Bushe Abana Balaba nu Mutende nga Bali ne Mbwa Yenu?

KU ULEMBA LOLENI! MU SOUTH AFRICA

SYDNEY wa myaka ibili ailetantalimbila mupepi sana ne mbwa iikali iya musango wa Rottweiler iyo bakakiile. Imbwa yalimwimiine, ukushinsula Sydney inkanda ya mu mutwe, ni cikanga fye isusuleko no kutwi kwakwe ukwa ku kuso. Akakabila ukulamukambatikapo inkanda imbi pa cilonda.

Apantu abantu abalebomfya imbwa ku kuicingilila baleya balefulilako, amalipoti ya kuti imbwa shileimina abana na yo yaleingilishiwako. Imbwa shimo ishaishibikwa ukuti shilasuma abana sha musango wa Rottweiler, Doberman pinscher, bullmastiff, Alsatian (German shepherds), e lyo na bullterrier. Ukufwailisha uko bafwailishe mu South Africa kwasokolwele ukuti pa fyalecitika ifyo babebetele, ubwingi bwa bana abaasuminwe ishabemine ni mbwa shintu baishibene na sho. Mupepi na hafu wa abo basuminwe ishabasumine shali ni mbwa sha bena mupalamano babo, e lyo umo muli bane basuminwe ku mbwa shabo abene. Imbwa sha kuti nashiluba shena shakwetepo fye amaperesenti 10 aya bantu shaimiine. Ilingi line abasuminwe, nakalimo tabaleishiba no kwishiba, kanshi nabakalifye mbwa mu nshila imo. Cilemoneke fyo ukwimina uko imbwa shimina abantu kuti kwasengaukwa nga cali abene ba mbwa balecenjelelapo mu kubangilila.

Kansheni Umwana

Abakansha imbwa abengi balakomailapo kuti abana banono tabalingile ukubasha beka ne mbwa, ukwabula umukalamba uulebasopa. Abana banono tabaishiba ifya kusunga inama. Bafwile ukusambilishiwa. Muli fyo, abantu abengi balabomfye funde lya kuti nga ca kuti umukalamba wingashintililwapo talipo, ninshi imbwa na bana banono balesungwa pale pale. Brian Kilcommons uwaishiba ifya kukanshe mbwa mu citabo icitila Childproofing Your Dog alandapo ati: “Ukufuma ku malyashi yantu tumfwa, amafya ayengi yacitika lintu abakalamba ba kubasopa bashilipo.”

Ilingi line, inama shilakabila ukucingililwa ku bana banono! Kilcommons balimwitile ukuti ese afwilisheko lintu imbwa ya lupwa lumo yakamwine umwana. Wishi uwali uwapelenganishiwa alondolwele ati mwane uwa myaka ibili na hafu abutukiile apo imbwa yalele no kuipante cabipisha. Imbwa, ilyo yaumfwile uko cakalipa, na yo e pa kukamuna umwana. Mu mibele ya musango yo imbwa caliweme apo yalitekeenye ukukanasuma umwana. Uyu waishiba ukukanshe mbwa aebele abafyashi ati: “Mwilasuminisho mwana wenu ukucita ku mbwa cintu mushingamusuminisha ukucita ku mwana umbi.”

Sambilisheni umwana wenu ifya kusunga inama mu cikuuku. Musambilisheni ukukanabala imbwa. Abafyashi balekabila ukwibukila ulwa busanso ubwingabako lintu abana bali pamo ne mbwa. Nga mwamona imbwa ilefwaya ukubutuka ukuya ku kufisama ukutaluka umwana, lesheni umwana ukukanaikonka. Nga umwana akonkako no kucilikishe mbwa, ukuicingilila fye uko ingakwata kubosa, ukubuluma, nelyo fye no kusuma. Abafyashi balingile ukukonkesha ukulasalapula, pa kuti imbwa no mwana baleishibo kuti umufyashi cintu alelanda e co alefwaya ukucitwa.

Mwilakankamba Imbwa. Lintu abaateke mbwa bakwato mwana wabo uwa kubalilapo, kulabako ilingi ukusuula imbwa no kuikankamba. Ilintu caliwama ukuba abacenjela, uwaishiba ifya kukanshe mbwa Richard Stubbs apandapo amano ati: “Imbwa tailingile ukukankambwa. Mu cifulo ca ico, lekeni imbwa ilecita ifyo icita lyonse nga kuti cacitika, kabili muleisakamanako panono.”

Langulukeni pa fyo umwana wenu akacita ku mbwa isho ashaishiba. Nga amona umuntu uo ashaishiba aleenda ne mbwa mu musebo, cinshi ali no kucita? Bushe kubilimina ukuya ku kukumbatila iyo mbwa? Musambilisheni elacite fyo. Afwile intanshi aipusha umwine wa iyo mbwa. Lyene, nga ca kuti umwine asumina, e lyo panono panono engapalamina ku mbwa, pa kuti taicilimwishe. Pa kuti imbwa imwishibe alingile ukwimininako akatalamukila no kulanda mu kutekanya kuli yene. Nga iyo mbwa ya bucibusa ili no kupalama ku mwana wenu. Imbwa isha kuti shilelubanta fye sheka, cisuma ukukanashipalama.—Moneni umukululo wa kuti “Ifishibilo Ifyo Imbwa Shibomfya,” ibula 14.

Kansheni Imbwa

Lyonse muletashe mbwa yenu no kukoselesha. Ukukanda nelyo amashiwi ya bukalushi filashingilisha ukusambilila. Caliwama imbwa ukusambilila ukwisa lintu mwayita e lyo no kumfwila ukukambisha ukwayanguka pamo ngo kwa kuti “ikala!” Imbwa ilasambililo kunakila shikulu wa iko, kabili ici cilenga umwine wa iko ukubako na maka eyefilya aya kukalulula lintu ifintu fyayafya. Amashiwi ne nsoso ifyayanguka e fibomba bwino. Mulebomfya insoso shimo shine. Lintu imbwa yenu yacita cimo ico mulefwaya, ilambuleni apo pene mu musango wa kuitasha, ukuipampanta, nelyo aka kulya. Pa kuti mwingebekesha ifya kufumamo fintu mulefwaya, icilambu cifwile ukupeelwa apo pene fye lintu imbwa yacite co cintu. Icintu cimbi icacindama caba kulabwekeshapo mpaka fye iyo ncitilo yapampamikwa.

Nga e lyo mwakwata fye imbwa, atemwa akana nelyo iikalambako, kuti pambi yakabila ukwaafwa pa kuti ibeleshe abana. Abana babomba mu kupusanako na bakalamba. Balaba aba cipongwe no kubilingana kabili cilepalishako ifyo kuti baisapumikishe mbwa, ico icingalenga ukuti itulumuke. Kuti cawama ukuleka icitekwa cenu ukubeleshanya ne yo mibele yabulo kushikatala. Lintu abana tabalipo, belesheni imbwa ku congo ca kupumikisha. Pangeni ukukansha ukuba kwati cangalo. Pundeni ikambisho ku mbwa, no kubutukila kuli yene. Lyene apo pene, ilambuleni. Muleya mulekushako ishiwi pa kupunda. Peni icitekwa cenu umonenena. Mu kwangufyanya cikalaipakisha ico cangalo.

Abana banono balitemwa ukufukatile mbwa, lelo balingile ukusambilishiwa ukukanalacite fyo, apantu imbwa shimo shilatiinishiwa ku kupalamisha kwa musango yo. Epali abana balafukatile mbwa yenu, kuti mwaisambilisha ukuti ilesumina kuli ico. Fukatileni imbwa pa kashita kanono, lyene ipeeni aka kulya e lyo no kuitasha. Panono panono muleya muleifukatila akashita kakulilako. Nga ca kuti yang’onta nelyo ukubuluma, lombeniko ukwaafwa ukufuma ku waishiba ifya kukansha imbwa.

Imbwa Iikali

Imbwa shimo mu cifyalilwa fye shaba ishikali kabili kuti pambi shaba sha busanso ku ba mu ng’anda. Imbwa ishilume maka maka e shilangisha iyi mibele ya bukali.

Imbwa yaituumika taifwaya kuikataula, maka maka mumo mumo umwa kuti mwalinakanaka filya fyaba pa menso na mu mukoshi. Pa nshita shimo, kwena, imbwa kuti yaisa fye mupepi na imwe, ukwisapetelela, nelyo fye ukubika icibondo ca iko pa molu yenu, “ukulomba” ukusakamanwa. Kuti pambi yalabakilila incende shimo ishikankaala isha mu ng’anda, ukukanasuminisha fye nangu ba mu ng’anda ukulafika kuli shene. Ilingi line imoneka nge ine ya fintu pamo nge fya kwangasha kabili pambi kuti yang’onta nelyo ukuleka ukusumamo lintu mwapalama apo ili ilyo ilealangana na fyo.

Pa kulango kuitutumuna kwa shiko, imbwa sha musango yo kuti ku mufulo fye shalasuula amakambisho ayaishibikwa fye bwino. Kuti shalapunka abana nelyo ukwenekela ukulabalilapo ukwingila pa mwinshi. Kuti na kabili shalanina pa bantu. Brian Kilcommons alondololo kuti ici “taciba pa mulandu wa kufwaya ukwampana kwa bwamba iyo,” ciba “ni nshila ya kulangilamo ubututulume.” Asoka ukuti ici “lyonse ciba e cishibilo ca kuti imbwa iletontonkanye fyo kuti yacita conse ico ilefwaya. Ukwabulo kutwishika uko cilelola ninshi ni ku bwafya.” Imbwa na kabili kuti yakwate cibelesho ca kubika iminwe ya kwa shikulu mu kanwa ka iko ukufwayo kuti baipooseko amano.

Ifi fishibilo fya kukalipa tamulingile ukufisuulako fye. Ukusakaatuka takwakafumepo fye; cilemoneke fyo kukakulilanako, kabili abana abali mu ng’anda pambi bakaba mu busanso. Abengi abaishibe fya kukanshe mbwa batubulula ukuti imbwa ya musango yo yatungulwa, te mulandu ilume nelyo ikota, pantu ici e cinganashako ukukalipa kwa mbwa.

Tacaba icisuma ukulasonsomba imbwa iikali pa kuilangisha ukuti ni mwe bene mushi. Ukushenkana kwa bukali no kusalapula kwa bukalushi mu kushininkisha kuti kwaleto busanso. Mu nshila shabamo kushilimuka nga nshi, imbwa kuti yalangililwa ukwishiba uwakwata amaka.

Lyonse lintu imbwa iikali yapalama ku kufwayo kusakamanwa kabili na imwe mwaisakamana, ninshi mulekosha cintu imbwa yaishiba ica kuti yene e yaba na maka. Kanshi lintu imbwa ya musango yo yafwaya ukusakamanwa, imwe mwibikako mano. Ulupwa lonse lufwile ukubombela pamo mu kusunga imbwa muli iyi nshila. Imbwa ikapelenganishiwa pa kubala kabili pambi no kubosa kuti yamubosa no kumulolesha mu nshila ya kunashanasha, lelo mwikatunkwa ukunakilako. Lintu yaleka nakalimo no kuyalala apo isokama, e lintu mwingaisakamanako panono. Muli iyi nshila imbwa yenu kuti yasambililo kuti intungulushi ni mwe kabili ni mwe mupingula lintu mwingaisakamana.

Ifyangalo fya kupilikita pamo nga ukutintana no kufutulana kuti fyalundulula ukukongama kwa mbwa ukwa kufwaya ukucimfya kanshi filingile ukusengaukwa. Mu cifulo ca ico, bikenipo ifyangalo fishili fya kupilikita.

Kuti cawama imbwa ukukanalasendama mu muputule wa kusendamamo. Umuputule wa kusendamamo ni ncende yaibela, kabili ukusendamako kuti kwasangalika ukuyumfwa kwa mbwa ukwa cilumba ukucila pa bana aba mu ng’anda. Mu cifulo ca ico, bikileni imbwa umusengele wa iko mu kicini nelyo muntu ilala pa nse. Imbwa nga ikali ku kati kwine e ko itendekelo kusuma bashikulu ba iko.

Nga ca kuti imbwa tailecitapo nangu cimo pa fyo muleisambilisha, nelyo nga ca kuti lintu muleikansha, nelyo pa nshita iili yonse imbi, muleyumfwa ukutiinishiwa, fwayeni ukwaafwa ku waishiba ifya kukansha imbwa. Abaishiba ifya kundapa amalwele ya mbwa kuti pambi bamulangako uwaishiba ukukansha uwingalinga. Landeni na wene intanshi pa lwa fintu wene akansha, no kushininkisho kuti mwaikushiwa pa lwa kulamuka kwakwe ilyo mushilamwita ku kwisamubombela. Uwaishibe fya kukansha Richard Stubbs asoka ati: “Ilintu imbwa iikali kuti yaumfwa ku waishibisho kukansha, ici tacileebekesha nangu panono kuti e fyo ikomfwila na shikulu wa iko.” Shikulu wa iyo mbwa afwile ukushininkishe fyo kuti acincintila imbwa nga yakalipa.

Imbwa shimo shitwalilila ukuba ishikali nangu fye shingakanshiwa bwino shani, kabili ukushisunga pa ng’anda cibika fye ulupwa ku busanso. Nga ca kuti mwaesha na maka, kuti pambi mwayumfwe fyo kuti cacilapo kuwama ukukanakwate yo mbwa ukucila ukuibika mu busanso bwa kucenwa. Kuti cawama mwamonana no undapa amalwele ya fitekwa nelyo uwaishibe fya kukansha pa kuti amupandako amano. Kuti pambi mwasangako kumbi uko mwingasungila imbwa yenu, lelo ukulingana na fintu caba namukakililwako ukweba shikulu wa mbwa umupya pa lwa mafya yantu mwakwete ne yo mbwa.

Peter Neville uwaishibe fya kukansha pa kupanda amano atila: “Imbwa shaituumika shifwile ukusungwa mu kuba ne fya kutungulula fyasakamanishisha no kulanguluka mu kusakamanishisha uuli no kutwalilila ukuba mu busanso ubwingacitika no bukulu bwa ubo busanso. Nga ca kuti takulemoneko kucingililwa ku muntu uo cilemonekesha untu ubusanso bwingaponena, lyene kuti cawama ukutwala imbwa ku ng’anda imbi ukuli umuntu uusoobwelwe ukuisakamana uwingaba shikulu wa iko umupya, nelyo ukuipeela umuti ukuti ifwe.”

Abana banono kuti basambilila no kumwenamo lwa mu nkuntu mu kukwate mbwa nge fitekwa. Ukupitila mu kwangalila kwacetekelwa, abafyashi balafwilisha ukushininkisho kuti fintu abana bakalaibukisha pa lwa fitekwa fyabo fikabe fintu ifisuma.

[Akabokoshi pe bula 14]

Ifishibilo Ifyo Imbwa Shibomfya

Umusango imbwa iikali ilemonekelamo kuti wasokolola ububi ubuli muli yene. Pa kusambilisha umwana wenu ukuti aleishiba ifyo imbwa shilanda ukubomfya ifishibilo, kuti mwamwafwa ukusengauka ukuibika mu bwafya.

● Imbwa iikali kuti yafwaya ukuitutumuna imoneke iikulu. Amasako yabela lwa pe koshi kuti pambi yasakalala. Imbwa kuti pambi yang’onta nelyo ukubosa uku ninshi no mucila usontele na mu muulu. Nga ca kuti umucila uleshunda mu nshila yaumina, mu kucilimuka kwa mu kwangufyanya, ninshi tacilelangilila bucibusa. Iyo mbwa te ya kwesha ukupalamako.

● Imbwa iili no mwenso kuti yapetelela naiponya no mutwe na matwi no mucila naiponya nelyo naiubindila. Iyi mbwa nga mwapalamako, kuti yakalipa pa mulandu fye wa mwenso. Ilekeni.

● Imbwa iili fye iya bucibusa ilemyo mutwe mu kulinga, ilasamuna akanwa, ilaponya umucila wa iko, lelo taupona sana. Ukucinsho mucila kuba ca kulangilila bucibusa. Ilingi kuti caba fye bwino ukwangala ne mbwa ya musango yu.

(Fyayambulwa ukufuma mu citabo icitila Childproofing Your Dog, kuli Brian Kilcommons na Sarah Wilson.)

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 15]

Ukucingililwa ku Mbwa

1. Sopeni abana banono no kusope mbwa.

2. Sambilisheni abana ukukanalapumya imbwa.

3. Ipusheni insambu ku mwine ilyo mushilapampanta imbwa intu mushaishibana na yo.

4. Kansheni imbwa yenu ukulaumfwila amakambisho yayanguka.

5. Lekeni imbwa yenu ibeleshe ukukumbatilwa.

6. Sengaukeni ifyangalo fya kupilikita.