Amakardi ya Kukongwelapo—Bushe Kuti Yamubombela Nelyo Ukumuteko Busha?

“INSHITA yonse umweshi umo na umo lintu nafungulula amasitetimenti ayalanga ifya pali kardi wandi uwa kukongwelapo ciba kwati kayofi ka mu cangalo ca musamwe,” e fyalandapo kafundisha wa ciNgeleshi mu United States. “Ndafilwo kusumina nga nalolekesha pa nkongole shisheleko, ciba kwati ninsangukila mu muntu umbi, uwingaba Mr. Hyde uulebomba ne ndalama, uusakatukiile ku kupoose ndalama icipoosepose mu matuuka ya fya kwangasha, amatuuka ya fibombelo fya malaiti, mu masokoni no mwa kunwesesha amafuta.”

Dolores na o atila calyanguka ukufushe nkongole. Atila: “Ukubomfya amakardi ya kukongwelapo takusakamika. Nga ni ndalama fye ishine shine nshingashipoosa muli yo nshila. Lelo ukushita ukubomfya kardi wa kukongwelapo kwalipusanako. Indalama ulepoosa tauleshimona. Ico ulecita fye kupeela kardi obe, kabili no kukubwesesha bakubwesesha.”

Te ca kupapa ukuti inkongole mu United States isha pa makardi ya kukongwelapo mu June 1995 shafikile shonse pamo ku madola amabilioni 195.2—avareji wa madola 1,000 kuli onse uwakwatako uyu kardi! Lelo, utwampani twa makardi ya kukongwelapo tulatwalilila ukusembelekela aba kushitana na bo ku fintu fyapala ukubweshako nsonsela bakalabikapo e lyo no kukaanabasonkesha cila mwaka. Kucincisha kunga mwapokelelapo ukwa makardi ya kukongwelapo mu myeshi ya nomba line? Nga kwakanya pa finshingwa-ŋanda fya mu United States fyonse balapokelelapo mupepi na 24 cila mwaka! Uukwatako lyonse amakardi mu United States abomfeshe amakardi ya kukongwelapo 10 mu 1994 ukumusonkesha amaperesenti 25 ukucila pa fintu bamusonkeshe umwaka wabangilileko.

Mu Japan, amakardi ya kukongwelapo yalifula ukucila ifyafula amatelefoni; kwalibako nga kwakanya pa bantu bonse amakardi yabili ku mwina Japan onse uucilile pa mushinku wa myaka 20. Kumbi ku Asia ukwashala, ukucila pa mamilioni 120 aya makardi ya kukongwelapo yalapangwa, mupepi na kardi umo ku bekashi 12 abali bonse. James Cassin, uwa ku MasterCard International, atila: “Asia e ncende ilekula lubilo lubilo nga nshi mu kubomfya amakardi ya kukongwelapo.” Presidenti wa Visa International, Edmund P. Jensen, asobelo kuti: “Tukaba ubwikashi ubwashintilila pa makardi pa nshita iitali.”

Amakardi ya kukongwelapo mu kumonekesha yakatwalilila ukulayambukila sana imikalile ya bantu. Lintu yabomfiwa bwino, kuti yaba cikwatwa. Ukuyabomfya bubi bubi, nangu cibe fyo, kulalasa icabipisha. Ukwishibako fimo pa lwa makardi ya kukongwelapo kuti pambi kwamwaafwa ukubomfya ici cibombelo ca fya ndalama pa kuti mwingamwenamo.

Umusango wa Makardi

Amakardi yacindikwa mu ncende shingi yaba makardi ya ku banki pamo nga Visa na MasterCard. Aya makardi yapangwa no twampani tubomba ne ndalama kabili yalasonkeshiwa pa mwaka, ukulingana na fintu caba yaba madola 15 ukufika ku madola 25 umwaka umo. Limo limo, balasuulako ukulipila isho ndalama ukushintilila pa fyo uyu uwa kushishanya nankwe aishibikwa mu kulipile nkongole ne fyo abomfya kardi wakwe. Kuti caba kulipila indalama shonse umweshi umo na umo, ilingi line ukwabula ukulundako nsonsela uuli onse, nelyo kuti umuntu alelipilako panono panono mu myeshi ico icingasanshamo nsonsela ukuya pa muulu. Balemika apa kupeleela mu mipoosele ya ndalama, ukushintilila pa fyo uuleipusha aishibikwa mu mibweseshe ya nkongole. Ilingi line balasuminisha apa kupeleela payako pa muulu ilyo camoneka ukuti umuntu nakwata amaka ya kulipila.

Amakardi ya ku banki na kabili yalikwata apa kupokelako ku malipilo mu kubangilila ukubomfya bamashini ba kufumishapo indalama nelyo amaceke ya ku banki. Ukupoke ndalama muli iyi nshila, nangu cibe fyo, kulapinde fingi. Umuntu ilingi line balamusonkesha pa kati ka madola yabili nelyo yasano ku madola ayali yonse 100 yantu alekongola. Nsonsela wa kubika pali isho ndalama sha kupokako mu kubangilila alapendwa ukutendeka ubushiku bwine indalama shapokwa.

Pa mbali ya mabanki, amatuuka ayengi na matuuka ya buteko aya munkulinkuli yalapanga amakardi ya kukongwelapo ayacindikwa mu matuuka yabo abene. Takubako ilingi line indalama ishisonkeshiwa pa mwaka pa makardi ya musango yo. Nangu cibe fyo, nga indalama shakongwelwe tashilipiilwe shonse pa muku umo, nsonsela kuti pambi akulako ukucila pa wingaba pa makardi ya ku banki.

Utwampani tushitisha amafuta na to tulapanga amakardi ya kukongwelapo ayashilipililwapo pa mwaka. Aya makardi mu cinkumbawile yapokelelwa fye pa fifulo fya kunweseshapo amafuta ifya uto twine twampani e lyo limo limo na pa mahotela yamo yamo. Ukupala amakardi ayapangwa na matuuka, balasuminisha inkongole ukulipilwa shonse pa muku umo ukwabula nsonsela nelyo ukulipila pa ciputulwa ca nshita mu kuba na nsonsela.

Kwalibako na kabili amakardi ya pa lwendo na ya ku fya kusekesha, pamo nga Diners Club na American Express. Uyu musango wa makardi ulasonkeshiwa pa mwaka lelo takuba kubikako nsonsela, apantu ukulipila indalama shonse pamo kucitwa pa numa ya kupokelela ipepala lya mweshi no mweshi ililange nkongole. Ubupusano, nangu cibe fyo, tabwakula sana pa kati ka aya makardi na makardi ya ku banki. BaAmerican Express, ku ca kumwenako, na bo balapeela kardi wa Optima, uulipililwapo nsonsela kabili alipalana na kardi wa ku banki.

Umusango wapusanako uwa kardi uutendeke ukumoneka pa kati ka babomfya amakardi mu United States ni kardi wacenjela, bamwite fyo pa mulandu wa kukwata kalembalemba akasunge fyebo akalambatikwamo. Kuti abomfiwa nga kardi wa kupokelapo indalama, apantu uulebomfya kuti alenga kalembalemba ukubikwamo ifyebo fikumine ku bwingi bwa ndalama. Umutengo wa cipe cishitilwe kuti waputulwa kuli isho ndalama ku uleshitishe cipe. Ukufika mu mwaka wapwile abena France kale kale baalebomfya amamilioni 23 aya makardi yacenjela na bena Japan mamilioni 11. Calisobelwa ukuti impendwa ya makardi ya musango yu mu kusaalala kwa calo ikasumbana ukucila pali bilioni umo ilyo cikalafika mu mwaka wa 2000.

Intanshi talapoka kardi, umuntu ali no kucita bwino ukulolekesha pa tunkofyonkofyo twaba mu kukongola. “Utunkofyonkofyo tukalamba utwa mu kukongola twaba maperesenti ayo babikako cila mwaka, umusonko wa pa mwaka, ne ciputulwa ca nshita icisuminishiwa,” e fyasosa broshuwa uwasabankanishiwa na ba Federal Reserve System uwa Buteko bwa United States. Pa kati ka fimo ifili no kulangulukwapo paba indalama shipokwako mu kubangilila e lyo ne misonko ya pa mulandu wa kuti wacisha pa cipimo mu kukongola pamo pene no kulipilishiwa pa mulandu wa kulipila inkongole mu kucelwa.

Imisonko—Icililemo Shani?

Imisonko intu abantu balolenkana na yo lintu bashilipile inkongole shabo isha pa mweshi shonse pamo kuti yaba iikalamba nga nshi ukucila pa fintu abengi baishiba. Ku ca kumwenako, langulukeni amaperesenti ayo babikako cila mwaka, icaba ica kupiminako fintu ukukongola kupinda. Ukwampana pa kati ka nsonsela untu bengamulundilako pa mwaka na maperesenti ayo babikako cila mwaka kuti kwalangililwa muli iyi nshila. Tutile mwakongwesha cibusa wenu amadola 100 kabili abwesha amadola 108 pa mpela ya mwaka. Ninshi uyo cibusa wenu amulipila amaperesenti 8 aya nsonsela pa mwaka. Lelo, tutile nga abwesha uyo loni wa madola 100 mu kulipilako panono panono mu myeshi 12 amadola 9 umweshi umo umo. Ubwingi bonse pamo pa mpela ya mwaka bucili fye madola 108, lelo imwe, mwe baamwashimishe mwali na maka ya kubomfyako indalama ilyo alelipilako umweshi umo na umo. Pali loni wa musango yo, amaperesenti ayo babikako cila mwaka yasanguka ukuba maperesenti 14.5!

Ukulingana no kusapika ukwasapike ba Federal Reserve System aba ku United States umwaka wapwile, amaperesenti ayo babikako cila mwaka pa makardi ya ku banki aya kukongwelapo yatendekela pa maperesenti 9.94 no kunina ukufika ku maperesenti 19.80, e lyo pa kati ka maperesenti 17 na 19 e pabe cipendo ilingi. Ilintu amateyanyo yamo yalabweshako ifya kulipilalipila pa kutendekelako fye, iciba ilingi maperesenti 5.9, kuti balundako lintu fye iciputulwa ca kutendekelako fye capita. Ifyo fipimo na kabili filaya pa muulu nga ca kuti uko kuteyanya kwasanga ukuti ubuluse bwakulisha. Amateyanyo yamo ayabomfya amakardi yalakanda aba misha pa kulundako nsonsela uo bakalipila. Ukukanda na kabili kulapeelwa nga umo acila apa kupeleela mu kukongola.

Mu fyalo fya mu Asia, amaperesenti ayo babikako cila mwaka kuti yanina sana. Amakardi yamo aya ku banki, ku ca kumwenako, yalipilisha amaperesenti 24 mu Hong Kong, amaperesenti 30 mu India, amaperesenti 36 mu Indonesia, amaperesenti 45 mu Philippines, amaperesenti 24 mu Singapore, na maperesenti 20 mu Taiwan.

Mu kumfwika, amakardi ya kukongwelapo yalapoke nkongole mu kwanguka lelo ishakoso kulipila. Ukwingila mwi tuuka no kufusha inkongole sha pali kardi wa kukongwelapo shintu wingalalipila panono panono caba kwati kwingila mwi banki no kwashima indalama no kwisalipila ishingi. Lelo, mupepi na bantu 3 muli 4 abakwata amakardi mu United States ifyo fine fye e fyo bacita! Baba ne ndalama isho bashilalipila ishingi shintu besa mu kulipilapo nsonsela umukalamba. Mu United States, nga kwakanya pa makardi yonse indalama shasheleko ishali no kulipilwa pa makardi ya ba Visa na MasterCard umwaka wapwile shali amadola 1,825, kabili abantu abengi bakwata ico cipendo pa makardi ayengi aya kukongwelapo.

Iciteyo Icingamuteko Busha

Ruth Susswein, dairekita mukalamba uwa Bank Cardholders of America, atila abo babomfya amakardi tabaishiba amafya ya fya ndalama yantu bengengilamo. Alondololo kuti uubomfya kardi uulipila indalama ishinono—amadola 36 pa mweshi—pali kardi wa kukongwelapo apali nkongole amadola 1,825 cikamusendela imyaka ukucila pali 22 pa kulipila isho nkongole.a Pa mulandu wa shili no kulipilwa kuli nsonsela walundwako, mu kati ka iyo nshita uwapokele ndalama akalipila mupepi na madola 10,000 pa nkongole sha madola 1,825! Kabili ico ninshi tapali na cimbi ico ashitiilepo pali uyo kardi! E co, nga mwalikongamina sana ku kucishamo kupoosaike ndalama, amakardi ya kukongwelapo mu cikwama cenu kuti yasanguke citeyo.

Ni shani fintu abantu besa mu kwikatwa mu citeyo? Robert, uulumbwilwe mu cipande ca kubalilapo, atila: “Twaleshite fintu ifyo tushalekabila. Twailundile ku kalabu ka fya butuntulu bwa bumi uko tushatalile atuya no kuya. Twashitile iŋanda ya kukulika kuli motoka, kabili twalepoosa amakana ya madola ukulailungisha ukwabulo kulanguluka nampo nga cali icalinga. Mu cituntulu tatwatalile atulanguluka ifyali no kufuma mu nkongole shintu twakwete.”

Reena, na o uulumbwilwe mu cipande cifumineko, alondolola icamucitikiile no mulume wakwe Michael ati: “Twaponeene fye mu nkongole. Pa numa ya kuupana twashitile icili conse cintu twalekabila, ukubomfya amakardi ya kukongwelapo. Ku ndalama shilipilwa kuli inshuwalansi wa bumi ne fya kushita ifyo tushali na kubomfyapo amakardi, twabomfeshe inshila ya kupokako indalama mu kubangilila iyali pa makardi yesu. Mu mwaka fye umo inkongole shafikile ku madola 14,000. Ilyo twaishibe ukuti ubukulu bwa ndalama twalelipila pa makardi yesu cila mweshi shaleya ku kulipilila fye nsonsela catulengele ukuti tukutuluke.”

Bushe Mulingile Ukukwatako Amakardi?

Pa numa ya kulanguluka impika ya mu fya ndalama intu amakardi ya kukongwelapo yaingishamo abantu, bamo baliyakaana. Daphne, uwa myaka 32, atila: “Abafyashi bandi tabatalile abakwatapo kardi wa kukongwelapo, kabili tabamufwaya.” Na kuba, mwaba fye umo mu bantu 4 abakwata aya makardi mu United States e uyabomfya mano mano. Alasango kumwenamo ukwabulo kupita mu kukalipwa kwa kulipila bansonsela banina. Maria ni umo umuntu wa musango yo. “Nalitemwa ifyo cibomba bwino,” e fyo asosa. “Nshikabila ukusende ndalama ishingi. Nga namona icintu cimo pa mutengo wanaka cintu ndekabila, ndaba na maka ya kucishita.”

Maria atwalilila ati: “Lyonse ndashininkisho kuti ninkwate ndalama shakumanina isha cintu ndeshita. Nshatala momfyapo inshila ya kupokako indalama mu kubangilila. Nshatala ndipilapo inkongole sha makardi.” Cilabomba bwino ukubomfya kardi wa kukongwelapo lintu uleikatile cifulo mu hotela ica kuti nacishininkishiwa ukuti e ko cili, kabili mu United States, kardi wa kukongwelapo alakabilwa ilyo uleashima motoka.

Abantu bamo, nangu cibe fyo, bakuntukilwa fye pa kushite fintu. Kuti balenga ukushita ukuba cintu ica kubikako amano nga bengalabomfya ukucilisha indalama fye ishituntulu. Michael na Reena tabaalefwaya ukuilenga ukuba mu nkongole kwati fye e bumi. E co bapingwilepo ukukanalabomfya amakardi pa myaka isano—kano fye nga cabapumikisha fye.

Nampo nga muli no kusalapo ukubomfya amakardi ya kukongwelapo cili kupingulapo kwa pa lwenu. Lelo nga e fyo mwasalapo, yabomfyeni mu kusakamana. Yabomfyeni nge cibombelo cingamuwamina. Kabili nga cingacitwa mulesengauka ukufushe nkongole. Ukulama imipoosele ya ndalama sha pa makardi ya kukongwelapo e nshila yacindama mu kubomba ne milandu ya fya ndalama mu kutunguluka. Langulukenipo na fimbi fintu mwingacita.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 24]

Ukubomfya kardi wa kukongwelapo takusakamika—ukufikila lintu amapepala ya nkongole yaisa