Ukunwesha Ubwalwa No Bumi Bwenu

“Santé!” “Salute!” “Za vashe zdorovye!” “Chuc suc khoe!” Ku France, ku Italy, ku Russia, na ku Vietnam, ilyo abantu bakumana na banabo ku kunwa ubwalwa, ifi e fyo baposhanya. Aya mashiwi yalola mu kuti: “Mube no Mutende.” Nomba icipapusha ca kuti abengi balanwa ubwalwa ica kuti mwafuma ne mfwa.

UKUNWESHA ubwalwa bwafya ubukalamba. Akabungwe ka World Health Organization katila: “Bamo ubwalwa banwa bwa kutila kuti bwasuka bwabaletela amafya pamo nga ukulwala, ukukanatontonkanya bwino no konaula indalama.” Kabili aba bantu banwa ukucila mu cipimo ico abasambilila pa bumi bapima nelyo ico ifunde lya buteko lyalanda. Bambi na bo nangu ca kutila tabalatendeka ukumfwa ububi nga tabanwine, balanwa ica kuti tapapita na nshita, ubwalwa bulabalwalika, nelyo ukulenga baleka ukutontonkanya bwino. E lyo kwaba na bafilwa ukwikala ukwabula ukunwa. Uufilwa ukwikala fye ukwabula ukunwa, anwa fye umo shacela nangu ca kutila ubwalwa bulamuletela amafya, pantu tomfwa bwino nga tanwine.

Pano calo, bonse abanwesha ubwalwa balaba na mafya, nampo nga bakalamba nelyo baice, baume nelyo banakashi. Bushe cinshi ubwalwa bucita ku mubili? Malwele nshi yafuma mu kunwesha ubwalwa? Cipimo nshi ica bwalwa ico batila e calinga?

Ubwalwa Bulalenga Umuntu Ukukanatontonkanya Bwino

Ethanol iyaba mu bwalwa ubwingi, ilalenga bongobongo yaleka ukubomba bwino. Na kuba umo nga nakolwa ciba kwati anwine sumu. Ubwalwa nga bwafula mu mubili kuti bwalenga umuntu afwa icipuupu nelyo ukufwa fye. Ku ca kumwenako, abana be sukulu abengi mu Japan, nga balenwa, batemwa ukukunkumwina ubwalwa mpaka bwapwa, ne ci cilenga abengi ukufwa cila mwaka. Umubili ulasundula ubwalwa pa kuti tabonawile bumi, lelo palapitako inshita pa kuti cibe fyo. Nga ca kutila umuntu anwa ubwalwa lubilo lubilo, bulafula sana mu mubili kabili butendeka ukupumfyanya imibombele ya bongobongo. Bucita shani ifyo?

Bongobongo e icitapo fimo pa kuti umuntu alelanda, alemona, alecita ifintu, no kuba fye ifyo aba. Nomba umuntu nga anwa ubwalwa, imibombele ya nsandesande sha muli bongobongo ilaaluka, limo kuti yawama nelyo yabipa. Kanshi na bongobongo itendeka ukweba umubili ukucita fimbi fye, taibomba ifyo ibomba lyonse. E mulandu wine umuntu nga anwa ubwalwa ubwingi alekela ukulanda bwino no kumona bwino, no kutendeka ukutalantanta pa kwenda e lyo no kucita fye icili conse ico atemwa ukwabula no kumfwa insoni. Ifi fyonse filanga fye ukutila nakolwa.

Nga ca kutila umuntu aba cakolwa pa nshita ntali, bongobongo ilabelesha ukusundula ubwalwa ica kuti nangu nanwa ilabomba fye bwino. Ici cilenga umuntu akunkuma, aleka ukukolwa nangu ca kuti anwa icipimo ca bwalwa bwalemukola kale. Bongobongo nga yabelesha ukumfwa ubwalwa mu mubili, umuntu alaleka ukumfwa bwino nga tanwine pantu taibomba bwino nga tamuli bwalwa mu mubili. Umubili ulafwaya ubwalwa pantu e fyo ubeleshe. Nga ca kutila umuntu tanwene ubwalwa, bongobongo taibomba bwino kabili kuti mwamwishibila fye ku kukanashikatala, ukukanka, nelyo fye ukuponapona kwati wa cipumputu.

Cimbi na co ico ubwalwa bucita ku mubili, konaula insandesande sha kuli bongobongo, no kulenga bongobongo yalamoneka ifyo ishaba. Nangu ca kutila insandesande shimo shilabukuluka umuntu nga aleka ukunwa, shimo shilafwililila, ne ci cilenga umuntu ukuba ne cilafi, e lyo no kukanatontonkanya bwino. Icingalenga bongobongo ukonaika, te kunwa fye ubwalwa pa nshita ntali. Ukulingana ne fyo bafwailisha, no kunwa fye ubwalwa pa nshita fye iinono kulonaula bongobongo.

Ubulwele bwa ku Libu na Kansa

Ilibu lilaafwa sana umubili ukusungulula ifya kulya, ukonaula utushishi utuleta amalwele, ukulenga umulopa ukwenda bwino, no kufumya mu mubili fyonse fye pamo no bwalwa, ifingonaula umubili nga tafifumine. Ukunwa ubwalwa ukwa mutatakuya kulenga ilibu ukonaika mu nshila shitatu. Pa kubala, ilibu nga lilesundula ubwalwa, ninshi talyasungulule amafuta yaba mu mubili, na ya mafuta yaya mu kwikata ku libu. Mu kuya kwa nshita ilibu lilatendeka ukufimba. Kanshi ubwalwa bulenga ilibu lyalafimba e lyo no kulenga umubili walafilwa ukuicingilila ku tushishi utuleta imisango ibili iya bulwele bwa kufimba ilibu, iyo beta ati hepatitis B na hepatitis C.a Nga ca kutila ilibu lyatwalilila ukufimba, insandesande shilalepuka no konaika. Cimbi na co, ubwalwa bulenga no kuti insandesande shitendeke ukonaika.

Mu kulekelesha, ilibu lilakosa lyaonaika. Ilyo ilibu lileya lilefimbilako ne nsandesande shimo shilefwa, ilibu lilasuka lyaonaika. Mu kupita kwa nshita ilibu lilakosa, mu nshita ya kuba ilyanakilila. Ifibala filasuka fyalalenga umulopa walafilwa ukupita bwino, ne ci cilenga ilibu lyaleka ukubomba, no muntu afwa.

Ubwalwa bulacita icintu na cimbi icibi ku libu. Ilibu lilatendeka ukufilwa ukucingilila umubili ku fileta ubulwele bwa kansa. E ico ubwalwa bulenga umuntu akwata kansa wa ku libu, iya mu kanwa ne ya pa mukoshi. E lyo kabili ubwalwa buloca mu kanwa, ne ci cilenga filya ifileta ubulwele bwa kansa ifyaba muli fwaka, fifike mu kanwa. E cilenga sana abapeepa fwaka ukulwala kansa. Abanakashi abanwa ubwalwa lyonse e balwala sana kansa ya ku mabele. Ukulingana ne fyo bafwailishe, abanwa amabotolo ya bwalwa yatatu no kucilapo cila bushiku balalwala sana kansa ukucila abashinwa.

Ifyo Ubwalwa Bonaula Utunya

Cimbi icabipa icifuma mu bwalwa ni cintu bucita ku kanya akashilafyalwa. “Ubwalwa bulonaula sana akanya akali mu nda ukucila no muti uuli onse uwingabomfiwa bubi bubi,” e fyasosele ulupapulo lwa International Herald Tribune. Umwanakashi uuli ne fumo nga anwa ubwalwa, na kanya mu nda ninshi kanwako, kabili ubwalwa bulacita ububi ku kanya kali mu mala. Ubwalwa bulonaula bongobongo wa kanya. Insandesande shimo tashipangika bwino. Kabili shimo shilafwa e lyo shimo shiya uko shishifwile ukuba.

E cilenga ukuti abanwa ubwalwa ilyo bali pa bukulu balefyala abana abapukuta. Ukukanacenjela, ukukanaishiba bwangu ukulanda, ukufufuuta, ukupukuta, ukukanakula bwangu, ukubilima, e lyo no kukanaumfwikisha no kukanamona bwino, e mafya yamo yamo abana bafyalwa na yo banyina nga balenwa ubwalwa ilyo bali pa bukulu. Abengi bafyalwa ne finso ifyalemana.

Na lintu abali pa bukulu banwa ubunono fye, abana babo kuti bafyalwa na mafya pamo nga ukufuufuta, no kulafilwa ukusambilila ifintu. Profesa Ann Streissguth uwaba mu kabungwe ka pa University of Washington akalolekesha pa fyo ubwalwa ne miti ikola ficita ku tunya tuli mu nda, atile, “uuli pa bukulu nangu alenwa fye ubwalwa ubunono kuti aonaula akanya kali mu nda.” Lipoti yafumine ku French National Institute of Health and Medical Research iyalelanda pa fyo ubwalwa bulwalika abantu yatile: “Uwonsha nga alenwa ubwalwa kuti aletela umwana wakwe ubwafya, kabili nangu enganwa ubwalwa ubunono shani ubwafya bwena bulabapo. Kanshi kuti cawama ku bali pa bukulu nelyo abalefwaya ukuba pa bukulu kukananwa ubwalwa nangu fye ubunono.b

Ukunwa Ubwalwa Ubwalinga

Kwaba amafya na yambi ayesa pa mubili. Mu 2004 icipande muli magazini yitwa Nature catile “no bwalwa fye ubunono bulalenga abantu ukucenwa kabili kuti bwaleta na malwele yambi mupepi na 60.” Nomba ninshi cipimo nshi ica bwalwa icingalinga ukunwa? Muno nshiku abantu abengi pano isonde ponse balanwako ubwalwa limo limo. Pa kuti ubwalwa bwileta amalwele, uulenwa afwile ukulinga. Nomba bushe cipimo nshi icalinga? Abengi bamona kwati icipimo ca bwalwa banwa calilinga, nakalimo batontonkanya no kuti kulila fye tabakolelwe, nelyo tabafilwa ukwikala ukwabula ukunwa, ninshi ubwafya tapali. Na lyo line, casangwa ukuti ku Bulaya umwaume umo pali bane alanwa ubwalwa ubwa kuti bwamuletela na mafya apo pene.

Abengi abafwailisha pa bwalwa batila, ku banakashi ubwalwa bwalinga, libotolo limo pa bushiku bumo, e lyo abaume amabotolo yabili. Abalolekesha pa bumi bwa bantu ku France na ku Britain batila abaume “kuti banwa” na mabotolo yatatu pa bushiku bumo, e lyo abanakashi yabili. Ba U.S. National Institute on Alcohol Abuse, abalanda pa bwalwa, bena batile “abali ne myaka 65 no kucilapo bafwile ukunwa fye ibotolo limo pa bushiku.”c Lelo ifyo tuba nga twanwa ubwalwa filapusanapusana. Bamo nangu banwa fye ubwalwa ubunono balakolwa sana. Ici ca cine, pantu lipoti yalandile pa bwalwa iyaleitwa ati 10th Special Report to the U.S. Congress on Alcohol and Health itila “aba kungumana imitima na ba mwenso sana, bena nangu banwa fye ubwalwa ubunono, cilabipa.” Imyaka umuntu ali na yo, ubulwele alwala, ne ciimo, e fyo umuntu afwile ukutontonkanyapo ilyo alefwaya ukunwa ubwalwa.—Moneni umukululo uleti “Ukucefyako Amafya.”

Bushe ni kwi abanwesha ubwalwa bengasanga ubwafwilisho? Icipande cikonkelepo calayasuka ici cipusho.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 5]

BUSHE MUFWILE UKUNWAKO ILYO MULEYA MU KWENSHA MOTOKA?

Ifunde lya kuti umuntu tafwile ukwensha motoka nga nanwa, balibikileko ilyo fye bamotoka bapangilwe. Icalo cabalilepo ukupanga ilyo ifunde ni Denmark, mu 1903.

Nga mwanwa ubwalwa ilyo mushilalya, papita fye amaminiti 30, ninshi ubwalwa bonse bwaya mu mulopa. Ala filya abantu batila ukunwa kofi, ukupuupwa umwela, no kutukusha umubili filalenga umuntu akololoka, bufi. Ubwalwa bufuma fye mu mubili wenu nga papita inshita. Mwilaba ukuti “ubwalwa bwalwa.” Te mulandu no bwalwa mwanwa, kabili nampo nga bwingi nelyo bunono, nga bukwete amaka ya kukola yamo yene, kuti bwamukola fye cimo cine.d

No kunwa ubwalwa ubunono fye kuti kwalenga mwafilwa ukwensha bwino motoka. Ubwalwa bulenga mwalafilwa ukumona bwino ifintu. Ifishibilo fya mu musebo fimoneka ifinono. Cilafya ukumona ifili mu mbali ya musebo pa nshita imo ine no kutontomesha pa fyo umusebo uli ku ntanshi. Takuba ukutontokanya bwangu ifya kucita ilyo muleensha.

Nga mwaba mu busanso bwa pa musebo pa numa ya kunwa ubwalwa, kuti mwacenwa sana ukucila ifyo mwingacenwa nga tamunwene. E lyo kabili nga ca kutila mwakabila ukulepulwa bwangu bwangu ilyo kwaba ubusanso, kuti cayafya ukuti mupusuke pa mulandu wa kuti ubwalwa buli mu mulopa kabili bulefika ku mutima. E ico, akabungwe ka French National Institute of Health and Medical Research, katile “abafwa sana pa mulandu wa bwalwa ni banamutekenya bene abakolelwe, te bantu bambi nga fintu abengi basosa.” Pa mulandu wa mafya twalandapo, akabungwe kafundile abantu ukuti:

◼ Te kwesha ukunwa nga muleya mu kwensha.

◼ Namutekenya nga nakolwa, te kwesha ukunina motoka aleensha.

◼ Te kwesha ukuleka abafyashi nelyo ifibusa fyenu abanwene ubwalwa ukwensha motoka.

[Futunoti]

[Ifikope]

Ubu bwalwa bonse bwaba na maka ya kukola yamo yene

Ibotolo lya bwalwa ubu bwaseeka

(330 ml, ubwakalipa ukufika ku mapesenti 5)

whiskey, gin, Vodka

(40ml, ubwakalipa ukufika ku mapesenti 40)

Itambula lya waini

(140 ml, ubwakalipa ukufika ku mapesenti 12)

Akalitambula akanono, aka bwalwa bumbi ubukali nga brandy

(70 ml, ubwakalipa ukufika ku mapesenti 25)

[Akabokoshi pe bula 6]

BUSHE BACAKOLWA E FYO BAFYALWA FYE?

Mu kufwayafwaya ifingapwisha bucakolwa, abasoma sayansi balyesha ukumona nampo nga cifyalilwa cilenga abantu ukutendeka ukunwa ubwalwa no kuba bacakolwa. E ico balisanga insandesande ishingi ishimoneka kwati e shilenga abantu ukunwa ubwalwa ifyo banwa. Lelo, te cifyalilwa fye cilenga abantu ukuba bacakolwa. Bamo nangu ca kuti nga kukonka icifyalilwa cabo, kuti baba bacakolwa, tababa ifyo. Ificitika pa calo e filenga abantu ukuba ifyo baba. Ukukanafundwa ku bafyashi, ukukwata abafyashi ne fibusa bacakolwa, ukupusana na bambi, amasakamika, inkumbabulili, ulubuli, ukutemwa sana ukwangala, ukukunkuma, nelyo ukubelesha ifya kunwa fikola, fyonse ifi kuti fyalenga umuntu aba cakolwa. Ifi pamo ne fintu fimbi e filenga umuntu ukufilwa ukwikala ukwabula ukunwa.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 6]

FRANCE:

Ukulingana ne fyo bafwailishe abanwesha ubwalwa balifika kuli 5 milioni, na pali aba paba abantu napamo 2 milioni ukufika kuli 3 milioni abashingekala ukwabula ukunwa

NIGERIA:

Inyunshipepala ya ku Lagos iya Daily Champion yatile, “abena Nigeria ukucila pali 15 milioni ni bacakolwa,” aya, mapesenti 12 aya bekala calo bonse

PORTUGAL:

Muli ici calo e mwaba abantu umo umo abanwa sana ubwalwa pano calo ponse. Inyunshipepala ya ku Lisbon iitwa Público yatile abantu ukufika ku mapesenti 10 “balalemana ububi pa mulandu wa bwalwa”

UNITED STATES:

Ukulingana na lipoti yalandile pa bwalwa iya10th Special Report to the U.S. Congress on Alcohol and Health, “abena Amerika ukufika ku mamilioni 14 baba pa balwala pa mulandu wa kunwesha ubwalwa nelyo bucakolwa fye.”

[Akabokoshi pe bula 8]

UKUCEFYAKO AMAFYA

Icipani citwa Department of Mental Health and Substance Dependence of the World Health Organization capeele ifi fipimo fya bwalwa ukuti e fishileta sana amafya. Tabaletila te kuti kube ubwafya nangu bumo. Ifyo abantu baba nga banwa ubwalwa filapusanapusana.

◼ Te kwesha ukucila pa mabotolo yabili pa bushiku bumoe

◼ Pa nshiku shibili mu mulungu, mwiesha nangu panono ukunwa

Ilyo mushifwile ukunwa ubwalwa nangu fye ubunono:

◼ Nga muleensha motoka nelyo mulebomfya mashini

◼ Nga muli pa bukulu nelyo nga muleonsha

◼ Pa nshita mulenwa umuti wa ku cipatala

◼ Nga namulwala

◼ Nga mulafilwa ukunwa ubwalwa ubunono fye

[Amafutunoti]

[Abatusuminishe]

Ukwafumine ifyebo: Brief Intervention for Hazardous and Harmful Drinking

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 9]

BUSHE UBWALWA BUSUMA KU MUTIMA?

Abasambilila sayansi batila muli waini wa kashika mwaliba fimo ificincintila ifintu ifilenga imishipa umupita umulopa ukwisalika.

E lyo kabili batila ubwalwa bulalenga mu mubili mwaba amafuta ayasuma ku bumi. Kabili bulacefyako ne fingalenga umulopa watikama.

Kwena pa kuti ubwalwa bucite icisuma mu mubili, kano umuntu alenwa fye ubunono pa nshiku shimo shimo fye mu mulungu, te kunwa ubwingi pa muku umo. Ukunwa amabotolo ukucila pali yabili pa bushiku bumo kuti kwalenga umulopa walabutukisha. Kabili ukunwesha ubwalwa kulenga bamo balwala ubulwele bwa ku mutima ubwa lupuma, no mutima walafimba no kulatunta fye mu nshita mu nshita. Nangu ubwalwa bwingawama ku mutima, nga mwabunwesha amafya e yafula ukucila ubusuma ubo bwingacita ku bumi. Icintu conse nangu cingawama shani nga cacilamo, cilaleta ubwafya.

[Ifikope pe bula 7]

IFYO UBWALWA BWINGONAULA UMUBILI WENU

Bongobongo

Insandesande ukufwa, ukulafilwa ukwibukisha ifintu, ukukungumana umutima, ukuba no lubuli

Ukukanamona bwino, ukukanalanda bwino, no kukanka

Kansa pa mukoshi, mu kanwa, kwi bele, ku libu

Umutima

Umutima ulanaka, kuti waleka ukubomba

Ilibu

Kulaba ifuta, lilafimba no konaika

Ububi bumbi

Amaka ya kulwisha amalwele mu mubili yalacepa, ifilonda fya mu mala, akalebelebe ka ku bula kalafimba

Abanakashi abali pa bukulu

Abana balapukuta

[Icikope pe bula 8]

“Ubwalwa bulonaula sana akanya akali mu nda ukucila no muti uuli onse uwingabomfiwa bubi bubi”