Lintu Ukwina Kushiba Ukusuma

“Ifya kufwala fyandi nomba filempata,” e fyalilishike Rosa, uwa myaka ya bukulu 35. “Nomba nimfika ku makilogramu 86, kabili nshaletontonkanye fyo kuti naisaina nge fi!”

ROSA taba eka uusakamikwa pa lwa kucishamo ukwina. Mu United States, muntu Rosa ekala, mupepi no muntu umo muli batatu muli cilya calo aaba uwalunduko mubili.a Icipendo ca bantu balunduko mubili mu Britain nacingilishiwako imiku ibili mu myaka 10 iyapitapo. E lyo ku Japan—uko kuntu ukwinisha kwali fye kwa kamo kamo—abantu balunduko mubili nabaseeka sana.

Impendwa ya bana abaleininako ukucila fintu balingile ukuba ileya ilekulilako. Mupepi na mamilioni 4.7 aya misepela ya ku Amerika abali pa mushinku pa kati ka myaka 6 ukufika ku myaka 17 bali abainisha nga nshi ilintu abana ba ku Canada mupepi na maperesenti 20 bali abalunduke mibili. Mu myaka ya nomba line ukulunduko mubili ukwa ku bwaice kulemoneke fyo nakwingilishiwako imiku itatu mu Singapore.

Mu fyalo fimo ukupamfuka pa mulandu wa kukulilako kwa mubili kumonwa ngo bushinino bwa kuti uli no lubanda no bumi busuma, ico abantu bafwaya sana ukucila ubupiina no kukanalya bwino. Lelo mu fyalo fya ku Masamba, uko kuntu ifya kulya fishayafya kusanga, ukwina ilingi line takumonwa ngo kwafwaikwa. Mu kupusanako, ilingi line kulalenga isakamika ilikalamba nga nshi. Mulandu nshi?

“Nangu cingati icinabwingi bamona ukwina ukuti kulalufyanye mimonekele ya muntu, bwaliba mu cituntulu bulwele ubushaibipila,” e fyasosa Dr. C. Everett Koop, uwali kale umukalamba uwalelolesha pa bumi bwa cintubwingi mu United States. Uwaishiba ifya mibombele ya mahomone F. Xavier Pi-Sunyer, uwa ku New York, alondololo kuti: “[Ukwina kwa bena Amerika] kulelenga abengi ukuba mu busanso bwa kulwala ubulwele bwa shuga, ukubutukisha kwa mulopa, ulupumo, nangu fye misango imo iya kansa.”

Ukwininako Kulalundako Busanso

Langulukeni ukufwailisha kumo ukwafwailishiwe pali banasi 115,000 abena Amerika, ababebetelwe pa myaka 16. Uku kufwailisha kwasangile ukuti abakalamba nangu balundako fye amapaundi 11 ukufika kuli 18, mulafuma ubusanso bwakulilako ubwa kukwata ubulwele bwa ku mutima. Uku kufwailisha, ukwasabankanishiwe mu lupapulo lwa The New England Journal of Medicine ulwa September 14, 1995, kwalangilile ukuti imo pa mfwa shitatu ishili shonse ishilengwa na kansa, e lyo na hafu wa mfwa sha malwele ya ku mutima, icilenga ciba kwinisha. Ukulingana ne fyashimike ulupapulo lwa The Journal of the American Medical Association (JAMA) ulwa May 22/29, 1996, “amaperesenti 78 aya bulwele bwa kubutukisha kwa mulopa mu baume e lyo na maperesenti 65 mu banakashi kuti yashingamikwa ku kulunduka kwa mubili.” Akabungwe ka American Cancer Society katila abo “abacishamo ukwina” (amaperesenti 40 ukucila pa kwina kwalinga e lyo no kuya pa muulu) “baliba mu busanso bwakulilako ubwa kulwala kansa.”

Lelo icaba ubusanso tacili fye kwina iyo; icisangwilako ku kulwala na cimbi ciba ni nshila amafuta yaikalilamo mu mubili. Abo abakwatisha amafuta lwa pe fumo e bakwatisha ubusanso ukucila abainina lwa mu musana na ku matanta. Amafuta ya mu ncende yashinguluke fumo yalampana sana no kwingilishako ubusanso bwa kulwala ubulwele bwa shuga, ubwa ku mutima, kansa wa ku mabele, e lyo na kansa wa ku cisa.

Mu kupalako, imisepela iyainisha balalwalako ubulwele bwa kubutukisha kwa mulopa, ukufulisha kwa mafuta, na malwele yatangilila ubulwele bwa shuga. Kabili ilingi line besa mu kuba abakalamba abalunduka umubili. Ukubomfya ifishinka ifyasabankanishiwe muli The Lancet, ulupapulo lwa bena Britain ulwa fya cipatala, The New York Times yashimike ukuti “abaali abaina ku bwaice balafwa mu kubangilila kabili amalwele balwalako mu bwaice sana yalafula ukucila ayalwalako icintubwingi.”

Ifya Kutungulula Ifipya pa lwa Kwina

Ubuteko bwa United States, pa kushininwa ulwa bwafya bwakakala ubukumine ku kwina, bwalikosesheko ifya kutungulula pa lwa kwina fintu bwatubulwile mu 1995. (Moneni umukululo pe bula likonkelepo.) Ifya kutungulula fyapitulwikwemo filelangilila “ukwina ukusuma,” “ukwina ukwalinga,” e lyo no “kwinisha kwabipisha.” Ifi fya kutungulula fibomba kuli bonse abakalamba abaume na banakashi, te mulandu no mushinku.

Ifya kutungulula fya mu 1990 fyalisuminisheko ukwinako panono pa mushinku wa pa kati, ilingi line uko beta ukusalanganya umubili ukwa pa mushinku wa pa kati. Ifya kutungulula ifipya tafilesuminisha uku kwinako, apantu cimoneka ukuti abakalamba tabalingile ukulaininako lintu imyaka ilepita.b Muli fyo, umuntu uwalelangulukwa akale ukuti aba fye no mubili walinga, nomba ali no kusango kuti bamubika mwi bumba lya bainisha. Ku ca kumwenako, umuntu uwalepa mita umo na masentimita 68 uuli ne myaka ya bukulu pa kati ka 35 na 65 uwalefina amakilogramu 75 nga aali mwi bumba lya bantu abashainisha ukulingana ne fya kutungulula fya mu 1990. Lelo ukulingana ne fya kutungulula ifipya, kuti alangulukwa ukuti nainisha ukucishapo amakilogramu yasano!

Twaishileina Shani Ifi?

Imibele ya kufyalwa na yo kuti yasonga umuntu ukukongamina ku kuba uwalunduka umubili, lelo te ilenga abantu ukulaininako mu fyalo fya ku Masamba. Kwalibako cimbi icilenga ubu bwafya.

Abaishibisha ifya bumi balasumino kuti ukulya amafuta kuti kwatulengo kwina. Ukulya sana inama ne fya kulya fifuma ku mukaka, ifya kulya fyafumbikwa, ifya kulya fyanona, ifya kulya fyayanguka, ifyasalulwa, umusweswe, umuto ufuma mu nama, na mu mafuta mwaliba ukunona kumo, kanshi ukufilya kuti kwalenga ukulunduka kwa mubili. Ni shani kwingacite fyo?

Kwena, ukulya ifya kulya fyakwata amakalori ayengi ukucila pa fintu umubili wesu wingabomfya e kulenga ukuti twinineko. Amafuta yakwata amakalori 9 pali gramu umo, ilintu muli gramu umo uwa maprotini muba amakalori yane nelyo na muli gramu umo uwa fya kulya fipeela amaka. Kanshi tupokelela mu mubili amakalori ayafulilako lintu twalya ifya mafuta. Lelo kwalibako na cimbi—icaba ni nshila umubili wa muntu ubomfeshamo amaka ayo yapayanishiwa ne fya kulya fipeela amaka, amaprotini, ne fya mafuta. Umubili ubalilapo ukubomfya ifya kulya fipeela amaka e lyo na maprotini ku kukafyo mubili, e lyo ifya kulya fya mafuta pa numa. Amakalori ya mafuta ayashibomfiwa yasanguka amafuta ya mu mubili. E co ukucefyako ifya kulya fyanona e nshila yalinga iya kondako.

Lelo, bamo abatontonkanyo kuti baalinashako ukulya ifya mafuta balasango kuti imibili yabo icili iletuntumana. Mulandu nshi? Umulandu umo uba wa kuti balya ifya kulya ifingi nga nshi. Uubomba pa fya miliile isuma mu United States yatila: “Tulalya mu kucishamo pa mulandu wa kuti balatutekela ifyafulisha. Apantu e po fili, tulafilya.” Abantu na kabili bakongamina ku kucishamo ukulya ifya kulya fishakwatishamo amafuta nelyo ifishakwatamo nangu yamo. Lelo incenshi iya kampani ka mpanda mano sha pa fya kupange fya kulya aka mu United States yalondolola ukuti: “Ifya kulya nga bacefyamo amafuta ilingi line ukumfwika kwa fiko balakuwaminisha ukupitila mu kulundako shuga [uwakwatisha amakalori].” Muli fyo, The New York Times yashimike ukuti: “Inshila shibili ishiseekele isha mu myaka ya ba 1990—isha kukwate fipe fyalingana ne ndalama upoosele no kulya ifya kulya fishafulishamo amafuta, nelyo ifishakwata mafuta—e shilelenga bukatuubi mu bantu,” na muli fyo ukulaininako.

Umusango wa bumi ubwa kutambalala fye no kulatamba televishoni na o ulatwala pa ntanshi ukwininako. Ukufwailisha kwa mu Britain kwasangile ukuti ukucila pa bantu bakalamba iciputulwa ca muli fitatu muli cilya calo mu kutukusha kwabo umubili ukwalinga fye, tabafisha na ku maminiti 20 pa mulungu umo. Abashafika na kuli hafu wa bekashi bonse e baibimba fye mu fyangalo fya kucincimusho mubili. Ukwendela muli bamotoka kwalipyana pa kwenda ne nkasa mu fyalo ifingi ifya ku Masamba, kabili ukutamba televishoni ukuleingilishiwako e kuleluminisha bunamwelepete na bukatuubi. Mu United States, capimwo kuti abana banono balekala no kulatamba televishoni pa maawala 26 cila mulungu, ukukanasanshako inshita bapoosa pa fyangalo fya pa mavidio. Pali iyi nshita tulelande fi, maperesenti fye 36 aya masukulu abacili balesambilisha ifya kutukusho mubili.

Ukwinisha na kabili kulakuma ku mitontonkanishishe. “Tulalya ukulingana na fintu inkuntu shili,” e fyasosa Dr. Lawrence Cheskin, uwa ku Johns Hopkins Weight Management Center. “Nga tuli ne nsansa tulalya, kabili nga tuli no bulanda tulalya. Twakulila mu kusumina ukuti ifya kulya kuti fyapyanikwa pa fintu fimbi ifingi.”

Bushe Kuti Twatunguluka?

Iyi milandu ya kwinisha yalibe yapikaana. Cila mwaka abena Amerika abo capimwa ukuba amamilioni 80 balabatantikila imiliile ya fya kulya fyalinga fye. Lelo mupepi na bonse fye balabwelela ku miliile yabo iya kale mu kwangufyanya fye lintu baondako. Mu myaka fye isano, amaperesenti 95 pali bene balena na kabili.

Icikabilwa pa kucefyako ukwina no kuti kwikabwela na kabili caba kwaluka mu musango wa bumi. Ukwaluka kwa musango yo kufwaya ukubombesha no kukakililwako, pamo pene no kwaafwa ukufuma ku lupwa na ku fibusa. Mu milandu imo imo ukwaafwa ukufuma ku baishibisha ifya bumi na ko kuti kwakabilwa.c Kwena, pa kuti ukubombesha kwenu kwingatunguluka, kufwile ukubako ukukuntwa ukwashininkishiwa. Caliwama ukuipusha we mwine ukuti, ‘Mulandu nshi ndefwaila ukondako?’ Ukubombesha kwenu ukwa kondako mu kumonekesha kuti kwatunguluka nga ca kuti ukufwaisha kwenu ukwa kusengauka amasanso ya ku bumi kulekonkwapo no kufwaisha kwa kuti mukaleyumfwa bwino no kulamoneka bwino no kuwamyako fintu ubumi bwenu bwaba.

Kuti mwalya ifya kulya ifisuma kabili ifya kwikusha ifyakwatamo mulyo na makalori yanono. Lelo ilyo mushilalanguluka pa fya kulya ifingamwafwilisha ukondako, natubebete ifyo ifintu fimo ifyaba mu fya kulya fintu tulya fingaleto busanso ku bumi.

[Amafutunoti]

[Charti pe bula 24]

Bushe mwaba mwi longo lya “kwina kusuma,” “ukwalinga,” nelyo ni mu “kwabipisha”? Umutande utantikwe pano walamwaafwa ukwasuka ico cipusho

Ifya Kutungulula fya mu 1995 pa lwa Kwina ku Baume na Banakashi

(Nga mulefwaya ukumona charti, moneni muli magazini)

Iciimo *

cm 198

cm 190

cm 180

cm 170 UKWINA KUSUMA UKWALINGA UKWABIPISHA

cm 160

cm 150

kg 30 40 50 60 70 80 90 100 110

Ukufina†

Ifipendo ukufuma kuli ba: U.S. Department of Agriculture, U.S. Department of Health and Human Services

* Ukwabule nsapato.

† Ukwabule fya kufwala. Ifipimo fya kufina ifikulileko pa finankwe fya bantu abakwatisha imicincili na mafupa, nge fyaba abaume abengi.