Umusango wa Nkondo Sha Nomba

INKAMBI ya mbutushi yaimikwe lubilo lubilo ku kusakamana imbutushi 1,548 ishapumikishe ukufuma mu calo ca mu bwina mupalamano icaba mu Afrika. Amatenti ya makumbi makumbi na ya kaki yaimikwe mu ncende ya matipa pa kati ka miti ya tuncindu. Takwali amalaiti nelyo ifya kusendamapo, kabili takwali menshi ya mu mipaipi nelyo ifimbusu. Imfula yaleloka. Ishi mbutushi shabomfeshe ifimuti ku kwimba imikolwa ya kucilika amenshi ukwingila mu matenti. Utubungwe tubili utwa pa kati ka fyalo utwa kukumbusuka twalibombeshe ku kuwamyako imikalile ya aba bantu.

Pa kubala, imbutushi shaninine mu cibwato icisasa ico cisenda ifipe ku kubutuka inkondo ya bana calo iyaonawile icalo cabo pa myaka. Ilya nkondo tabalelwa ukubomfya amatanka nelyo amabomba ya maka. Yatendeke lintu abashilika 150 abakwete imfuti ishikali baingilile icalo cabo no kutendeka ukukangasa. Mu myaka yakonkelepo, abashilika bapokele imishi, ukweba abekala calo ukulatuula imitulo, ukwingisha abashilika bafulilako, no kwipaya bonse abalebalwisha. Basukile bacimfya icalo conse.

Umo pa mbutushi shali muli ilya nkambi ali mukashana witwa Esther. Atile: “Icambipila sana mu bumi kulufya umulume wandi muli iyi nkondo. Bamupikile imfuti. Twaba no mwenso sana. Nga waumfwa umuntu apunda, kutontonkanya ukuti kuli uwaisa mu kukwipaya. Nga wamona umuntu ne mfuti kutontonkanya ukuti alakwipaya. Umutima tawaleikala. Ni kuno fye uko ndaalako ubushiku. Ku mwesu, nshalelaala. Kuno ndaala nga kanya.”

Kalemba wa Loleni! aipwishe ukuti: “Na muli aya matenti umwabomba?”

Esther alisekele no kutila: “Nangu ndaala muli aya matipa, ndalaalako bwino ukucila ifyo nalelaala uko nafuma.”

Ambrose, uwa myaka 10, aikala imyaka yakwe iingi ukubutuka ukuli inkondo pamo no lupwa lwakwe. Atila: “Kuti natemwa ukumona umutende no kubwelela ku sukulu. Na kuba ndekula.”

Kpana, ni kanakashi wa myaka 9 uwakwata amenso ayasuma. Ilyo bamwipwishe ica kubalilapo ico e bukisha, ayaswike bwangu bwangu ati: “Inkondo! Ukulwa!”

Umusango wa nkondo aba bantu babutwike uli uwaseeka muli ino myaka. Ukulingana no lupapulo lumo, pa nkondo shikalamba 49 ishalwikwa ukutula 1990, 46 shalwikwa ukubomfya ifyanso ifikalamba. Ukupusana no lupanga nelyo ifumo, ifyanso fikalamba fikabila ukulamuka na maka pa kufibomfya bwino mu bulwi, ifyanso finono fyalenga ukuti abashaishiba ukulwa na baishiba balelwa inkondo.a Ilingi abapungwe na bana balasendwa mu bushilika no kupatikishiwa ukutapa ifipe, ukulemanika abantu no kwipaya.

Ilingi ishi nkondo tashiba sha pa kati ka fyalo lelo shiba sha bana calo. Abalwa te bashilika bakanshiwa mu bulwi, lelo ilingi bantu abashili bashilika, aba mu misumba na mu mishi. Pa mulandu wa kuti abengi abalwa ni balya bashakanshiwa mu bulwi, tabasakamana pa lwa kutoba amafunde ya bulwi. E co, caliseeka ukusansa icabipisha abaume bashikwete imfuti, abanakashi na bana. Batila mu nkondo sha nomba amapesenti ukucila pali 90 aya bepaiwa bantu abashili bashilika. Mu nkondo sha musango yu ifyanso finono ne fyanso fikalamba filabomfiwa sana.

Kwena, imfuti te shileta inkondo—abantu batendeke ukulwa ninshi amaluti ya mfuti tayalapangwa. Lelo, imfuti shatuulama kuti shalenga abantu ukusalapo ukulwa ukucila ukulanshanya. Ifyanso kuti fyalefya inshiku ubulwi bwingasenda no kulenga ukwipaya ukucilamo.

Ifyanso fikalamba ifyabomfiwa mu nkondo sha nomba fyaleta amafya yabipisha. Muli ba 1990, ifyanso fya musango yu fyaipeye abantu ukucila pa mamilioni 4. Abantu ukucila pa mamilioni 40 ni mbutushi. Ifyanso finono fyalyonaula ubupolitiki, ubwikashi, ubunonshi, ne fifulo fya fyalo fyaba mu nkondo. Amadola iminshipendwa ifyalo fipoosa mu kukumbusuka kwa bukangalume, ukusakamana imbutushi, ukuleta umutende, no kutuma abashilika ku calo ukuli inkondo yengi sana.

Mulandu nshi abantu babomfesha sana ifyanso finono mu nkondo sha nomba? Ifi fyanso fifuma kwi? Cinshi cingacitwa ku kulenga ukuti abantu belabomfya sana ifi fyanso nelyo fye ukuleka ukufibomfya? Twalaasuka ifi fipusho mu fipande fikonkelepo.

[Futunoti]

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 11]

ICIKOPE CA UN 186797/J. Isaac