“Inyanji ya Bacipena” Ku Kabanga Ka Afrika
KU ULEMBA LOLENI! MU KENYA
IMYAKA 100 iyapitapo lintu abena Britain baalelanda pa fya kupange nyanji ku kabanga ka Afrika, bashicilye ba mu ng’anda ya mafunde abengi mu London tabatemenwe itontonkanyo lya kupange nyanji. Umo pali balya balesuusha, mu kutumfya alembele ati:
“Indalama shikayapo shikabe shingi nga nshi;
Imifwaile na yo taishibikwe;
Na pa kutendekela na po tamwakapamone;
Taishibikwe nga ikapela kwi;
Ifyo amashitima yakulasenda na fyo fya kwishiba mwe bene;
Kwena mulesabaila fye kwati bantu bapenene.”
Lelo kwena ukupanga ilya nyanji takwakosele nge fi uyu alelanda. Balefwayo kuti ikeende bakilomita 1,000 ukufuma ku Mombasa, itauni lya mu Kenya apabela icabu mu lulamba lwa bemba wa Indian Ocean, ukuyafika ku Lake Victoria. Abalesumine fyo kukabe ukupanga, balebakoselesha ukuti cali no kuwama sana. Batile yali no kuleta ubuyantanshi mu mikalile na mu makwebo, no kufumyapo ubukwebo bwa kushitisha abasha kuli ci citungu. Batungenye fyo baali no kupoosapo indalama badola ba ku Amerika amamilioni yasano, shintu baali no kulapoka mu misonko ukufuma ku bena Britain. Na kabili baletontonkanye fyo kuti bapwisha ukupanga ilya nyanji pa myaka ine nelyo isano.
Ukuba kwena ubulondoloshi pa kubala tabwaleumfwika. Lintu injiniya mukalamba, George Whitehouse, afikile ku Mombasa mu December wa mu 1895, tapaali na mapu wine wine uwa kulanga umo inyanji yali no kulola. Ifyo Whitehouse aumfwililepo fyali fya kafiisha mutima. Aumfwile ukuti ku kapinda ka ku kuso aka Mombasa kwali impanga yaswaluluka, umushaba na menshi, kabali abasulu ba fikocikala abengi baletiina ukupitila kuli ilya ncende. Te apo peka, ilya nyanji yali no kupula na mu mpanga yafulamo icani ne myunga, kabili inkalamo, utushembele na bamung’wing’wi fyalesenyamo fye kwati ni katwishi. Lyene kwali no kuyaninika umulundu wabatama uwaputulwamo pabili ku mupokapoka uwapabuka bakilomita 80 mu bufumo uwa Great Rift Valley, umwaba ne mikunkuluko iyashika amamita 600. E lyo kabili bakilomita bamo 150 ukupalama ku Lake Victoria, mwali ni mwi teshi lya matipa. Kanshi e mulandu wine ukupange yi nyanji muli ilya mpanga kwabelele lyashi lya lulumbi pa milimo yabombwa muno Afrika.
Amafya pa Kutendeka Fye
Ukwabulo kutwishika, ababomfi abengi nga nshi baalekabilwa pa kupange nyanji ya musango yo. Apo mu Mombasa mwali fye abantu abanono, kanshi bailefumya ababomfi ku India. Abo baletele ne ngalaba mu 1896 mweka baalicilile pali 2,000. Paali abalamuka mu fya mabwe, bakafula, bakabaasa, bamangimela, bakashila ng’anda, bakalaliki, e lyo na bacibombebombe.
E lyo kabili pa Mombasa pene balekabila no kukuulapo umwa kusungile fipe fyapusanapusana, ifyalefwaikwa ukuleta mu kupangisha inyanji iyali no kulepa bakilomita 1,000. Imingwala ya nyanji yeka yalefwaikwa ukuba 200,000, cila mungwala ukufina nalimo bakilogramu 200 no kulepa bamita 9. Na kabili kwalefwaikwa inshimbi sha kupindika pa nyanji 1,200,000. Pa kuti bakakile imingwala ya nyanji ku nshimbi isha kupindika balekabila ifyela fya kukakila apa kulundile mingwala 200,000, amabauti 400,000 ukubikapo fye ne nshimbi 4,800,000 isha kufyantika mu nyanji ukuti ilasenkaana. Na kabili, baalekabila ukuleta amashitima yanono umwa kusendela ifibombelo, amenshi e lyo na mafuta pa kubomba. Balekabila ukuleta na mashitima yanono na yambi aya kwendelamo abantu no kusendelamo ifibombelo, fimo fyali mabuleki ya kwiminikilako amashitima. Libe tabalatendeka ukupange nyanji balefwaikwa no kukuula iciyanda pa lulamba umwa kulaikishisha ifipe fyaleletwa ne ngalaba, ifiyanda fimbi umwa kusungile fipe, e lyo no mwa kulaala ababomfi. Fimbi ifyo bapekenye ukukuula, fiyanda fya kubombelamo imilimo yalekanalekana ne fya kulungishishamo ifibombelo. Mu nshita fye inono, itauni lya Mombasa ilyali fye tondolo kale, nomba lyakabile na see.
Bwangu bwangu Whitehouse ailwike ukuti bakaba mu bwafya ku mulandu wa kubulilwa amenshi; pantu na bantu basangile pa Mombasa bene, baalecula fye no bwafya bwa kucepa kwa menshi ya mu fishima. Nomba balekabila amenshi ayengi nga nshi, aya muli bemba aya kunwa, ukusamba, no kubomfya pa kupange nyanji. Pali ilya nshita Whitehouse alembele ukuti: “Bane amenshi nayafya nga nshi muli ino ncende, kanshi ifyo tukacite fye pali bakilomita ba kubalilapo 150 tukalasenda fye amenshi na mashitima.” Yalya mashitima balelandapo ukulabomfya yalekabila ukulasenda amalita ya menshi 40,000 cila bushiku!
Pa kubala bainjiniya balicimfishe ubwafya bwa kubulilwa amenshi lintu bacilike akamana no kupange cishiba e mo balesungila amenshi. Kabili balipangileko ne cishiba na cimbi umo baletekelela amenshi ya mfula. Inshita imbi, balileteleko bamashini ba kukamununa amenshi ya muli bemba.
Awe basukile batendeka no mulimo. Kabili ku mpela ya mwaka wa 1896, ninshi papitile fye umwaka umo apo Whitehouse afikile mu Mombasa, bapangileko inyanji pali bakilomita 40. Te mulandu no ku kubombesha, aba kulengulula bena baaleti aba bantu nga bakonkanyapo ukulakalafuka ifi fiine, inyanji yabo tabakaipwishe ukufika fye na muli ba 1920!
Ukupula mu Mawanga ya Taru
Bwangu bwangu, ababomfi ba mu nyanji baponenwe na malwele. Mu December 1896, ababomfi ukucila pali 500 balipuminwe kuli malaria, ukupolomyo mulopa, ifilonda pa mulandu no kukabisha na kalaso, kanshi balebatensesha fye mu matenti. Tapapitile na milungu iingi, hafu wa babomfi balilekele ukubomba ku mulandu wa kulwala.
Lelo abaali abatuntulu balitwalilile fye ukulabomba, kabili ilyo May 1897 alefika, inyanji yalundulwike ukucila pali bakilomita 80, bafishishe mu mawanga yaswaluluka aya Taru. Lintu bafikile fye balemona kwati tapaali icingalenga umulimo wabo ukushingashinga muli ilya mpanga. Amawanga ya Taru wali mutengo umwali ne myunga iyatwa nga nshi, iitali ukufika pe fumbi lya muntu. Ulukungu lwakashika ulwa muli ilya mpanga lwaleikala ababomfi pa mukoshi. Iyi mpanga mwali myunga iya cipesha mano, kabili akasuba kalelotoka no kukafya nga nshi umushili. Nelyo fye ni mu bushiku, kwaleba fye ukwakaba ukufika ku madigiri celsius 40. Kalemba umo uwali no bulashi bwa kulemba ifyo ukupange nyanji kwaleenda M. F Hill, alembele ukuti: “Twamwene kwati imipashi ya mu Afrika naifulwa ukuti tailefwaya bamwisa ukupumfyanye calo pa kupangamo inyanji.”
Inkalamo Shabateke Mfine
Ku kupwa kwa 1898, babombele ukufika ku mumana wa Tsavo, inyanji nomba yalepele bakilomita 195. E lyo nomba ukulunda pa bwafya bwa kubomba mu kasuba kalotoka na mu myunga, inkalamo shibili shalibabuukile. Ilingi line inkalamo tashikata abantu. Ishikata abantu ni shilya isha kuti pa mulandu wa kukota nangu ukubulwa amaka, shilefilwa ukwikate nama. Nomba isho shena ishababukiile pa Tsavo, iilume ne ikota, te fyo shali. Tashakotele nangu ukubulwa amaka, shalebalunga fye ubushiku no kulaikatapo umo umo.
Ababomfi ba mu nyanji batiinine nga nshi kabili balipindilile myunga ukushinguluke nkambi. Balekosha no mulilo uukalamba ubushiku bonse, no kubikako bamalonda abaleumaula amatalamu ubushiku ukutiinye nkalamo. Pa kufika mu December 1898, inkalamo shalibatekele mfine ica kutila ababomfi bamo lintu bamwene ishitima lileisa mu kupita ukuya ku Mombasa, bailelaala pa nyanji e mano babomfeshe aya kwiminikilamo ishitima. Bwangu bwangu ababomfi nalimo 500 baipoosele na mwi shitima no kuya. Ababomfi fye nalimo 48 e bashelepo. Umulimo waliminine pa milungu itatu, pantu ababomfi bayangilwe fye ku kukoshe mitanda yabo pa kuti belaikatwa ku nkalamo.
Awe ubushiku bushilile kantu baipeye shilya nkalamo no kutendeka kabili ukupange nyanji.
Amafya Yambi
Lintu calefika pa kati ka mwaka wa 1899, bafishishe inyanji ku Nairobi. Lyene batendeke ukulola lwa ku masamba ukulashokoloka mu mukunkuluko wa bamita 400 ukwibila mu mupokapoka wa Great Rift Valley. Batwalilile ukulola ku masamba, ukuyaninika ulubali lubiye ulwa mupokapoka, ukupula mu mitengo yasapa, no kucilinganye mipokapoka na imbi iyashika nga nshi, mpaka bafikile ku mulundu wa Mau, uwasansama bamita bamo 2,600.
Ukupange nyanji ukupula mu mpanga yabipa nge fyo bwali bwafya ubwine bwine, lelo amafya na yambi yalebaponena. Ku ca kumwenako, kwali nshita imo lintu aba mu mishi baleya mu kwibe fipe mu nkambi sha babomfi ba mu nyanji. Baleiba, intambo sha mafoni isho baleya mu kupangamo ifibeekobeeko, e lyo ne fyela balebomfya pa kupange nyanji, balefiiba mu kupangamo ifyanso. Umwiminishi wa calo ca Britain ku Afrika wa ku kabanga pali ilya nshita, Kanabesa Charles Eliot alembele pali uyu mulandu wa kwiba ukuti: “Filya ku bulaya bengeba intambo sha mafoni nga shali tubeekobeeko twayemba utwa kufwala mu mukoshi, e lyo ne fyela nga shali ni mfuti, . . . e fyo na bekala mushi ba kulya kanshi baleibila, ni co filya fipe balefikumbwa nga nshi.”
Lintu Basungamine Ukupwisha
Lintu balebombela muli bakilomita 10 aba kulekeleshako ukufika ku Lake Victoria, icikuko ca malaria no kupolomyo mulopa na kabili calibaponene. Hafu wa babomfi balilwele. Lilya line ne mfula yalilokele, apo impanga kulya yalikwete amatipa na kale, nomba yabele fye lutikiti. Imibumbili bapangilepo inyanji yalitekele ica kuti baleikisha ifibombelo fya kukuulila uku ninshi ne shitima lileenda, nga balelileka lyaiminina nga lyalepona no kutotobela mu matipa. Ilyo alelanda pali yalya mashitima baleikisha ifipe uku yaleenda, umubomfi umo atile: “Kuti wamona lileisa panono panono, lilewishikana fye nge lyalapona, kwati ni ngalaba ilepana ibunde, lilesabaula ne fimatipa ukulafipoosa fye ngo ko.”
Awe pa December 21, 1901, basukile bapwisha ukupanga ilya nyanji, ukuifisha pa Port Florence (Kisumu pali nomba), pa lulamba lwa Lake Victoria. Pa kupwisha ilya nyanji ya bakilomita 937, cabapoosele imyaka isano ne myeshi ine, ukupoosapo ne ndalama sha badola ba ku Amerika 9,200,000. Pa babomfi 31,983 abo baletele ukufuma ku India, ukucila pali 2,000 balifwile, bambi balibwekelemo ku India, e lyo abashele ku Afrika wa ku Kabanga, e basanduluka ukupanga amekalo ya bena India ayabako ne lelo. Muli ilya nyanji balipangilemo ne fitesheni fye shitima 43, na malalo yanono ukucila pali 1,000, e lyo ayakalamba 35.
Kalemba Elspeth Huxley atile “pali bonse abapangapo inyanji pano calo, ababombele muli ilya nyanji bena e bacililepo ukuibika mu kapoosa mweo.” Lelo bushe, cine cine ukupanga ilya nyanji kwali no kuletako ifisuma, nangu bushe kwali fye cimo no “kupena,” ukonaulapo fye imiina ya ndalama, ukupoosa fye nshita no kwipailamo fye abantu ba kaele?
Fintu Ibomba Pali ino Nshita
Nga tulefwaya ukwishiba nga yalibomba ifikankaala, tufwile ukumone fyo imibombele yaba pa myaka nalimo 100 ukufuma apo baipangiile. Balilekele ukubomfya amashitima ya nkuni, pantu baliletako amashitima aya maka ukucila pali 200, ayabomfya amafuta. Ilya nyanji baliilundulula ukufisha ku matauni yafulilako na yambi mu Kenya na Uganda. Iyi nyanji e yalenga sana imisumba ya Nairobi na Kampala ukukula nga nshi.
Ifintu fibili ifikankaala e fyo ilya nyanji ibomba pali ndakai. Amashitima yalasenda abantu ukwabula no kuti balecula pa fitesheni, kabili nga banina kulabako mpaka fye ukuyafika uko baleya. E lyo kabili yambi yalasenda ifipe pamo nga sementi, kofi, bamashini, imbao ne fya kulya. Akampani ka nyanji aka mu Kenya na ko kalakwatilamo ubunonshi ubukalamba mu kusenda ifipe filetwa ne ngalaba, pa kufitwala ku matauni ayalekanalekana.
Kanshi twamona ukuti ilya nyanji yalibomba ifikankaala mu Afrika wa ku Kabanga. Tulesubila na imwe bushiku bumo mukaninapo mwi shitima lipita muli ilya nyanji baalesuusha abati yalepangwa na “bacipena.”
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 28]
UBULENDO BWA MWI SHITIMA
ABENA Kenya na balendo ba mu fyalo fimbi banine shitima, maka maka pa kuya ku Mombasa na ku Nairobi. Inshiku pe, inshita nga yakumana fye 19:00 hrs, ninshi amashitima yasenda abantu yaima ukufuma mu Nairobi na mu Mombasa. Nga mushitile itikiti lya kunina mwi tolokoshi lya bashimucindikwa, libe tamulanina, mufwile ukumona pa cipampa ca fyebo ku kwishiba itolokoshi no muputule mwalayaikalamo. Awe kuti mwamona no ubombela mulya mwine aisamwipusha nga mulefwaya ukulya umulalilo pa 19:15 hrs atemwa pa 20:30 hrs. Nga mwamweba inshita mulefwaya, lyena kuti amupa ikuponi apali inshita mwasala.
E lyo kuti mwanina na mwi shitima. Pintu wa mwi shitima nga alila, cilya ishitima lyatendeka ukukunkuluka ukufuma pa citesheni, awe mwaumfwa ne cilimba ca nyimbo calalila.
Inshita ya kulya umulalilo nga yakumana, kuti mwaumfwa fye umo alepitamo ne cisoselo ukumwishibisho kuti nabapekanya ifya kulya. Ilyo baleta kuti mwasalapo ifyo mulefwaya, mwatendeka no kulya. Cilya mucili mulelya, kuti mwamona fye uubomba mulya mwine aisa ku kumyanshikila ubusanshi.
Pa kubala mukenda fye mu bushiku. Apo tamulalaala, limbi kuti mwafwaya ukushimya amalaiti ya mu muputule wenu, ukulengela pa windo, ico kuli umweshi, kuti mwaipusha amuti, bushe ifinshingwa ndemona fya nsofu ne nkalamo, nelyo ifimpusa fye ne miti. Nomba mufwile ukutontonkanyapo pa fyo cakosele ukulaala muli ilya mpanga lintu balepanga fye nyanji imyaka 100 iyapitapo. Bushe nga ni mwe, nga mwalileelemo? Nga ino nshita, bushe te kuti mulaale?
Ubulendo busenda mupepi na maawala 14, kuti mwaipesha ukutamba utwingi lintu akasuba kabalikile mpanga ya Afrika. Nga muleya ku Mombasa, cilya akasuba kabala, kuti mwayambilapo ukumona fye kalepisha imibengelele mu mitengo ya myunga, lyene kuti mwamona utuncindu, e lyo no lunkoto na maluba ifyo basempa busaka busaka, lyene ifikuulwa fya muno nshiku ifya mu Mombasa. Kuti mwamona fye uko abantu balelima ne nkasu, na baice abashifwala na nsapato, fintu baba abaswangaana ukwimya maboko no kupunda, ukuposha abali mwi shitima.
Nga ni ku Nairobi muleya, lyena akasuba kamoneka nga mwafika mwi lungu ilikalamba. Nga mwalolekesha muli ili lungu, kuti mwamonamo ne nama, maka maka lintu muli mu mpanga batengelamo inama iya Nairobi National Park.
Ala te pa busuma ukwendela muli lilye shitima. Takwaba na kumbi muno calo uko mwingailemena umwikulo mwi shitima, uku ninshi muletamba ne mikuni ya bacoolwa na ba impala pa nse.
[Abatusuminishe]
Kenya Railways
[Mapu ne Fikope pe bula 27]
(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)
KENYA
Lake Victoria
Kisumu
NAIROBI
Tsavo
Mombasa
INDIAN OCEAN
[Abatusuminishe]
Icibulungwa ce sonde: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
Mapu wa Afrika pa cibulungwa ce sonde: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck
Amashitima: Kenya Railways
Impulupulu iilume ne nkota. Lydekker
Inkalamo nkota. Century Magazine