Mulandu Nshi Tutiinina Ukufwa?

“Pa fintu fyonse ificitika, imfwa yalibipisha nga nshi; pantu e mpela ya fyonse.”—Ifi e fyalandile Aristotle.

KWALI umwanakashi umo uo abanankwe balemona ukuti alibikile sana amano ku kuya ku calici, kabili alicetekele sana ifyo icalici lyakwe lyalesambilisha. Bamo baletila ali “lupanda lwe calici.” Bamusambilishe ukuti imfwa te mpela ya muntu, lelo ni nshila fye ya kuya ku bumi bumbi. Lelo ilyo ali mupepi no kufwa, alyumfwile sana umwenso, taishibe icishinka pa mfwa. E co aipwishe uwalemupandako amano mu fya mapepo ati, “Fingi [twasumina ukuti e ificitika nga twafwa]; nomba bushe kuti naishiba shani icishinka?”

Cimoneka kwati ifilonganino fya mapepo fyonse na bantu fye bonse baishiba ukutila abantu nga bafwa balatwalilila ukubako, nelyo bakaba aba mweo inshita imbi. Nomba, ifi abantu basumina ifyapusanapusana pa mfwa, bushe kuti twaishiba shani icishinka? Abengi balatwishika no kutwishika nga ca kuti cine cine abantu balaba aba mweo nga bafwa. Nga imwe batini mutontonkanyapo shani? Bushe bamusambilisha ukutila abantu balatwalilila ukuba no bumi nga bafwa? Bushe, mwalisumina ukutila e fyo ciba? Bushe mulatiina imfwa?

Ukutiina Ukuti Tatwakabeko Nga Twafwa

Abafwailikisha ifishinka pa mfwa, batila ukutiina imfwa kulasakamika abantu abengi. Mu myaka ya nomba line, kwaliba amabuuku ayengi na malipoti ya basambilila ifya sayansi ayalanda pa fyo imfwa isakamika abantu. Na lyo line abengi tabafwaya ukutontonkanya pa mfwa. Lelo, icikalenga tukatontonkanye nelyo tuletontonkanya pa mfwa, ni co fwe bantu tulefwaya nangu tatulefwaya bushiku bumo tukafwa. Kuti twafwa inshita iili yonse. Ukucila pa bantu 160,000 e bafwa cila bushiku. Umuntu fye uuli onse kuti afwa, kanshi ici cilalenga abantu abengi ukuba no mwenso.

Abasambilila pa mfwa batila ifisakamika abantu fyaba ifyalekanalekana. Fimo ifisakamika abantu kutiina ifyo bakacula pa kufwa, ukutiina ifyo bashishibe, ukutiina ukuti lupwa wabo nangu umunabo kuti afwa, kabili bambi nabo balatiina ifikashala fyacitikila balupwa lwabo nga bafwa.

Nomba icikalamba icisakamika abantu abengi ca kutiina ukuti tabakabeko nga bafwa. Te mulandu ne fyo babafunda ku calici bayako, abantu abengi balatiina ukuti imfwa e mpela ya bumi. Na kabili abasambilila ifya sayansi na bo balalenga abantu ukuba no mwenso sana. Pali ino nshita, abasambilila ifya sayansi balishiba ifyo ifilundwa ifingi ifyaba mu mubili wa muntu fibomba. Pali basayantisti bonse abasambilila ifyalekanalekana, takwaba nangu umo uwasanga nga ca kuti ca cine kwaliba icintu cimo icishimoneka icaba mu muntu icishifwa ilyo afwa. E mulandu wine basayantisti abengi balandila ukuti umuntu afwile fye ukufwa.

Kanshi tatufwile ukupapa umulandu abantu abengi abasumina ukuti umuntu nga afwa alatwalilila umumi, lelo mu mutima mwena balatiina ukuti nga bafwa ninshi calala capwa tabakabeko na kabili. Ifyalembele Imfumu ya ku kale Solomone pa fyo imfwa ya muntu yaba nalimo kuti fyatiinya abengi.

Bushe Umuntu Nga Afwa Abwelela Fye ku “Lukungu”?

Mwi buuku lya kwa Lukala Milandu ilyo Solomone alembele imyaka 3,000 iyapitapo, atile: “Pantu aba mweo bantu abaishibo kuti bakafwa, lelo abafwa bantu abashaishiba kantu nangu kamo, kabili takwaba cilambu kuli bene; pantu iciibukisho cabo calabwa. Kabili ukutemwa kwabo no kupata kwabo no kufinuka kwabo kwaliloba kale.” Asosele no kuti: “Conse ico iminwe yobe yasanga ica kucita, cita ku maka yobe; pantu takuli ica kucita nangu ca kwelenganya nangu kwishiba nangu mano ku Mbo uko uleya.”—Lukala Milandu 9:5, 6, 10.

Solomone aliputilwemo ukulemba ukuti “iciponena abana ba bantu e ciponena ne nama; cimo cine ciponena fyonse fibili. Ifyo yabe mfwa ya aba, e fyo yabe mfwa ya isho, . . . Umuntu tacila nama; . . . Fyonse fibili fileya ukuntu kumo; fyonse fibili fyafumine ku lukungu, na fyonse fibili fibwelela ku lukungu.”—Lukala Milandu 3:19, 20.

Nangu ca kutila aya mashiwi yali pa muulu yalembelwe ne Mfumu Solomone, Lesa aliyapuutilemo kabili alileka yaba na mu Cebo cakwe, Baibolo. Aya malembo pamo na malembo yambi ayengi ayaba mu Baibolo, yalanda icishinka ukupusana ne fyo abantu abengi basumina ukuti nga twafwa icintu cimo cilafuma muli ifwe no kusangukila mu cintu cimbi. (Ukutendeka 2:7; 3:19; Esekiele 18:4) Bushe ninshi Lesa aletweba ukuti ukusanguka “ulukungu” nelyo ukukanabako e mpela fye ya bantu? Awe iyo!

Baibolo taisambilisha ukutila kwaliba cimo icishifwa mu muntu. Lelo yapeela abantu isubilo ilyabula no kutwishika. Icipande cikonkelepo calamweba umulandu mushifwile ukulatiinina ukuti imfwa e mpela ya bumi bwa muntu.

[Akabokoshi pe bula 19]

UMULWANI UO TUSHINGABUTUKA

Abantu bamona imfwa ngo mulwani wabo. Imfwa yaba mulwani wine wine uwa bantunse, pantu tulamona uko abantu bafwa lyonse. Ukulingana na bafwailisha pa fyo imfwa shifulile basangile ukutila abantu mupepi na 59 milioni balafwa cila mwaka, e kutila pali sekondi umo abantu babili e bafwa. Ifi fipendo twalalandapo e filelanga ifyo abantu bafwa.

◼ Mu masekondi 102, umuntu umo e ufwa ku nkondo.

◼ Umuntu umo balamwipaya ilyo papita amasekondi 61.

◼ Mu masekondi 39, umuntu umo alaipaya.

◼ Umuntu umo alafwa mu busanso bwa pa musebo mu masekondi 26.

◼ Mu masekondi yatatu, umuntu umo e ufwa ku nsala.

◼ Umwana umo uushilafika imyaka 5 alafwa mu masekondi yatatu.

[Akabokoshi pe bula 20]

BALIFWAYA BALINAKA

Pa November 9, 1949 baJames Kidd, abaali ne myaka 70, abalebomba pa mukoti wa mukuba balilubile mu mpili sha mu Arizona, mu U.S.A. Tabasangile umubili wabo, kanshi icilye casukile calanda fye ukuti baJames balifwa. Pa numa ya myaka iingi ukutuula apo baJames Kidd bafwilile, baishilesanga ipepala [e kuti wilu], apo balembele ifyo ifyuma fyabo bali no kufyakanya, kabili pali ne ndalama ne fipepala fimbi ifyalelanga ukutila balecita amakwebo. Balilembelepo ukutila balikwete amadollar ayengi nga nshi, kabili batile basayantisti bakabomfye ishi ndalama ukusanga “nga cishinka umweo ulafuma mu mubili ilyo umuntu afwa.”

Papitile fye inshita inono, abafwailisha ifintu e lyo na basayantisti ukucila pali 100 abaleti kuti babomba uyo mulimo balilembeshe ukuti babapeele isho ndalama. Ili lyashi lyali mu cilye pa imyeshi iingi kabili abengi baletila mu muntu mwaliba umweo uushimoneka. Mu kulekelesha, shicilye apeele indalama ku tubungwe tubili utwaishibikwa sana mu fya kufwailisha. Napapita mupepi ne myaka ukucila pali 50, utu tubungwe twa basayantisti tatulasanga “nga cishinka umweo wa muntu ulafuma mu mubili ilyo afwa.”