Bushe Indalama Shalimuteka Ubusha Nelyo Iyo?

BUSHE mulalwalako amalwele yesa pa mulandu wa masakamika ya ndalama? Cisangilwe ukuti abantu abengi balelwala aya malwele. Malwele nshi aya yene?

Roger Henderson, dokota uufwailisha pa mitontonkanishishe ya bantu uwa ku United Kingdom atile, kuli amalwele ayo abantu abalesakamikwa sana pa lwa ndalama balelwala. Na ya, malwele pamo nga ukukanapeema bwino, umutwe ukukalipa, umuselu, ifya kufuluma, ukukanafwaya ukulya, ukufulwafulwa, ukulatiinatiina, e lyo no kulatontonkanya fye pa fyabipa. Henderson atile, “indalama shilelenga sana abantu ukuba na malangulushi.”

Kanshi te kuti tupape ukutila mu myeshi ya nomba line, abantu abengi balekwata amafya pa mulandu wa masakamika ya ndalama. Ukubulwe indalama ukuli mu fyalo ifingi pali ino nshita, kulengele abantu ukukanakwata incito na mayanda, e lyo no kukanasunga indalama. Amabanki ayakalamba yaliwa, e lyo ne fyalo ifikankaala sana filefwayafwaya ifya kucita pa kuti aya mabanki yewililila. Mu fyalo ifipiina na mo, imitengo ya fya kulya ne fintu fimbi ifikabilwa nailuma, ne ci nacisakamika sana abantu.

Amasakamika mu fya ndalama yalabako na lintu abantu bakwete indalama ishingi. Indalama shalisakamike abantu abengi na mu myaka yafumako ilyo icuma cafulile mu fyalo ifingi. Ku ca kumwenako, inyunshipepala ya ku South Africa iyo beta ati The Witness, yatile, ifintu pamo nga “ukushita ifintu ukucila mu cipimo, amakwebo, no kutemwisha ifyuma,” fyalitampa ukuseeka mu Africa. Iyi inyunshipepala yatile mu kusakamikwa pa ndalama mulafuma amafya pamo nga “ukunaka sana, inkongole, ukonaula ifintu, ukubomba ukucila mu cipimo, kabili abantu bamona kwati tabalekwata ifyo bakabila, e lyo balaba no lunkumbwa, na malangulushi ya mutatakuya.” Abantu batile indalama e shalenga imikalile mu Africa ukulabipilako fye.

Icuma mu calo ca India califulile sana mu myaka yafumako ilyo mushilaba aya mafya ya ndalama. Ulupapulo lwa India Today International lwatile, mu mwaka wa 2007 e mo ici calo catendeke “ukupoosa indalama ishingi sana ku kushita ifintu.” Lelo, pali ilya nshita, abalashi balisakamene ukutila muli ici calo kuti mwaba ifimfulunganya nelyo ulukaakala pa mulandu wa cuma ubwingi.

Muli ilya ine myaka, mu United States abalumendo na bakashana balitemenwe sana ukushita ifintu ifingi kabili ifya mutengo. Lelo nangu baleshita ifintu ifingi, tafyalebaletela insansa nangu panono. Abafwailishepo pali ili lyashi batile, ukukwata sana indalama na ko kwali pa fyalengele abantu ukuba bacakolwa, no kuba na malangulushi umo shacela, e lyo no kulayipaya. Lipoti imo yatile, nangu ca kutila mu America mwaliba sana icuma, “limo pa bantu batatu tapaba” no wingatila “alikwata sana insansa.”

Ico Bambi Bashikwatila aya Mafya

Lelo kwaliba abantu abengi, abakankaala na bapiina bene, abo indalama ne fikwatwa fishisakamika sana nampo nga icalo bekalamo calikwata ifyuma nelyo iyo. Mulandu nshi?

Muli lipoti imo iyalandile pa ndalama iyatile The Meaning of Money, abasambilila ifyo fwe bantu tutontonkanya batile, “abantu bamo balitekwa ubusha ku ndalama kabili balacita icili conse pa mulandu wa ndalama. Ici limbi kuti calenga balakwata sana amasakamika no kukanatontonkanya bwino.” Iyi lipoti yalandilepo na pa fisuma. Yatile: “Abatantika bwino ifya kubomfya indalama balailama kabili balomfwa bwino pa fyo bashibomfya. Baleshiba ifya kubomfya indalama, tashibateeka ubusha . . . Twalimona ukuti ababomfya bwino indalama shabo tabakwata sana amasakamika kabili na mafya bakwata yalacepa.”

Bushe indalama mushimona shani? Bushe mulasakamikwa ifi icuma cileya cilepwa mu fyalo ifingi? Bushe indalama shalimuteka ubusha nelyo iyo? Napamo tamukwata amafya yafuma ku masakamika ya ndalama. Na lyo line, nampo nga tuli bapiina nelyo tuli bakankaala kuti twakwata amafya ayafuma ku masakamika ya ndalama. Natumone ifyo mwingalabomfya bwino indalama pa kuti mwilaba na masakamika na pa kuti muleba ne nsansa ishingi mu mikalile yenu.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 4]

Indalama shalimuteka ubusha nga ca kuti . . .

◻ Tamufwaya ukushilandapo pa mulandu wa kuti shilamusakamika

◻ Shilalenga muleumana mu ng’anda

◻ Mushibomfya cibomfyebomfye

◻ Mwaba fye abasakamikwa umo shacela pa fya kulipilalipila

◻ Tamwaishiba bwino isho mukwata pa mpela ya mweshi

◻ Tamwaishiba bwino isho mubomfya

◻ Tamwaishiba indalama mwakongola ku bantu

◻ Indalama shikabilwa ku fya kulipila ilingi line shilafula ukucila isho mwenekela ukupoosa

◻ Tamusonkela bwangu

◻ Lyonse mulipilako fye kanono ku fyo mushita pa nkongole

◻ Musonkela mu ndalama musunga ukubomfya ku fintu fimbi

◻ Mulabomba incito imbi pa kuti mukwate isha kulipila imisonko

◻ Mulakongola indalama pa kubwesesha abo mwakongolako kale

◻ Mubomfya indalama musunga ku fya kulipilalipila pa ng’anda

◻ Lyonse pa kufika ku mpela ya mweshi ninshi tamukwete indalama sha kubomfya

◻ Mulafwaisha ukusunga indalama ishingi

◻ Mulalwala pa mulandu wa masakamika ya fya ndalama

[Abatusuminishe]

Umufumine ifi fyebo ni mu citabo calembele dokota Roger Henderson icilanda pa ndalama, icitila Money Sickness Syndrome