Ukufwaya Imikalile ya Mutelelwe

ABANTU bafwaya umutelelwe mu nshila shalekanalekana. Ku muntu umo incito e mutelelwe; e lyo ku muntu umbi cuma, umbi na o kwikala ukushaba bumpulamafunde. Ni nshila nshi mufwailamo umutelelwe?

Nangu cibe shani mulesha ukucitapo fimo pa kuti imikalile yenu ibe iya mutelelwe, te mulandu ne nshila muufwailamo. Moneni fintu aba ku Bulaya bena bacita pa kukwata umutelelwe.

Ukufika Apatali mu Masomo

Ukulingana no mukalamba wa European Commission, Jacques Santer, amaperesenti 20 aya bacaice mu fyalo fya ku Bulaya tababomba. E co, kuli aba bacaice, umutelelwe washintilila pa cipusho ca kuti, Nkengila shani incito iikalenga imikalile yandi iya mutelelwe? Abengi basumina ukuti kupitila mu kufika apatali mu masomo, yantu ukulingana na The Sunday Times of London yalenga abana be sukulu “ukwingile ncito bwangu.”

Ku ca kumwenako, inyunshipepala ya Nassauische Neue Presse ishimiko kuti “abacaice bacili balefwaisha ukusambilila no kufika apatali mu masomo” ku Germany, te mulandu no kulipila mupepi na madola 55,000 pa kupwisha kosi pa yuniversiti muli cilya calo.

Tuletasha abacaice abapoosa amano ku sukulu no kufwaye ncito shisuma. Kabili calyanguka ku muntu uwakwata ubutukushi ne fipepala ukwingile ncito. Lelo bushe ukufika apatali mu masomo kulaleta lyonse umutelelwe wa ncito? Umwana we sukulu atile: “Nalishibe na lintu fye natendeke kosi ukuti tayakanenge ukwingile ncito yalingana na masomo yandi nangu kumpeela umutelelwe.” Bengi baba no bu bwafya. Mu mwaka wa nomba line, abapwishe sukulu ku yuniversiti lelo abashibomba balifulile nga nshi ku Germany.

Ukulingana ne nyunshipepala imo, abacaice ku France baleya ku yuniversiti pantu te kuti babomfye amasomo ya ku sekondari ukwingililapo incito shafishe fi. Nangu ni fyo, abana be sukulu aba ku yuniversiti abengi balishibo kuti lintu bapwisha isukulu, “amadigiri tayakabatwale nangu kumo.” Inyunshipepala ya The Independent ishimiko kuti “ifya kubelenga ifingi fileletelela icibi abana be sukulu” ku Britain. Mu cifulo ca kwaafwa abana be sukulu ukubomba no kubulwo mutelelwe mu mikalile, calishimikwo kuti inshita shimo amasomo ya pa mayuniversiti yabaletela amafya pamo nga ukupopomenwa, ukusakamikwa, no kumfwa uwa cabe cabe.

Ilingi umuntu nga asambilila ubutukushi nelyo incito ya fya kupangapanga alasangapo incito iisuma bwangu ukucila uwakwata digiri wa ku yuniversiti.

Bushe Ifikwatwa 10,000 Fyena Kuti Fyaletako Umutelelwe?

Abengi basumino kuti icuma e nkama ya mikalile ya mutelelwe. Napamo ni nshila ya mano, pantu umuntu nga alibikisha indalama ishingi ku banki, kuti ayafumyako ilyo aba na mafya. Baibolo isoso kuti ‘indalama cintelelwe.’ (Lukala Milandu 7:12) Lelo bushe icuma icingi cilalenga umo ukuba no mutelelwe lyonse?

Awe nakalya. Moneni fintu icuma cafulilako mu myaka 50 iyapitapo. Ilyo Inkondo ya Calo ya Cibili yapwile, abengi ku Germany bashele fye na ko bakwete pa mubili. Ukulingana ne nyunshipepala ya ku Germany, ilelo umwina Germany ushanonka sana akwata ifikwatwa 10,000. Nga ukupima ifya bukumu kuli bwino, abana kukula bakakwata ifyafulilako ku ntanshi. Lelo bushe ukunonka icuma kulalenga imikalile ukuba no mutelelwe? Awe nakalya. Ukulingana no kufwailisha kumo ku Germany abantu babili pali batatu balemona ukuti imikalile tayaba no mutelelwe pa myaka 20 nelyo 30 iyapitapo. E co ukunonke fyuma ifingi takwalenga abantu ukukwatilako umutelelwe.

Ici ca cine pantu ukuyumfwa uwabulwo mutelelwe bwafya bwabipisha ubwa mu nkuntu nge fyo cisoselwe mu cipande cifumineko. Ne cuma cine te kuti cipwishe ubwafya bwabipisha ubwa mu nkuntu. Ca cine, icuma cilacefyako ifiletwako no bupiina kabili cilaafwilisha mu mafya. Lelo inshita shimo, ukukwata indalama ishingi bwafya ubukalamba nga fintu fye ciba ku uukwete ishinono.

E co ukumona ifikwatwa mu kushikatala kukatwaafwa ukwibukisha ukuti nangu cingati icuma cisuma, te cikalamba icilenga imikalile ukuba iya mutelelwe. Ilyo ali pe sonde, Yesu Kristu akoseleshe abakonshi bakwe ati: “Umweo wa muntu tawaba mu kufula kwa fintu ifyo akwata.” (Luka 12:15) Pa kuti umuntu abe no mutelelwe icine cine mu mikalile, akabila na fimbi ukucila pa cuma.

Icisakamika abakoloci caba mwenso icuma cibaletela, te bucindami bwa ciko. Basakamikwa ukubasansa kuli bampulamafunde ukucila pa fyuma.

Cenjeleni!

Akatabo kalembwa ku Britain aka Practical Ways to Crack Crime katila: “Bumpulamafunde . . . bwafya bulebipilako mwi sonde lyonse pa myaka 30 iyapitapo.” Bakapokola balebombesha. Finshi abantu balecitapo?

Umutelelwe utendekela mu ng’anda. Ku ca kumwenako, ku Switzerland, kashila-ng’anda alashila amayanda ya kulesha abapupu ayakwata amaloko, ifibi na mawindo ifya shimbi. Abene mayanda balesumina icine cine ipinda ilitila: “Mwikala patalala: mwine apatalalika.” Ukulingana na magazini wa Focus, aya mayanda ya mutengo lelo abantu balayafwaisha.

Pa kuti bengaba no mutelelwe uwafulilako mu mayanda na pa nse, abekashi bamo balipanga utubungwe twa neighborhood watch. Abekashi ba mu matauni yamo balalipila fye no twampani twa bamalonda ku kulonda kuntu bekala pa nshita shimo. Abantu abengi batila te ca mano ukwenda weka mu musebo mushili bantu ubushiku. Na bafyashi abayangwako mu cifyalilwa pa bana babo, napamo balacitapo fimo ku kubacingilila. Moneni pe bula lino imitubululo ili mu mukululo.

Lelo te onse uwingashita ing’anda yakwata ifiibi na mawindo ifya shimbi. Ukulundapo, utubungwe twa neighborhood watch no twampani twa bamalonda te kuti tupwishe bumpulamafunde bonse; kuti twalenga fye ukuti bufule mu ncende ishishilondwa. E co bumpulamafunde bucili e cikalamba icipumfyanya umutelelwe wa bantu umo umo. Pa kuti imikalile yesu ibe iya mutelelwe, kuliko na fimbi ifikabilwa ukucila pa kubombesha fye ukupwisha bumpulamafunde.

Fumyenipo Icalenga Ubwafya te Fishibilo

Ifwe bonse mu cifyalilwa tulafwaya imikalile ya mutelelwe, kabili kuti cawamisha ukucitapo fimo ifingatulenga ukuba no mutelelwe. Lelo bumpulamafunde, ukubulwa incito, ne fintu fimbi fyonse ifilenga imikalile ukukanaba no mutelelwe fishibilo fya mibele iileambukila abantunse bonse. Pa kupwisha ubu bwafya, ifilenga ukubulwo mutelelwe e filingile ukufumishiwapo, te fishibilo iyo.

Cinshi calenga umutelelwe ukubula mu mikalile yesu? Kuti twafumyapo shani icalenga kabili no kufumyapo ukubulwo mutelelwe mu mikalile limo na limo? Ici calalandwapo mu cipande cikonkelepo.

[Akabokoshi pe bula 6]

Ifya Kucingilila Abana

Pa mulandu wa lukaakala ku bana, ukubafyusha, no kubepaya, abafyashi abengi balimona ukuti ca mano ukusambilisha abana babo ifyakonkapo:

1. Kaanineni umuntu onse uleesha ukumupatikisha ukucita ico mwishibe ati calibipa.

2. Kaanineni umuntu ukumwikata ku bwamba, nangu fye ni dokota nelyo nasi, kano nga abafyashi e po bali.

3. Butukeni, pundeni, nelyo ebeni abakalamba abali mupepi ukumwaafwa nga kuli uulefwaya ukucita fimo kuli imwe.

4. Soseni ku bafyashi fyonse ifyacitika nelyo ifintu umuntu alelanda ifyo mushitemenwe.

5. Te kwesha ukufisa icili conse ku bafyashi.

Ne cishinka ca kulekelesha, abafyashi bafwile ukucenjela untu baleshila umwana ilyo tabalipo.

[Ifikope pe bula 5]

Pa kuti imikalile yesu ibe iya mutelelwe, tukabila na fimbi ukucila pa masomo, ifyuma, nelyo ukubombesha ukupwisha bumpulamafunde