Imisango Yalekanalekana iya Mpatila

Frederick Mukalamba, Imfumu ya ku Prussia alembele ati: “Nga mwapwisha impatila kuti yabwela na kabili.”

RAJESH ekala mu Paliyad, umushi wabela mu India. Aleenda amaminiti 15 ku kuyatapila aba pa ng’anda amenshi. Ici cali ni pa mulandu wa kuti wene na bambi aba mu mushi balibabindile. Atila, “Tabatusuminishe ukubomfya amapompi yali mu mushi ayo abakankaala balebomfya.” Ilyo ali pa sukulu, Rajesh na banankwe tabaleikata fye na ku mupila uo abana bambi baleangasha. Atila, “Mu nshita ya kuteya umupila, twaleangasha amabwe.”

Christina umupungwe, uwafuma ku Asia uwikala ku Bulaya atila, “Nalishiba ukuti abantu balimpata, lelo nshaishiba umulandu bampatila.” Alanda ati, “Ndomfwa ububi kabili ilingi line ifyo ncita kwikala fye neka, lelo ukwikala neka takungafwa.”

Stanley uwafuma ku West Africa atila, “Nasambilile ukuti kwaliba impatila ilyo nali ne myaka 16. Abantu fye bambi bambi abo nshaishibe no kwishiba banjebele ukukuuka mu musumba. Abantu bamo aba mu mutundu wandi balibocelele amayanda yabo. Batata balibaleseshe ukusenda nelyo ukubomfya indalama shabo ishali mu banki. Pa mulandu wa ici natendeke ukupata umutundu uwali ne mpatila kuli ifwe.”

Rajesh, Christina, na Stanley aba bonse balicula pa mulandu wa mpatila, kabili tababa beka. Koichiro Matsuura umukalamba wa United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization (UNESCO) alondolola ukuti, “Abantu abengi lelo balatwalilila ukucula pa mulandu wa mpatila ya mushobo, ukucushiwa no kupatwa pa mulandu wa kufuma ku fyalo fimbi.” “Imibele ya musango yo iyabipa iyabako pa mulandu wa bututu ne mpatila, yalenga mu fyalo ifingi mwaba ukulwishanya kabili kwalenga abantu ukucula sana.”

Nga tamwaculapo pa mulandu wa mpatila, kuti cakosa ukumfwikisha ifyo abaculako bomfwa mu nkuntu. Ibuuku lya kuti Face to Face Against Prejudice lyatila, “Bamo cibakalipila fye mu mutima e lyo bambi nabo balabwekeshamo ukupata bambi ukucilamo.” Bushe impatila, icena shani ubumi bwa bantu?

Ngo mushobo wenu ni ulya basuula, mukasanga kuti abantu balemukankamba, ukumulolesha misuula misuula, nelyo ukulanda bubibubi pa mushobo wenu. Kuti cayafya ukusanga incito kano fye nga kubomba incito ya bucibombebombe iyo bambi bashingabomba. Napamo kuti cayafya no kusanga ing’anda iyalinga. Abana benu kuti babatalusha ku bana bambi nelyo ukubapata kubo basambilila nabo pa sukulu.

Icacilamo kubipa, impatila kuti yalenga abantu ukucito lukaakala nelyo fye ukwipaya bambi. Cine cine amalyashi ya kale yalanda pa fya kumwenako fya kukalifya ukuletwako no lukaakala ne mpatila ya mushobo—ukubikapo no kwipayaulula e lyo ne nkondo ya pa kati ka mitundu.

Impatila ya Myaka na Myaka

Nangu fye Bena Kristu inshita imo balipatilwe. Ku ca kumwenako, pa numa fye ya mfwa ya kwa Yesu, aba Bena Kristu baliculile icabipisha. (Imilimo 8:3; 9:1, 2; 26:10, 11) Imyaka 200 iyakonkelepo, abaleitunga ukuba Abena Kristu balibacushishe sana. Tertullian uwaliko mu myaka ya ba200 alembele ati: “Nga kwaba icikuko baletila Bena Kristu balenga, baposeni mu nkalamo shibalye.”

Ukutendeka mu mwanda wa myaka uwalenga 11 kwali inkondo sha mipepele, kabili abaYuda balipatilwe mu Bulaya bonse. Ilyo icikuko ca Bubonic caponene mu calo conse, ukwipaya mu myaka fye iinono abantu imintapendwa aba mu Bulaya, calyangwike ukubepesha abaYuda, apo kale kale balipatilwe ku bantu abengi. Jeanette Farrell mu citabo cakwe ica Invisible Enemies alemba ati: “Babepeshe icikuko ukuti e calengele lupato, kabili ulupato lwalengele abantu abali no mwenso wa cikuko ukutontonkanyo kuti abaYuda e balengele ukuti kube icikuko.”

Mu kupita kwa nshita umwaume umu Yuda ku kapinda ka ku kulyo aka France, “alandile apabuuta” ilyo balemucusha ukuti abaYuda e balengele kwaba cikuko pantu babikile sumu mu fishima. Kwena ukulanda kwakwe kwalimo ubufi lelo ifyebo fyalisabankanishiwe ukuti ifyo alandile fyali fya cine. Tapakokwele abaYuda bonse balibepeye mu Spain, mu France, na mu Germany. Cimoneka kwati tapali uwapooseleko amano ku kwishiba ukuti abalengele ubu bwafya—ni bakwindi. Kabili banono bamwene ukuti abaYuda nabo balifwile ku cikuko nge fyo cali kuli bambi!

Impatila ya mushobo nga yacilamo sana, kuti yatwalilila pa myaka iingi. Lwa pa kati ka myaka ya ba1900, Adolf Hitler alengele impatila ukukula pa kubepesha abaYuda ukuti e balengele Germany ukucimfiwa mu Nkondo ya Calo iya Kubalilapo. Ilyo Inkondo ya Calo iya Cibili yapwile, Rudolf Hoess—mushika wa fita fya baNazi mu nkambi ya Auschwitz atile: “Abashilika besu ne funde twapampamike lyali lya kuti tufwile ukucingilila abena Germany ku baYuda.” Pa “kucingilila aba Germany,” Hoess ashininkishe ukuti abantu mupepi na 2,000,000 balofiwa, abafulilepo bali baYuda.

Ku ca bulanda, nangu ca kuti napapita imyaka iingi, ukucula kucili kuletwalilila. Ku ca kumwenako mu 1994, kwali impatila ya mushobo mu East Africa pa kati ka baTutsi na baHutu. Icafuminemo mu lupato lu ca kuti abantu mupepi na 500, 000 balifwile. Magazine wa Time atile, “Takwali ukwa kubutukila. Abantu abengi babepaile mu ma calici mwine umo baile mukuuba. . . . Kwali kulwa ukwakumine fye bonse, te kuti tukulondolole, abantu bali ne cilaka ca kwipaya ica kuti abapuswike balifulunganishiwe no kufilwa kulanda.” Nangu fye bana abanono baliculile ku lukaakala. Umwikala calo umo atile, “Rwanda ka calo akanono lelo e mwaisula ulupato lonse ulwaba mu calo.”

Ifimfulunganya ifyalengele icalo caleitwa Yugoslavia ukwakanikana fyalengele imfwa sha bana calo ukucila pali 200,000. Nangu fye bena mupalamano abaikele pamo mu mutende pa myaka iingi batendeke ukwipayana. Banamayo abengi balicendelwe, kabili abantu abalundwako amamilioni yane bali imbutushi pa mulandu wa nkondo ya pa kati ka mitundu.

Ca cine ukuti te mpatila yonse iitungulula ku kwipaya, lelo impatila ilapatulula abantu kabili ilabakalifya. Lipoti wa nomba line uwafumine kuli ba UNESCO atile: Te mulandu no kwingilishiwako kwa kulanshanya ukubako pa kati ka bantu, utwampani, ne fyalo, akapatulula ka mushobo ne mpatila “kalemoneka ukuya kalekulilako mu fyalo fingi.”

Bushe kuli icingacitwa pa kufumyapo impatila? Pa kuti twasuke ilyo lipusho, tulekabila ukwishiba ifyo impatila itendeka mu mintontonkanya ne mitima ya bantu.

[Akabokoshi pe bula 21]

Ifyo Impatila Itendeka

Mu citabo cakwe ica kuti The Nature of prejudice, Gordon W. Allport alumbula imisango isano iya kwishibilako abantu ababa ne mpatila. Umuntu uwaba ne mpatila ilingi line alalangishapo imo pali iyi mibele nelyo ukucilapo.

1. Ukulengulula. Umuntu alacefya abantu abo apata.

2. Ukusengauka abantu bamo. Tafwaya umuntu nangu umo uwa uyo mushobo.

3. Ukusobolola. Alasobolola abafwile ukunonkelamo mu fintu pamo nga amasambililo ne fifulo fya kwangalilamo, ifipatala ne fyashala fimbi.

4. Ukucena bambi. Alacita ulukaakala pa kuti acena abantu abo apata.

5. Ukulofya abantu. Alaitumpa mu mukwafwilisha ukulofya imitundu no kwipayaula abantu abengi.

[Icikope pe bula 20]

Mu Tanzania Benako, inkambi ya mbutushi, pa May 11, 1994

Namayo aletuusha mupepi na po atekele ifya kutapilamo amenshi fyakwe. Imbutushi ukucila pali 300,000, abengi bali baHutu abafumine mu Rwanda, babutukile ku Tanzania

[Abatusuminishe]

Uwakopele icikope ni Paula Bronstein/Liaison