Ukucingililwa na Bakapokola—Kuleta Isubilo no Mwenso

ABANTU abengi ku kutendeka kwa myaka ya ba 1800 mu England balikeene ilyo catubulwilwe ukuti kube bakapokola ba kufwala amayuniformu. Baletiina abati ukukwata impuka ya fyanso iiletungululwa no buteko kuli no kubapokolola ubuntungwa. Bamo baletiina abati kuli no kuba bakapokola inengu nga filya cali ku bena France ilyo baletekwa na Joseph Fouché. Lelo, caishilebapinda ukuipusha abene abati, ‘Kuti twacita shani ukwabula bakapokola?’

Umusumba wa London waishileba uwakulisha kabili uwa cuma nga nshi pano isonde; imisoka yalefula ne ci caletiinya aba makwebo. Abalinshi ba bushiku, abaishibishe ukwikata impuupu, na batifitifi balelipilwa balefilwa ukucingilila abantu ne fipe fyabo. Clive Emsley mu citabo cakwe icitila The English Police: A Political and Social History atila: “Abantu abengi, balemona ukuti imisoka ne cimfulumfulu tafilingile ukuba mu calo catumpuluka.” E ico abena London balesubila ukuti ifintu fyali no kuwama kabili bapingwilepo ukukwata bakapokola ba nshita yonse ukutungululwa na Sir Robert Peel. Mu September 1829, bakapokola ba mayuniformu aba mu musumba balitendeke ukubomba.

Ukufuma fye apo bukapokola bwa muno nshiku bwatendekele, kwaliba amasubilo no mwenso, e kutila ukusubila ukuti bali no kuba bucingo no mwenso wa kuti napamo kuti babomfya bubi bubi amaka yabo.

Bukapokola Bwatendeka ku America

Mu United States, umusumba wa New York City e wabalilepo ukukwata bakapokola ba nshita yonse. Ilyo ifyuma fya mu musumba fyalefulilako, ne misoka na yo yalefula. Ilyo calefika muli ba 1830, ulupwa lonse lwalebelenga amalyashi ya bukatu pa lwa misoka ayalelembwa mu nyunshipepala ipya iyanakile umutengo. Ukuilishanya kwa bantu kwalicililemo, kabili bakapokola batendeke ukubomba mu New York mu 1845. Ukutule yo nshita, abena New York balitemwa bakapokola ba ku London na bena London balitemwa bakapokola ba ku New York.

Abena Amerika na bo baletiina ifyaletiina abena England ukuti tacali no kuwama ukukwata impuka ya fyanso iitungululwa no buteko. Lelo ifi fyalo fibili fyapangile inshila shapusanapusana isha kubombela pali ubu bwafya. Abena England basalile ukukwata bakapokola aba tusote twalepa, na mayuniformu ya kafifi abamoneka nga bakanabesa. Balesenda fye inkonto iipi iyo balefisa. Ukufika na lelo bakapokola ba ku Britain tabasenda mfuti kano fye ukuli ifya bukangalume. Lelo, nga fintu ilyashi limo lyasosele, “abantu abengi balemona kwati ici tacakatwalilile . . . baleti mu kuya kwa nshiku bakapokola ba ku Britain bali no kutendeka ukulasenda ifyanso nangu cibe shani.”

Lelo ku United States, ukutiina ukuti amaka ya buteko kuti yabomfiwa bubi bubi e kwalengele bayalula ifunde mu lupapulo lwa mafunde ya United States, ne li funde lya “kupeela abantu insambu sha kukwata nelyo ukwenda ne fyanso.” Ici calengele bakapokola na bo ukufwaya imfuti. Mu kupita kwa nshita, ukubomfya ishi mfuti kwalelenga ilingi line kuleba ubulwi bwa mfuti pali bakapokola ba ku Amerika na bapuupu abo balebutusha. Na cimbi icalengele abena Amerika ukuleka bakapokola babo ukulaenda ne mfuti ni co ilyo bukapokola bwatendeke mu United States ifintu fyali ifyapusaninina na mu London. Mu New York mwali icimfundawila ilyo abantu balefula lubilo lubilo. Ukwisa kwa makana ya bantu balefuma ku Bulaya no kwisa kwa bena Amerika bafiita ilyo Inkondo ya Bana Calo yatendeke mu 1861-65 kwalengele kwaba ukukansana kwa mishobo. Bakapokola bamwene ukuti balekabila inshila shaluma isha kubombelamo.

E ico, bakapokola balemonwa nga balekabilwa, lelo abapatwa. Abantu baliiteyenye ukushipikisha imibele yacilamo iya bakapokola inshita shimo pa kuti kube umutende no mutelelwe. Lelo, mu ncende shimo ishe sonde, bukapokola bwa musango umbi bwaletendeka.

Bakapokola ba Kutiinya

Mu kutendeka kwa myaka ya ba 1800 ilyo bukapokola bwa muno nshiku bwaletampa, abantunse abengi baletekwa ku mabuteko ya ku Bulaya ayakalamba. Ilingi line, bakapokola ba ku Bulaya baleteyanishiwa ukuti balecingilila bakateka te bantu iyo. Nangu fye bena Britain abashatemenwe ukuti bakapokola baleenda ne fyanso mu calo cabo, camoneke kwati balitontonkenye pa kukwata bakapokola bateyanishiwa nga bashilika aba kulenga ifitungu ukulanakila. Rob Mawby mu citabo cakwe icitila Policing Across the World (Bukapokola mwi Sonde Lyonse), atila: “Mu myaka yonse iya bukapokola kwaleba imilandu ya kucita ubukatu, amafisakanwa, ulukaakala, ukwipaya no kubomfya bubi bubi amaka.” Pa numa ya kulondolola ukuti bakapokola ba muli aya mabuteko balelenga ifintu ukuwamako, icitabo cimo cine cilundapo ukuti ici calengele “ifyalo ifinamupalamano ukutontonkanya pa kukwata bakapokola ba kutungululwa no buteko te kutungululwa na bantu iyo.”

Pa mulandu wa kutiina ukusangukila ubuteko, amabuteko yaletekwa na bakateka ba lucu ilingi line nga nshi yalebomfya bakapokola ba mu bumfisolo nge nengu ku kulengula abatekwa babo. Bakapokola ba musango yo balalungulusha abantu pa kuti basokolola ifyebo kabili balepaya abo baletunganya ukuti kuti baimina ubuteko nelyo ukubapoosa mu fifungo ukwabula ukubalubulwisha. BaNazi balikwete ba Gestapo, ku Soviet Union kwali ba KGB, na ku East Germany kwali ba Stasi. Ku ca kupapusha, ba Stasi baingishe bakapokola 100,000 e lyo na ba kulengula mupepi na 500,000 ku kulama abantu abali mupepi na mamilioni 16. Bakapokola ba muli ba Stasi mu bumfisolo balekutika ku malyashi abantu balelanda pali foni ubushiku na kasuba kabili balesunga ifyebo pa lwa bantu abengi nga nshi mu calo. John Koehler mu citabo cakwe icitwa Stasi asoso kuti, “bakapokola ba Stasi tabalesalulula kabili tabakwete na nsoni. Bashimapepo, pamo na balashi ba pa muulu aba mwi calici lya Protestanti ne lya Roma Katolika abengi balebengisha incito ya kuba inengu. Amaofeshi yabo na mulya bekala ku kuumfwa abaisa ku cilapilo konse kwaleba tumashini twa kukopa amashiwi.”

Lelo, bakapokola batiinwa basangwa sana mu mabuteko yakwata bakateka ba lucu. Bakapokola ba mu misumba ikalamba balipeelwa umulandu wa kutiinya ilyo balebomfya amaka ku kulenga abantu bomfwile amafunde, maka maka nga baleceeceeta sana abantu ba mpendwa fye. Ilyo inyunshipepala imo yalelanda pa lwe shiku lyasabankanishiwe sana ilyacitilwe mu Los Angeles, yasosele ukuti “ili shiku lyalangile ukuti bumpulamafunde bwa bakapokola nabucila mu cipimo kabili e cilengele ukubikako ne shiwi lipya ilyo baleti: kapokola mpulamafunde.”

E ico, abalashi ba buteko balepusha amepusho abati, Cinshi bakapokola bengacita ku kuwamya ishina lyabo? Pa kwesha ukukomailapo ukuti umulimo wabo wa kwafwa abantu, impuka sha bakapokola ishingi shalyesha ukubomba imilimo ya bukapokola iyafwako abekashi.

Isubilo lya Bukapokola bwa Kwafwa Abekashi

Ulutambi lwa bena Japan ulwa bukapokola bwa kwafwa abekashi nalutemwikwa na ku ba mu fyalo fimbi. Ukulingana no lutambi, bakapokola ba ku Japan babombela mu maofeshi yabo ayanono apaba fye bakapokola ba mpendwa ababomba ifipani. Uusambilisha pa lwa buntalamisoka umwina Britain kabili uwaikele ku Japan pa nshita yalepa, Frank Leishman atile: “Umulimo usuma uubomba impuka shinono isha bakapokola walishibikwa bwino: umulimo wa kulanga abantu ukwa kulola mu misebo iingi ishakwata mashina iya ku Japan; ukwashimisha abantu abasangilishiwa ku mfula imyamfuli iyo abene bashilalondola; ukushininkisha ukuti bakabomba ba mu maofeshi abakolelwe banina ishitima lya kulekelesha ukuya ku myabo; ukupandako amano pa ‘mafya ya bekashi.’” Bukapokola bwa kwafwa abekashi e bwalenga sana icalo ca Japan ukwishibikwa ukuti mu misebo tamwaba lukaakala.

Bushe uyu musango wa bukapokola kuti wabomba kumbi? Bamo abasambilila pa fya buntalamisoka batampile ukumona ifyo bengasambililako. Ubuyantanshi bwa ndakai mu fya kumfwaninamo bwalenga bakapokola ukutaluka ku bantu babombela. Ilelo, mu misumba iingi, cimoneka kwati umulimo wa bakapokola wa kubutukila fye ukuli ifya bukangalume. Cimoneka kwati ubufwayo bwa kubalilapo ubwa kucincintila imisoka tabupooselweko amano. Pa kwankula kuli iyi mibele, bukapokola bwa kwafwa abekashi na kabili nabuseeka.

Bukapokola bwa Kwafwa Abekashi

Dewi, kapokola wa ku Wales asosa ati: “Ici kwena cilabomba; cilacefyako imisoka. Bukapokola bwa kwafwa abekashi e bulya ubwa kuti abekashi abene bali abapempwila pa lwa mutelelwe mu ncende yabo. Tulateyanya inshita sha kukumana pa kuti abena mupalamano beshibane, ukwishibana amashina na manambala yabo aya mafoni, no kuumfwa ifyo bengacincintila imisoka. Ndaipakisha ici cintu pantu cilalenga abena mupalamano ukuyumfwa nga ba bwananyina. Ilingi line abantu tabeshibana no kwishibana mu fitente bekala. Uyu musango ulabomba pantu ulenga abantu ukuba abapempwila sana.” Cilalenga na bakapokola baleumfwana na bantu.

Cimbi icacitwa ca kukoselesha bakapokola ukulangulukilako sana abaponenwe no busanso. Jan van Dijk, uwa ku Netherlands uwaishibisha ifya baponenwa na masanso alembele ati: “Bakapokola bafwile ukusambilishiwa ukuti inshila balandilamo ku baponenwe no busanso yalicindama sana filya fine fye ne nshila dokota alandilamo ku mulwele na yo yacindama.” Mu fifulo ifingi bakapokola na nomba tabamona ulubuli lwa mu ng’anda no kulaalana kwa kupatikisha nge misoka ine ine. Lelo Rob Mawby atila: “Mu myaka ya nomba bakapokola balyaluka mu fyo bamona ulubuli lwa mu ng’anda no kulaalana kwa kupatikisha. Lelo bacili balekabila ukuwamyako sana.” Cimbi ico bakapokola napamo bonse fye bafwile ukupempwila ca kubomfya amaka bubi bubi.

Ukutiina Amafisakanwa Muli Bukapokola

Ukutunga ukuti bakapokola kuti batucingilila inshita shimo cimoneka kwati kuibepa, maka maka ilyo twaumfwa amalyashi ya fintu bakapokola bapoka amafisakanwa. Amalyashi ya musango yo yalomfwika ukutula fye apo bukapokola bwatendekele. Ilyo icitabo ca NYPD—A City and Its Police calelanda pa mwaka wa 1855 calandile ukuti “abena New York cilebafya ukwishiba ubupusano pa mupupu na kapokola.” Icitabo citila Faces of Latin America, ica kwa Duncan Green, cishimika ukuti bakapokola kulya “cashimikwa ukuti balapoka amafisakanwa icine cine, tababomba bwino, kabili tabacindika insambu sha bantunse.” Mushika wa mpuka ya bakapokola 14,000 iya ku Latin-America atile: “Cinshi mwingenekela kuli kapokola uufola indalama ishishifika na ku [madola 100] cila mweshi? Kuti acita shani nga bamupeela amafisakanwa?”

Bushe ubwafya bwa mafisakanwa bwakula shani? Icasuko cishintilila pa untu mwaipusha. Kapokola wa ku North America uwabombeele mu musumba wa bantu 100,000 ayasuka ati: “Ca cine kwaba bakapokola bamo aba bufumfuntungu, lelo bakapokola abengi bafumacumi. Ifyo cine cine e fyo ine namona.” Lelo, uufwailisha pa lwa misoka uwabomba pa myaka 26 mu calo cimbi ayasuka ati: “Ine mona kwati ubwafya bwa mafisakanwa bwaba fye konse konse. Banono sana bakapokola abafumacumi. Nga ca kuti kapokola aya mu kumona ing’anda umo impuupu shibile kabili asanga indalama, napamo kuti asenda. Nga asanga ifipe fyaibwa, ali no kubuulapo fimo fibe fyakwe.” Mulandu nshi bakapokola bamo bonaikila?

Bamo pa kutampa balaba ne mibele isuma lelo balanakila ku kusonga kwa banabo abatemwa amafisakanwa kabili balasongwa ku mibele yabipa iya bapupu abo bamona ilyo balebasupila. Icitabo citila What Cops Know cilanda pa fyalandile kapokola umo uwa ku Chicago ati: “Bakapokola bena, balishiba ububi pa mulandu wa ncito yabo. Bashingwana na bwene. Balabwikata . . . balabusonda . . . balabununsha . . . balabumfwa . . . balabubombelapo.” Ukubombela umwaba ububifi bwa musango yu lyonse kuti kwasonga umo ukwabula no bwafya.

Nangula bakapokola balabomba umulimo ukankaala, tababa e kupikulula kwine kwine ukwa mafya. Bushe kuti twasubila ifyawamako?

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 8, 9]

“Bakapokola ba ku Britain Basuma Nga Nshi”

Abena Britain bali pa batanshi ukukwata bakapokola ba nshita yonse. Balefwaya amekashi yabo ukuteyanishiwa bwino—nga filya ifikocikala fyabo ifyaleenda bwino ukwabulo kucelwa. Mu 1829 cilolo wa cipani cilolekesha pa fya mu kati ka calo Sir Robert (Bobby) Peel, anashishe Ing’anda ya Mafunde pa kuti basuminishe Bakapokola ba mu Musumba wa London, no kubika amaofeshi yakalamba mu Scotland Yard. Pa kubala aba bakapokola tababatemenwe pa mulandu wa kulimuna bacakolwa na ba njuka, lelo mu kuya kwa nshita, aba bakapokola baishiletemwikwa ku bantu.

Mu 1851, abena London bali ne nsansa ukulaalika abekala calo ku Bulangisho Bukalamba no kwisakumbwa ifyo amaindastri ya ku Britain yabombele bwino. Abeni balipapile ukumona imisebo yabamo umutelelwe umushali bacakolwa, bacilende, na bamululumba. Bakapokola balebomba bwino ukutungulula amabumba, ukubafwako ukusende fipe, baleafwa abantu ukuciluka imisebo, no kutungulula fye abakoloci kuli bamotoka. Te ca kupapa kanshi umulandu abena Britain pamo na batandashi ba ku fyalo fimbi balesosela abati “Bakapokola ba ku Britain basuma nga nshi.”

Calemoneka kwati balebomba bwino sana mu kucincintila imisoka ica kuti umulashi wabo mu musumba wa Chester mu 1873 aelengenye ukuti kukaba inshita ilyo imisoka ikafumishiwapo umupwilapo! Bakapokola batampile no kuteyanya imibombele ya ba ambyulansi ne ya kushimya umulilo. Bateyenye utubungwe utwalepeelako abapiina ifya kufwala ne nsapato. Bamo bapangile amakalabu ya bakalume, ukuya inyendo sha kutandalila ififulo fimbi, no kuya mu kukokolokako.

Kwena, iyi mpuka ya bakapokola iipya na yo yalikwete amafya ukukuma ku mafisakanwa no bukatu. Lelo abengi baleumfwa bwino ukusungilila umuyano ukukanabomfya sana amaka. Mu 1853, bakapokola mu Wigan, ku Lancashire, bailelolenkana na bashimikoti abafwitile imilimo. Umukalamba wabo uwashipa, uwakwete fye bakapokola 10, alikaaninine ukubomfya imfuti sha mwine wa mukoti. Icilelangilila imibele yaishileko, ni kalata yapokelele Hector Macleod mu 1886, ilyo na o aingile bukapokola nga wishi. Ukulingana ne fyo yayambulwa mu lupapulo lutila The English Police, yasosele ukuti: “Nga wakaluka, abantu tabalekulangulukilako . . . Ntangishako abantu pantu uli mubomfi wa bekashi, abo waebwa ukubombela pali ino nshita, kabili mulimo obe ukutemuna abo bantu pamo na mushika obe.”

Hayden, uwali mushika wa bakapokola kale mu London atila: “Lyonse twalesambilishiwa ukuilama pantu pa kuti kapokola abombe bwino kano abantu balemutungilila. Tatwalebomfya inkonto shesu kano fye nga cayafya sana, ne ci calengele bakapokola bamo ukukanabomfyapo inkonto umo batampile bukapokola bwabo mpaka baleka ne ncito.” Cimbi icalengele abena Britain ukutemwa bakapokola babo cali ni filimu ya pa TV imo iyo batambile pa myaka 21 iyaleitwa Dixon of Dock Green. Iyi yali pali kapokola umo uwa bufumacumi uwaishibe onse uwaleikala mu cifulo alebombela. Napamo iyi filimu yakoseleshe bakapokola ukucita ifyali muli ilya filimu, lelo yakoseleshe abena Britain ukutemwa bakapokola.

Ifintu mu Britain fyalyalwike muli ba 1960, kabili ukutemwa abalashi kwapyenwepo no kubatwishika. Amalipoti ya mafisakanwa na kapaatulula ka mishobo yaonawile ishina lya bakapokola muli ba 1970, te mulandu no kubombesha kwabo ukwa kuti abantu balebatungilila ukupitila muli bukapokola bwa kwafwa abekashi. Muli ba nomba line, pa numa ya kupeelwa imilandu iingi iya kuba na kapaatulula ka mishobo no kubepa pa kuti bashinine abantu imilandu, bakapokola baleesha na maka ukuwamyako imibele yabo.

[Abatusuminishe]

Icikope cili pa muulu: http://www.constabulary.com

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 10]

Icipesha Amano mu New York?

Ilyo bakapokola baibikilishako, ififumamo limo filawama icibi. Kale umusumba wa New York waishibikwe ngo musumba uwabamo sana ubusanso, kabili ku mpela ya ba 1980, bakapokola batompoka balifililwe ukucincintila imisoka. Amafya ya fya ndalama yalengele ubuteko bwa muli ulya musumba ukuleka ukulundako amalipilo no kucefyako impuka ya bakapokola. Abashitisha imiti ikola balifulileko kabili calengele kube ulukaakala ulwingi icine cine. Abekashi ba mu kati na nkati ka musumba pa kusendama lyonse baleumfwa ukulila kwa mfuti. Kwali ukulwa kwa mishobo mu 1991, kabili bakapokola bene balimine ibungwe ku kuilishanya pa mafya yabo.

Lelo, mushika wa bakapokola umupya alefwaya ukucincimuna bakapokola, alekumana na bene lyonse no kupanga imingalato, mu ciputulwa ca musumba cimo na cimo. James Lardner na Thomas Reppetto mu citabo cabo icitila NYPD balondolwele ati: “Umukalamba wa batifitifi nelyo umukalamba wa ciputulwa cilolekesha pa fya miti ikola, bantu abo bamushika ba ciputulwa cimo na cimo ica mu musumba balebelenga fye mu nyunshipepala lelo abo balemona fye limo limo. Lelo nomba bonse baikele pamo pa maawala ayengi.” Ifipendo fya misoka fyatendeke ukubwela pa nshi. Cashimikwe ukuti ukwipaya kwalibwelele pa nshi sana ukufuma muli ba 2,000 mu 1993 ukufika kuli 633 mu 1998—e cipendo cacepeshapo mu myaka 35. Abena New York batampile ukulanda pa cipesha amano. Ukubwela pa nshi mu mpendwa ya misoka yalecitwa lipoti ku balashi mu myaka yapita 8 kwaba amapesenti 64.

Bushe cali shani pa kuti ifintu fiwameko nge fi? The New York Times iya January 1, 2002, yatubulwile ukuti cimo icalengele uku kutunguluka cali kulinganya ifipendo fya misoka ukubomfya kompyuta, “iibebeta iciputulwa ne ciputulwa cila mulungu ku kumona amafya no kubombelapo ilyo line fye yaimako.” Uwali kale umukalamba wa bakapokola Bernard Kerik alondolwele ati: “Twalebebeta ukumona uko imisoka yalecitika, umulandu yalecitikila e lyo twaletumako impuka [sha bakapokola] ne fibombelo no kushininkisha ukuti isho ncende shasakamanwa. E fya kucita pa kucefyako imisoka.”

[Icikope pe bula 7]

E fimoneka amaofeshi ya bakapokola aya ku Japan

[Icikope pe bula 7]

Kapokola usopa bamotoka mu Hong Kong

[Icikope pe bula 8, 9]

Ukusopa ibumba ku cibansa ca mupila ku England

[Icikope pe bula 9]

Imilimo ya bakapokola imo ya kwafwa abasangwa mu busanso