Imisepela Ili mu Bwafya

◼ Mu United States, umwana we sukulu uwa myaka 15 aombele imfuti mu bo asambilila na bo, aipayapo babili no kucenapo 13.

◼ Mu Russia, imisepela yakolelwe yaipeye akakashana ka myaka 9 bunkalwe bunkalwe no kupuma ba wishi no mufyala wa kakashana.

◼ Mu Britain, umulumendo wa myaka 17 apumine umwaice mubiye no kumulasaula umwele. Aebele bakapokola ati: “Kwena pa kubala, nshacilafwaya ukumwipaya, nomba ilyo nacimona umulopa nacitila kamupwishishishe fye.”

IFINTU fya kupapusha nge fi filacitika fye sana. Taficitika fye limo limo iyo. Icipande cali mu lupapulo lwa Professional School Counseling catile: “Umu twaikala fwe bantu, ulukakaala lucitwa ne misepela, bwafya ubukalamba icine cine.” Ifilecitika e filelanga ukuti ifi ulu lupapulo lwalanda fya cine.

Akabungwe ka U.S. National Center for Education Statistics katile nangu line ulukakaala mu masukulu ya mu United States nalucepanako, “mu 2001 abana be sukulu amamilioni yabili aba myaka 12 ukufika 18 balicenenwe mu lukakaala nelyo ukwibilwa pa sukulu.” Kabili ukupumwa no mucusha pa masukulu filefulilako cila bushiku.

Lelo ulukakaala lucitwa ne misepela talulekuma fye abana be sukulu aba mu United States iyo. Ulupapulo lumo lwine lwatile: “Mu myaka isano, ukufuma mu 1997 ukufika mu 2001, bakafundisha abacenenwe mu lukakaala pa masukulu baali 1.3 millioni, kabili pali aba pali abaibilwe 817,000 e lyo aba bambi 473,000 balibalungulwishe sana.” Kabili, bakafundisha bamo bamo aba ku praimari na ku sekondari, balibapangile ukubacena ku mwana we sukulu, kabili bamo bena balipuminwe no kupumwa.”

Nga ku fyalo fimbi kwena kwaba shani? Abasabankanya ilyashi bamo batile: “Ku China, abana bampulamafunde abaiketwe mu 2002 bali 61,916 lelo mu 2003 balifulileko, bafikile 69,780.” Fimbi ifyo balandilepo mu lyashi fya kuti “abaice abapanga amabumba ya bampulamafunde e bacitile sana ulukakaala.” Mu mwaka wa 2003, ku Japan na ko kwafumine ilyashi lya kuti mu myaka 10 iyapita, nga kupenda imilandu yonse iyacitika, pa bacitile milandu, hafu bali misepela.

Imiti Ikola Ileonaula Imisepela

Ubwafya bumbi buli mu fyo imisepela ileyonaula. Ukulingana na kabungwe ka U.S. National Institute on Drug Abuse, pa kuti imisepela mu calo ipwishe sukulu lya ku sekondari ninshi hafu yalibomfyapo kale imiti ikola. Kabili aka kene kabungwe katile: “Imisepela ya nomba ilenwa sana ubwalwa. Abana be sukulu abengi sana balanwapo ubwalwa ilyo bacili pa sukulu lya ku sekondari, (77 pesenti); kabili mupepi na hafu balanwa ilyo tabalafika na mu gredi 8.”

Ubulalelale

Muli ino myaka ilyo bulwele bwa AIDS bwanene, takuli uushaishiba ukuti ukucito bupulumushi kuipaya fye. Nomba abacaice abengi bamona ubulalelale kwati nakalimo cangalo fye. Imisepela imo imo ku Amerika nga ilefwaya ukutila ukucita ubupulumushi no muntu mu lupita fye kwiumfwika ukuti ce shiku isosa ukuti: “kwangala fye.” Batila ni ‘cibusa musuma,’ nga balelanda pa muntu uo bacita fye nankwe ubupulumushi capwila na po pene.

Kalemba wa lyashi Scott Walter ashimika amaparte abaice bakwata ku nse ya musumba ukuba ukucita ubulalelale bwa kapela makufi ilyo abafyashi babo bali ku ncito. Kwali parte imo uko umukashana umo atile “aali no kubembuka na balumendo bonse fye abali ku parte. . . . Abaice abali fye ne myaka 12 na bo bene balabako ku maparte ya musango yu.”

Bushe ici camuponya pa musao? Ababebeta ifyo imisepela icita ubulalelale bena tacibaponya pa musao. Dr. Andrea Pennington alembele ukuti: “Mu myaka 20 iyapita, twalimona ukuti abalecita ubulalelale baice sana. Tatupapa na kupapa ukumona uko utulumendo no tukashana utuli fye ne myaka 12 tulecita ubupulumushi.”

Icakalifye sana imitima ni cilya calembelwe mu nyunshipepala ya USA Today, ica kuti: “Mu United States abaice abengi sana . . . bali ne cimusango ca kufyompana ifya mfwalo. . . . Abaice bena bamona kwati ukucite fi ‘te bupulumushi.’” Ukulingana no kufwailisha kwacitilwe pa bakashana 10,000, abakashana “8,000 batile ni banacisungu, nomba pali aba bene, paali 2,000 abali no musango wa kufyompa ifya mfwalo. E lyo abakashana 2,160, batile ‘ukufyompa ica mfwalo cintu tucita no mwaume nga tuleangala.’”

Na ku fyalo fimbi na ko kwine ubupulumushi bulefulilako. Akabungwe ka UNESCO katile: “Imisepela ya ku Asia ilelwalako ubulwele bwa HIV pa mulandu wa bupulumushi ilecita na bantu balekanalekana, kabili abaice abengi kuno balesuula ‘imisango isuma’ iyo abafyashi babo abena Asia babafunda.”

Bushe kwaba na fimbi ifilelanga ubwafya buli ne misepela? Ulupapulo lwa Women’s Health Weekly lwatile: “Pa bakashana imisepela 100 abali ne myaka pa kati ka 16 na 19, 25 bakapita mu bwafya bwa kukungumana icibi ica kuti balafilwa no kubombe milimo.” Lelo na baume na bo balakungumana. Ukulingana no lupapulo lwa U.S. News & World Report, cila mwaka imisepela 5,000 balaipaya. Kabili ulupapulo lumo lwine lwatile, katwishi ne cilelenga batini, “abalumendo baleipaya sana ukucila abakashana pantu pa mwanakashi umo uwaipaya ninshi kuli abalumendo 6 abaipeye.”

Cine cine, imisepela ya ino myaka ili mu bwafya. Bushe cinshi cilelenga?

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 3]

STR/AFP/Getty Images