisyon sa kahadean sa siisay man na makababasa kan mga tataramon. (Daniel 5:7) Taano ta ikatolo asin bakong ikaduwa? An opresir na ini nagpaparisa na an enot asin ikaduwang posisyon okupado na. Sa katunayan, okupado na iyan—ni Nabonido asin kan aki nia, si Belsasar.
10. Taano an pagkasaysay ni Daniel manongod sa monarkiya nin Babilonya ta mas detalyado kisa kan sa ibang suanoy na mga historyador?
10 Kaya an pagsambit ni Daniel ki Belsasar bakong ebidensia nin “sarala nang marhay” na kasaysayan. Al kontraryo, si Daniel—minsan ngani dai nagsusurat nin kasaysayan kan Babilonya—nagtatao sa sato nin mas detalyadong pagmansay manongod sa monarkiya nin Babilonya kisa suanoy na mga historyador na arog ni Herodoto, Jenofonte, asin Beroso. Taano ta ikinasurat ni Daniel an mga detalye na nalipasan ninda? Huli ta sia yaon duman sa Babilonya. An libro nia gibo nin sarong nakaheling mismo, bakong nin sarong impostor sa mas huring mga siglo.
SIISAY SI DARIO NA MEDO?
11. Segun ki Daniel, siisay si Dario na Medo, alagad ano an sinasabi manongod sa saiya?
11 Ibinabareta ni Daniel na kan bumagsak an Babilonya, an sarong hade na an ngaran “si Dario na Medo” nagpoon na mamahala. (Daniel 5:31) Si Dario na Medo dai pa nanonompongan an ngaran sa sekular o arkeolohikong mga reperensia. Sa siring, positibong sinasabi kan The New Encyclopædia Britannica na an Dariong ini “personahe na eroestorya sana.”
12. (a) Taano ta maninigo na aram na kan mga kritiko sa Biblia na dai ninda dapat sabihon nin positibo na nungka na nag-eksister si Dario na Medo? (b) Ano an sarong posibilidad mapadapit sa kun siisay si Dario na Medo, asin anong ebidensia an nagpaparisa kaini?
12 An nagkapirang intelektuwal nagin mas maingat. Total, si Belsasar inapod man kaidto nin mga kritiko na “eroestorya sana.” Daing duda, magigin siring man an kaso ni Dario. Ihinayag na nin mga tablang an surat cuneiforme na dai sinadiri ni Cirong Persiano an titulong “Hade sa Babilonya” pagkatapos tolos kan pagkongkistar. Isinusuherir nin sarong parasiyasat: “An siisay man na nagkapot kan titulong ‘Hade sa Babilonya’ hadeng basalyo na sakop ni Ciro, bakong si Ciro mismo.” Posible daw na an Dario ngaran sa pamamahala, o titulo, nin sarong makapangyarihan na opisyal nin Media na iwinalat na mamahala sa Babilonya? Isinusuherir nin nagkapira na si Dario tibaad sarong tawo na an ngaran Gubaru. Si Gubaru ibinugtak ni Ciro bilang gobernador sa Babilonya, asin pinatutunayan nin sekular na mga rekord na sia namahala na may awad-awad na kapangyarihan. Sinasabi nin sarong tablang an surat cuneiforme na sia nagnombra nin mga sekondaryong gobernador sa Babilonya. Interesante nanggad, sinasabi ni Daniel na si Dario nagnombra nin 120 satrapa tanganing mamahala sa kahadean nin Babilonya.—Daniel 6:1.
13. Ano an sarong makatanosan na dahelan kun taano si Dario na Medo ta nasasambitan sa libro ni Daniel alagad sa sekular na mga rekord dai?
13 Pag-abot nin panahon, tibaad may madiskobreng mas direktang ebidensia sa kun siisay talaga an hadeng ini. Sa paano man, an garo baga pagigin daing sinasabi kan arkeolohiya mapadapit digdi bako nanggad na basehan na apodon si Dario na “eroestorya sana,” ni sabihon na mapandaya an enterong libro ni Daniel. Mas rasonable nanggad na ibilang an pagkasaysay ni Daniel na patotoo nin sarong nakaheling mismo na mas detalyado kisa nag-eeksister na sekular na mga rekord.
AN PAGHADE NI JOAQUIM
14. Taano ta mayo nin diperensia sa pag-oltanan ni Daniel asin Jeremias mapadapit sa mga taon kan paghade ni Hadeng Joaquim?
14 An Daniel 1:1 nagsasabi: “Kan ikatolong taon kan paghade ni Joaquim na hade sa Juda, si Nabucodonosor na hade sa Babilonya nagdatong sa Jerusalem asin sinalikopan iyan.” An tekstong ini hinahanapan nin diperensia nin mga kritiko ta iyan garo baga bakong kaoyon ni Jeremias, na nagsasabi na an ikaapat na taon ni Joaquim iyo an enot na taon ni Nabucodonosor. (Jeremias 25:1; 46:2) Kinokontra daw ni Daniel si Jeremias? Paagi sa dugang na impormasyon, pasil na nalilinawan an bagay. Kan enot na gibohon na hade ni Faraon Neko kan 628 B.C.E., si Joaquim nagin saro sanang tawo-tawohan kan namamahalang iyan sa Egipto. Ini mga tolong taon bago suminalihid si Nabucodonosor sa saiyang ama sa trono nin Babilonya, kan 624 B.C.E. Dai nahaloy pakatapos kaiyan (kan 620 B.C.E.), sinakyada ni Nabucodonosor an Juda asin ginibo si Joaquim na basalyong hade na sakop nin Babilonya. (2 Hade 23:34; 24:1) Para sa sarong Judio na nag-iistar sa Babilonya, an “ikatolong taon” ni Joaquim iyo an ikatolong taon kan paglilingkod kan hadeng iyan sa Babilonya bilang basalyo. Si Daniel nagsurat basado sa punto de vistang iyan. Minsan siring, si Jeremias nagsurat basado sa punto de vista kan mga Judio na nag-iistar mismo sa Jerusalem. Kaya sinabi nia na an paghade ni Joaquim nagpoon kan gibohon siang hade ni Faraon Neko.
15. Taano ta maluyang argumento na atakehon an petsa na yaon sa Daniel 1:1?
15 An totoo, kun siring, an soboot diperensiang ini nagsusuportar sana sa ebidensia na isinurat ni Daniel an saiyang libro sa Babilonya mantang nasa kaibanan kan mga desterradong Judio. Alagad igwa nin saro pang sayod na sayod na kakundian an argumentong ini tumang sa libro ni Daniel. Girumdoma na an kagsurat kan Daniel malinaw na igwa kan libro ni Jeremias asin nasasambitan pa ngani iyan. (Daniel 9:2) Kun an kagsurat kan Daniel madonong na palsipikador, siring sa hinihingako nin mga kritiko, mag-aalasuerte daw sia na kontrahon an iginagalang na marhay na reperensia na arog kan Jeremias—asin sa kaenot-enote pang bersikulo kan saiyang libro? Siempre dai!
[Mga Nota sa Ibaba]
a An nagkapirang kritiko pinoprobaran na paluyahon an sahot na pagpalsipikar paagi sa pagsabi na an kagsurat ginamit an Daniel bilang alyas, kun paanong an nagkapirang suanoy na libro na bakong kabtang kan Biblia isinurat sa irarom nin mga alyas. Minsan siring, an kritiko sa Biblia na si Ferdinand Hitzig nagpahayag kan opinyon na: “An kaso kan libro ni Daniel, kun iyan iaatribwir sa iba [na kagsurat], laen man. Sa kasong iyan, iyan nagigin palsipikadong surat, asin an intension dayaon an presenteng mga nagbabasa sa isinurat nia, minsan ngani para sa kapakinabangan ninda.”
b Mayo si Nabonido kan bumagsak an Babilonya. Sa siring, tama sana na si Belsasar inaapod na hade kan panahon na idto. An mga kritiko nagpapalawoslawos kan orolay sa pagsabi na an sekular na mga rekord dai tinatawan si Belsasar kan opisyal na titulong hade. Minsan siring, isinusuherir nin suanoy na ebidensia na dawa gobernador tibaad inapod na hade kan mga tawo kan mga aldaw na idto.
ANO AN NAMANSAYAN NINDO?
• Ano an akusasyon sa libro ni Daniel?
• Taano ta mayo nin masarig na basehan an mga pag-atake kan mga kritiko sa libro ni Daniel?
• Anong ebidensia an nagsusuportar sa pagigin totoo kan salaysay ni Daniel?
• Ano an pinakanakakokombensir na prueba na totoo an libro ni Daniel?