Imimwene ya Baibolo

Bushe Sayansi na Baibolo Filomfwana?

UKUFUMA ku ndeke ne fyanso fya manyukiliya ukufika na ku kwalula kwa mfyalo ku kuletako impaanga, umwanda wesu uwa myaka uwalenga 20 waba ni nkulo iyatekwa na sayansi. Basayantisti balitwala abantu ku mweshi, ukufumyapo ubulwele bwa mwalo, ukwalula ubulimi, no kuleta ifya kumfwaninamo ifya mu kashita akanininini ku mabilioni ya bantu. E ico, tacili ca kupapa ukuti abantu basuminisha conse cintu basayantisti basosa. Lelo bushe basayantisti nga balanda pali Baibolo, cinshi basosapo? Kabili Baibolo itweba cinshi pa lwa sayansi?

Bushe Ifipesha Mano Tafyabamo Busayansi?

Encyclopedia wa muno nshiku asoso kuti: “Abantu abashintilila sana mu fya sayansi basumina ukuti icili conse cicitika caba ne ‘cilenga e lyo kulaba ne ca kufumamo.’ Basumino kuti kuli fyonse ficitika kwalibako ubulondoloshi bwalinga mu kumfwana ne cifyalilwa.” Abasambi ba Baibolo nabo bene balasumina ifishinte fya sayansi ifyaimikwa. Nangu cibe fyo, balishiba ukuti Baibolo ilalanda pa lwa fipesha mano fyacitike fintu basayantisti bashingalondolola ukulingana no bwishibilo buntu bakwete nomba. Ku ca kumwenako ukwiminina shilili kwa kasuba mu nshiku sha kwa Yoshua na lintu Yesu aendele pa menshi. (Yoshua 10:12, 13; Mateo 14:23-34) Lelo, ifi fipesha mano fyalondololwa nge fyalengelwe na maka ya kwa Lesa ayalebomba mu nshila yacila pa buntunse.

Uyu mulandu naukakala. Nga ca kuti Baibolo yasosele ukuti abantu kuti baenda pa menshi ukwabula ubwafwilisho bwa kwa Lesa nelyo ukuti ukusela kwa kasuba ukwa lyonse mu muulu kuti kwapumfyanishiwa apabula umulandu, kuti yamoneka ngo kupilika ifishinka fya sayansi. Nangu ni fyo, nga yalondolola ifi fya kucitika ukuti fyalengelwe na maka ya kwa Lesa, taipilika sayansi lelo itwala ku kulanda pa fintu basayantisti bashingomfwikisha pali ino nshita.

Bushe Baibolo Ilapilika Sayansi?

Lubali lumbi, nga lilya lintu Baibolo ilanda pa lwa ficitika fya lyonse mu bumi bwa bantu nelyo ukulandapo fye pa lwa fimenwa, ifinama, nelyo ifinjelengwe fya mu bubumbo? Ku ca kupapusha, takwabako ica kumwenako cashininkishiwa icilangilila ukuti Baibolo ilapilika ifishinka fya sayansi nga ca kuti ifishinka fishingulwikeko fyalangulukwapo.

Ku ca kumwenako, Baibolo ilingi line ibomfya amashiwi ya nshintu ayalangisha ubwishibilo buntu abantu abaleikala amakana ya myaka ku numa bakwete. Lintu ibuuku lya kwa Yobo lyalanda pali Yehova ukusasapula nelyo ukufuula iulu “ilyakosa ndi nge cilola caengwa,” lilondolola bwino iulu nge cilola ca cela icacelebuka. (Yobo 37:18) Takuli umulandu wa kumwena ici cilangililo nge ca cine cine iyo, nga fintu tamwingamona icilangililo ce sonde ukukwata “amashinte” nelyo “ilibwe lya pa cifutu” nge ca cine cine.—Yobo 38:4-7.

Ici calikatama pa mulandu wa kuti abalandapo abengi bamona ifilangililo fya musango yu nge fya cine cine. (Moneni 2 Samwele 22:8; Ilumbo 78:23, 24.) Bapingulapo ukuti Baibolo ifunda icintu nge ci cikonkelepo, icaambulwa ukufuma muli The Anchor Bible Dictionary.

“Isonde umwikala abantunse limonwa nge cabulungana, icintu cakosa, nalimo icintu capaapaatala, icileeleela pe tenga lyasalala ilya menshi. Panshiko paba itenga lya cibili, nalyo line ilyasalala, ku muulu, umo amenshi yakunkuluka nge mfula ukupitila mu fipunda ne nshila shafuma mu citapo ca ku muulu. Umweshi, akasuba ne fya mu muulu fimbi ifileto lubuuto fyaba ngo mutenge pe sonde. Uyu mutenge ‘liulu’ (rāqîa‛) lyabeleshiwa ilya bulondoloshi bwa bashimapepo.”

Ubu bulondoloshi nacimoneka no kuti tabumfwana na sayansi ya muno nshiku. Bushe uku e kupimununa kusuma ukwa cisambilisho ca Baibolo ukulosha ku myulu? Nakalya. The International Standard Bible Encyclopaedia isosa ukuti ubulondoloshi bwa musango yu ubwa kubumbwa konse uko abaHebere baishiba “bwashintilila sana pa fisambilisho fyali ku Bulaya mu nkulo sha pa Kati ukucila pa bulondoloshi ubuli bonse ubwa mu Cipingo ca Kale.” Ni kwi kuntu imfundo sha muli ilya nshita shafumine? Nga fintu David C. Lindberg alondolola mu The Beginnings of Western Science, fyashintilile sana pa masambililo ya ntuntuko ye ulu aya muGriki wa ku kale uwa mano ya buntunse Aristotle, uo impapulo shakwe shasangwike intendekelo ya fisambilisho ifingi ifya mu nkulo sha pa kati.

Nga tacalimo amano kabili nga cali ca kulufya nga Lesa alembele Baibolo mu lulimi ulwingacebusha basayantisti ba mu mwanda wa myaka uwalenga 20. Mu cifulo ca kubomfya ululimi lwa basayantisti, Baibolo yakwata ifilangililo fyalengama ifya mu bumi bwa bantu abafilembele—ifilangililo ifibomba mu nkulo shonse na lelo line.—Yobo 38:8-38; Esaya 40:12-23.

Ukwishiba Ukufuma Ukwasumbuka

Nangu cibe fyo, icintu cimbi ca kuti, ifyebo fimo ifya mu Baibolo fimoneka nge filangisha ubwishibilo bwa sayansi ubo abantu abaliko pali ilya nshita bashaishibe. Yobo alondolola Lesa ukuti “ayansa akapinda ka ku kuso pa mbilibili, akobeka ne calo apashaba kantu.” (Yobo 26:7) Itontonkanyo lya kuti sonde lyakobekwa “apashaba kantu” lyalipusaninineko ku nshimi sha bantu ba kale abengi, abatile lyaikala pa nsofu nelyo fulwe mukalamba uwa mu menshi. Ifunde lya kwa Mose lyaba ne fikabilwa ku busaka ifyacilile nga nshi ubwishibilo bwa miti ubwa iyo nshita. Amafunde ya kubika bantu abaletungwa ukuba ne fibashi beka ne cibindo ca kwikata ifitumbi ukwabula ukutwishika kwalipuswishe abena Israele abengi. (Ubwina Lebi 13; Impendwa 19:11-16) Mu kucilana, ifibelesho fya bena Ashuri ifya miti filondololwa nge “fyasakenemo imipepele, ukubuka, no kusumina mu fiwa” kabili fyasanshishemo no kundapwa ukubomfya amafi ya mbwa ne misu ya muntu.

Nga fintu umo engenekela ku citabo capuutwamo na Kabumba, Baibolo yakwata ifyebo fya sayansi ifyalungika ifyacila na pali sayansi ya pa nshita yalembelwepo nangu ca kuti tayaingile sana mu fya sayansi ifya kuti nga tafyakwete ubupilibulo nelyo nga fyali fya kufulunganya ku bantu ba kale. Baibolo tayakwata ifyebo ifili fyonse ifipilika ifishinka fya sayansi ifyaishibikwa. Lubali lumbi, Baibolo yabamo ifingi ifishisuminisha imfundo sha sayansi ishishakwata ifishinka, pamo nge mfundo ya kusanguka.

[Amashiwi pe bula 17]

Fintu Yobo asosele ukutila isonde ‘lyakobekwa apashaba kantu’ kulangisha ubwishibilo buntu aba mu nkulo yakwe bashakwete

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 16]

NASA