Inkulo Ili mu Busanso

Paul atile: “Imyeshi ibili naipita ukutula apo nalekele ukuba uwa nsansa kabili uwacincila. Nomba ilyo lyonse nafwaya ukucitapo cimo, ndomfwa ubunang’ani icine cine. Ndabipilwa sana kabili nshikokola ukukalipa, nshaishiba ifyo nkacita pa kuti abantu bang’umfwikishe. Te kuti nondolole ico mbipiilwa muli uyu musango ukwabula ukwenekela.”

Melanie atile: “Ndalila kabili cilankalipa sana mu mutima. Ilyo ndi fye bwino, nshikwata maka. Tapali ico njiipakisha. Nshifwaya ukuba na banandi na kabili. Ndalaala sana. Ilingi line ndafilwa ukwima ukuya ku sukulu kabili ndebwelelako fye pa nshi ilyo lyonse twalemba amashindano.”

TE PAUL fye na Melanie balepita muli ubu bwafya. Ukusapika kulanga ukuti abaice mupepi na mapesenti 8 mu United States balecula ku musango umo uwa kupopomenwa kabili cila mwaka mupepi na mapesenti 4 balapopomenwa icibi. Lelo ifi fipendo tafilelondolola fyonse pa kuti tumfwikishe ubu bwafya, pantu ukupopomenwa ilingi line tabakwishiba bwino limo balakusuulililako fye. David G. Fassler, uwasoma umuntontonkanya wa baice alembele ati: “Na kuba, pa numa ya kupituluka mu fyo basapike pa bana na pa bapungwe, ndecetekela ukuti abaice ukucila pali umo pa bali bane bakapopomenwapo icabipisha ilyo bashilafisha imyaka 18.”

Ifyabipa Ifitumbukamo

Ukupopomenwa kulatumbukamo ifyabipa ku bapungwe. Ca cine, incenshi shasumina ukuti ukupopomenwa kulakuma sana imiliile ya bacaice, ukubafulunganya, ukubalenga ukuba na mafya pa sukulu, no kubalenga ukutendeka ukunwa nelyo ukupeepa ifikola.

Icicililepo ukubipa ca kuti, ukupopomenwa kulalenga abapungwe ukuipaya. Ukulingana na kabungwe ka United States National Institute of Mental Health, abacaice ukufika na ku mapesenti 7 abapopomenwa icabipisha balaipaya.a Ici twalandapo tacilesokolola ubukulu bwa ubu bwafya, pantu caba ukuti pa wacaice onse uwaipaya, ninshi pali na bambi abengi nga nshi abeseshe ukuipaya. Kanshi ni pali uyu wine mulandu lipoti wa ba Carnegie Council on Adolescent Development asosele ati: “Ukuba no muleele wa kubombela pa mafya ya bacaice pali lelo cimo no kuyobwela akayofi. Umulekelesha wa musango yo ulenga inkulo ya baice ukuba mu busanso.”

Bushe Tabakwata Amafya?

Bamo balafilwa ukusumina ukuti abapungwe kuti bapopomenwa. Abakalamba napamo kuti batila: ‘Baice fye aba. Tabakwata amafya, kabili tabakwata na masakamika nga bakalamba.’ Nelyo bushe na bo balasakamikwa? Icishinka ca kuti abacaice balaba na mafya ayaafya sana ukucila na fintu abakalamba bengelenganya. Dokota Daniel Goleman atile: “Inkulo imo imo iyatunguluka mwi sonde lyonse ukufuma pa kutendeka kwa ba 1900 yalishingwana na mafya ya kupopomenwa kukalamba ukucila abafyashi babo—te kumfwa fye ubulanda, lelo kuba no bunang’ani bwine bwine, ukuba uwabundumana kabili uwabombomana, e lyo no kubulwe subilo—mu bumi bwabo. Kabili iyo nshita ya kupopomenwa iletendeka pa mushinku wa bwaice sana.”

Nalyo line, abafyashi abengi kuti bakaana abati: ‘Ifwe twalikulile fye bwino ilyo twali abaice ukwabula no kupopomenwapo. Cinshi kanshi umwana wesu alemonekela bulanda bulanda?’ Lelo abakalamba tabalingile ukulalinganya ifyo bakulile ku fyo abana ba ndakai balekula. Pantu na kuba, cila muntu alikwata inshila amwenamo ifintu ne fyo ankulako kuli ifyo fintu.

Ukulundapo, abapungwe ba lelo baleshingwana no bwafya na bumbi. Dokota Kathleen McCoy alembele mu citabo cakwe ica Understanding Your Teenager’s Depression ati: “Abacaice balekulila mu calo capusana sana ne calo abafyashi babo bakulilemo.” Pa numa ya kulanda pa fintu ifikulu fikulu ifyalwike mu myaka ya ndakai, Dokota McCoy asondwelele ukuti: “Abapungwe ba lelo balaitwishika, balaisuusha kabili tabakwata isubilo, tabali nge fyo twalekula.”

Pa mulandu wa kuti ukupopomenwa nakuseeka sana ku bapungwe, ifipande fikonkelepo fyalalanda pali ifi fipusho fitatu:

• Fishibilo nshi fimo ifya kupopomenwa kwa bapungwe?

• Cinshi cilenga ukupopomenwa?

• Kuti twayafwa shani abapungwe abapopomenwa?

[Futunoti]