Umulandu Abana Babela Ifita Fisuma
BUSHE WALIIBEPAYA? “Awe.”
BUSHE WALIKWETE MFUTI? “Ee.”
BUSHE WALIBATONTELE? “Ee.”
BUSHE WALILISHISHE? “Ee.”
E LYO CABA SHANI? “Bawile fye.”—Ukufuma muli World Press Review, January 1996.
UKU kulanshanya kwa kutiinya ukwa mubomfi wa calo no mushilika munono mu Afrika kulesokolola ukupelenganishiwa uko abacaice bapelenganishiwa nga baibukisha ifyo bapitamo.
Mu myaka ya nomba line, mu fyalo 25, abacaice abashilafisha imyaka 16 balingila ubushilika. Mu 1988 mweka, abana mupepi na 200,000 balilwileko inkondo ukulwa kwa cine cine. Pa mulandu wa kubomfiwa bubi bubi ku bakalamba, abashilika bacaice na bo balambukilwako.
Ubusuma Bwabo nga Bashilika
Kale, ilyo abashilika balelwa ukubomfya amafumo ne mpanga, umwaice te kuti esheko no kwesha ukulwa no mukalamba uukwete icanso capalako. Lelo nomba kuli ifyanso fyayanguka. Ilelo, umwana uukwete imfuti ya rifle—AK-47 iyapangilwe ku Soviet nelyo iyapangilwe ku Amerika iya M16—tapusene no mukalamba.
Ifi fyanso tafyafina kabili fyalyanguka ukubomfya no kuwamya. AK-47 kuti yapangululwa no kusuntinkanishiwa ku wa myaka 10. Na kabili ishi mfuti shalifulisha. Amamilioni mupepi na 55 aya ba AK-47 yalishitishiwa. Mu calo cimo ica mu Afrika, bashitishiwa fye pa madola ya ku Amerika 6. Imfuti sha M16 na sho cani ca ku mutenge kabili shalinako mutengo.
Pa mbali ya kulamuka mu kubomfya imfuti, kwalibako imilandu imbi iyalenga abana ukuba abashilika basuma. Tabafwaya amalipilo, kabili te lingi line baleke ncito. Ukulundapo, abana bafwaisha nga nshi ukutemuna ababacilile. Umucetekanya wa kulekanya icalungama ne calubana ulafumishiwapo ku kufwaisha ukupokelelwa kwi bumba lya bumwaluka nelyo ilya tupondo ilyo “baikuminishako.”
Abengi na kabili baba abashipa. Uubebeta ifya bushilika ku West Africa alondolwele ukuti: “Apantu [abana] tabatiina imfwa nge fitiina abashilika abakalamba, te lingi bacimba lintu ifintu fyayafya.” Kalume umwina Liberia uwapeelwe ishina lya Kaimbi mu Kwipayaulula mataki mataki atile: “Ilyo abakalamba bapilibwike no kufulumuka, fwe baice twalishele tulelwisha.”
Ku ca kupapusha, nangu cingati bakalume balaba ifita fine fine, ilingi bamonwa ukuti nangu bafwa te mulandu. Mu bulwi bumo ku Middle East, amabumba ya bashilika abaice yalikambishiwe ukutangilila abakalamba mu ncende ya tupata.
Ukulembwe Ncito no Kusambilishiwa
Abacaice bamo balengila ubushilika nelyo ibumba lya tupondo pantu kuli bena cangalo. Kabili, lintu kwabako ubusanso ne ndupwa shapasangana, ubushilika bulaletako umutelelwe no kupyana pa lupwa. Icipani ca United Nations Children’s Fund catila: “Abana abakulila mu lukaakala bamona lwene ngo lubali lwa bumi ulubelelela. Nga bashala beka, bafwilwa abafyashi, batiinishiwa, batendwa no kufulunganishiwa, ilingi line basalapo ukwingila ubushilika.”
Abacaice bambi bengila ubushilika pantu tabakwata cimbi ica kucita. Limo limo, nga kwabe cipowe no busanso, ukwingila ubushilika kuti kwamoneka ukuba e pusukilo fye.
Limo limo abacaice kuti bamona kwati balelwisha ulufyengo lwa mu bwikashi, imipepele yalubana, nelyo intambi shimbi shimbi. Ku ca kumwenako, ku Peru, abacaice abapatikishiwa ukuilunda ku tupondo balasambilishiwa ifya bupolitiki pa nshita ntali. Nangu cibe fyo, ilingi line ico tacikabilwa. Brian Milne, uwasambilila intulo sha bantu uwafwailishe pa lwa bashilika bacaice pa kati ka kapinda ka ku kulyo na kabanga aka Asia atile: “Abacaice tababala basambilishiwa imfundo iili yonse. Basendwa fye ku mabumba yalekanalekana no kutendeko kubomfiwa.”
Abacaice bambi na bo balapatikishiwa ukuilundako. Mu mbuli shimo isha mu Afrika, ifipondo filasansa imishi ku kwikata abacaice, abo baleka ukusangwapo ilyo balelungulusha no kwipaya indupwa shabo nelyo balacitako fye ne fi fine fintu. Limo limo balapatikishiwa ukupika abafyashi babo nelyo ukubaputule mikolomino. Ilyo balulunkanishiwa, bakalume lyene balasendwa ku kululunkanya bambi. Aba abacaice bacushiwa ilingi line balaba no bukatu ubwa kuti nangu fye bashilika abakalamba abakaluka te kuti bafikeko.
Ukuleko Bushilika
Calyafya ku bacaice ba musango yo ukwikala na kabili ubumi bwabulo lukaakala. Umukalamba wa cipani ca bacaice mu calo cimo ica ku West Afrika atile: “Abacaice twaundapa bonse balilulunkanishiwa mu nshila shalekanalekana. Balikata kama, ukwipaya no kulungulusha. Abengi baalepeelwa ubwalwa nelyo imiti ikola, ukucilisha ibange, e lyo limo limo na heroin. . . . Kuti mwamona ifya kufumamo fyabipisha ifyo ifya musango yo fingaletako ku mintontonkanya ya baice, bamo abali fye ne myaka 8 nelyo 9.”
E fyo caba na ku Liberia wapalaminako, umo abacaice abengi babomfya ubwaice bwabo ukululunkanya abekala mushi. Tacayanguka ku bapungwe abapeelwa intepe shingi ukusha uyu mucinshi na maka baba na yo pa mulandu wa kukwata AK-47. Umwina Somalia atile: “Nga nukwata imfuti, ninshi uli no mweo. Ukwabule mfuti, wafwa.”
Ilingi line, ifita fyacaice tafibwelela ku sha myabo pa kutiino kukandwa nelyo ukukaanwa kuli balupwa lwabo. Uusakamana abacaice ku Liberia atile: “Bana mayo balatweba abati, ‘Musungeni ni mwe. Tatulefwaya ici cilwani mu ng’anda yesu.’”
Nangu cingati abacaice abengi baliteulukila ku mikalile ya cibote, ukucite fyo kukabila ukutemwa ukukalamba, ukutungilila, no kulangulukilako ukufuma ku bo baleikala na bo. Calyafya kuli bonse abana nelyo indupwa shabo. Umubomfi wa calo ku Mozambique alondolola ukuti: “Linganyeniko ubumi bwa kulaicitila conse ico ulefwaya, ukukambisha bambi, ku bumi mwingekala nga mwabwelela ku mushi. Ukucilisha nga muli ne myaka 17 e lyo tamwaishiba ukubelenga no kubombe ncito. Mukafwa ku citendwe. Tacayanguka ukutendeka ukulatumwa ku bantu bambi no kwamba isukulu na kabili.”
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 5]
Anwar uwa myaka 13 ekala ku Afghanistan. Alilwapo imbuli 6, abalilepo ukwipaya mu bulwi bwalenga 7. Aipeye abashilika babili ninshi ali mupepi sana na bo e lyo ababobawile ukubomfya icitako ca mfuti ku kushininkisha ukuti nabafwa. Ilyo aipushiwe ifyo ayumfwile pali ci, Anwar amwene kwati mu cipusho tamwali mano. Atile: “Nalitemenwe pantu nalibepeye.”
Mu bulwi bumo bwine, abashilika banankwe aba kwa Anwar baikete abalwani bane. Aba bankole lyene balibakakile no kubafimba pa menso, e lyo babapikile. Ni shani fintu Anwar ayumfwile pa lwa ico? Ici cita cacaice cainwine amenso no kwasuka panono panono kabili ku mufulo, kwati alelanda ku ushikwete amano. “Nalitemenwe.”
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 6]
Umufungwa ku West Afrika uwali mupepi no kufuma aalikomenwe nshimbi ku maboko, lelo mushika alilufishe amakii. Mushika apwishishe ubu bwafya pa kweba umushilika uuli fye kalume ukuputulako amaboko ya mufungwa. Kalume atila: “Ncili ndaloota ukupunda uko ulya muntu apundile. Lyonse ilyo natontonkanya pali wene, ndalangulushiwa.”