Abaice Bepusha Ukuti
Bushe Nalitemwisha Ukubomfya Foni?
Bushe aba bantu batatu bapalene shani?
“Nalitemwa nga nshi ukutumina abantu ama meseji pa foni! Kuti natila, e cintu icikalamba icansenda sana.”—Alan.a
“Bamayo balinshitiile TV ku muputule wandi, kabili nalitemenwe nga nshi! Nshalelala bwangu, nalepoosa inshita iikalamba ndetamba fye TV. Nalesalapo ukulatamba TV ukucila ukuba na balupwa ne fibusa.”—Teresa.
“Inshita imo, lyonse fye nga naya kumo nelyo nga ndecita fimo naletontonkanya fye ukuti pafwile pali umo uuntumine ifyebo pa Intaneti. Nga nabuuka pa kati ka bushiku, naleya mu kumona pa Intaneti. Lyonse fye nga nakwata inshita, naleya mu kulemba ifyebo pa kompyuta.”—Anna.
Nani pali aba bacaice batatu uo wingatila alikunkuma?
□ Alan □ Teresa □ Anna
ILYO abafyashi bobe bali abaice, ama TV ne filimba e fyaliko fye ifya kusabankanishishamo ifyebo. Pali iyi nshita, amafoni yaliko baleyabomfya fye ku kulanda no muntu kabili ilingi baleyakobeka ku cibumba. Aya mafoni yalekola fye iciunda ca mashiwi epela. Umukashana we shina lya Anna atile: “Inshita abafyashi bandi balekula takwali ifya kumfwaninamo ifingi. Limo tabeshiba na bwino apa kutinika nga balefwaya ukucita fimo pali foni yabo!”
Muno nshiku kuti wabomfya na kantu akanono ako wingabika na mu tumba ku kumfwilako inyimbo, ukulanda no muntu, ukutamba ifyangalo, ukutumina abanobe amameseji, ukute-elapo ifyangalo, ukukopelako, no kuya pa Intaneti. Apo ukutula ku bwaice ulabomfya kompyuta, foni, TV, na Intaneti, kuti walafwaya ukulabomfya ifi fintu lyonse. Lelo abafyashi bobe kuti balemona ukuti walifitemwisha. Nga ca kutila bakwebapo, taufwile ukutontonkanya ukuti tabeshibe ico balelandapo, ufwile ukumfwa. Imfumu ya mano Solomone yatile “Uwasuka ilyo talati omfwikishe umulandu, buwelewele kuli ena.”—Amapinda 18:13.
Bushe walitontonkanyapo umulandu nalimo abafyashi bobe basakamikilwa? Tontonkanyapo sana pali ifi fyakonkapo pa kuti umone nga ca kutila walitemwisha ukubomfya foni, kompyuta ne fyapalako.
‘Bushe Nalifitemwisha?’
Icitabo cimo calondolola ishiwi lya kutemwisha ukuti, “kulacita icintu cimo libili libili ica kuti nangu umuntu naishiba ububi bwabamo te kuti aleke.” Nga kukonka ifi ici citabo calanda, kuti twatila abaice bonse batatu abo tulandilepo pa kubala, balitemwisha foni, TV, na Intaneti. Bushe na iwe walifitemwisha? Belenga ifyakonkapo ifilelanga ifyo ukutemwisha icintu cipilibula. Belenga ifyo bamo balandapo, kabili umone nga ca kutila na iwe walilandapo nelyo ukucitapo ifya musango yu. Lyena ku mpela ulembeko ifyo uletontonkanya.
Ndafilwa ukuleka. “Nalepoosa inshita iikalamba ndeteya fye ifyangalo pa foni. Nalefufishapo no tulo kabili nga ndi na banandi, nalelanda fye pa fyangalo. Naleitalusha ku lupwa kabili nalisendelwe sana ne fyangalo naleteya.”—Andrew.
Bushe ulemona ukuti ni nshita nshi ufwile ukulapoosa cila bushiku mu kubomfya foni?․․․․․
Bushe abafyashi bobe batila ufwile ukulapoosa inshita iikulile shani?․․․․․
Bushe cila bushiku upoosa inshita ya musango shani pa kutumina bambi ama meseji, ukutamba TV, ukubika ifikope pa Web site, ukuteya ifyangalo pa foni nangu pa kompyuta, na fimbipo?․․․․․
Bushe ukulingana ne fyo wa-asuka pa muulu, kuti watila ulabomfya sana foni, kompyuta nelyo TV?
□ Ee □ Awe
Bushe taufwaya kwaluka nelyo cakwafya fye? “Abafyashi bandi balamona lyonse ndetuma amameseji ukubomfya foni, kabili batila nalicilamo. Ndatuma amameseji ayengi ukucila ayo abafyashi bandi batuma. Lelo ukuilinganya kwa musango yu cimo cine no kulinganya amacungwa ku ma-apele. Abafyashi bali ne myaka 40 lelo ine ndi ne myaka 15.”—Alan.
Bushe abafyashi bobe nelyo ifibusa balikwebapo ukuti ulapoosa sana inshita pa foni, pa Intaneti nelyo ukutamba TV?
□ Ee □ Awe
Bushe taufwaya kwaluka nelyo cakwafya fye?
□ Ee □ Awe
Ifyabipa ififumamo. “Abanandi balatuma amameseji inshita fye yonse, ne lyo bale-ensha motoka. Mu kucita ifi kuti mwafuma ubusanso!”—Julie.
“Ilyo nashitile fye foni, lyonse fye naletuminapo umuntu nelyo ukumulembela meseji. E ncito fye naikalile. Ici calengele ukuti nilaumfwana na balupwa lwandi ukubikako fye ne fibusa fyandi fimo. Ino nshita ndamona ukuti nga ndi na banandi, libili libili balaputula ilyashi tulelanda pa kuti babweseshe meseji uwabatumina. Uyu e mulandu umo uo aba bantu bashabela ifibusa fyandi ifya cine cine.”—Shirley.
Bushe ulatuma nelyo ukubelenga amameseji ilyo ule-ensha motoka nelyo ilyo uli mu kalasi?
□ Ee □ Awe
Ilyo ulelanda na balupwa nelyo ifibusa, bushe lyonse ulaputula ilyashi pa kuti wasuke abalekutumina foni, nelyo amameseji?
□ Ee □ Awe
Bushe ukubomfya foni, kompyuta, nelyo ukutamba TV kulakufufya utulo nelyo ukulenga wilabelenga?
□ Ee □ Awe
Ifyo Wingacita pa Kutila Filakonawila Inshita
Nga ulabomfya kompyuta, foni, nelyo ifintu fimbi ifyapalako, ulingile ukuipusha ifi ifipusho fine ifyakonkapo. Ukulacita ifyo Baibolo ilanda no kulakonka ifyo ulingile ukucita no kukanacita ifishilingile, kukakucingilila kabili tawakaleonaula inshita.
1. Bushe fisuma nelyo fibi? “Muletontonkanya pali fyonse ifya cine, pali fyonse ifya mucinshi, pali fyonse ifyalungama, pali fyonse ifyasanguluka, pali fyonse ifyatemwikwa, pali fyonse ifyawama, pali conse icisuma icabako na pali conse ica kutasha icabako.”—Abena Filipi 4:8.
Uleba ne fibusa na balupwa lobe, kabili mulelanda pa fintu ifisuma ifingakukuula.—Amapinda 25:25; Abena Efese 4:29.
Wilaba no lwambo, wilatumina abanobe amameseji nelyo ifikope ifyabipa, nelyo ukutamba utu mavidio na maprogramu ayalangisha ifyabipa.—Abena Kolose 3:5; 1 Petro 4:15.
2. Ni lilali mfibomfya? “Icintu conse calikwata inshita ya ciko.”—Lukala Milandu 3:1.
Ulepima inshita ulepoosa pa kutuma no kupokelela amafoni na mameseji, ne nshita utamba TV, nelyo ukuteya ifyangalo. Nga uli pali miting’i iyacindama, pamo nga mu kulongana, uleshimya foni, e mucinshi. Pa numa, e lyo wingabatumina.
Wilaleka foni, TV, nelyo Intaneti ukulakonawila inshita wabika ukuti e yo wakulasomenapo, ukuba ne fibusa na balupwa, nelyo ukulabomba imilimo ya kwa Lesa.—Abena Efese 5:15-17; Abena Filipi 2:4.
3. Bantu ba musango nshi nyampana na bo? “Mwilufiwa. Ukwampana pamo na babi kulonaula imibele isuma.”—1 Abena Korinti 15:33.
Ulebomfya foni nelyo Intaneti ku kukosha bucibusa na bantu bakukoselesha ukuba ne mibele isuma.—Amapinda 22:17.
Wilaibepa ukatendeka ukutontonkanya, ukucita ifintu, no kulalanda nga bantu ulanshanya na bo pa kompyuta, pa foni, pa TV, pa Intaneti nabo utamba mu ma vidio.—Amapinda 13:20.
4. Ni nshita ya musango nshi mpoosapo? “Mwishibe bwino bwino ifyacilapo ukucindama.”—Abena Filipi 1:10.
Ulemona inshita upoosa pa kubomfya foni, Intaneti na TV.
Wisuulako fye nga ca kutila abanobe nelyo abafyashi bobe bakwebapo ukuti ulepoosa sana inshita kuli ifi fintu.—Amapinda 26:12.
Andrew uo tulandilepo, alandile pa kubomfya foni, Intaneti na pa kutamba sana TV ukuti “Ifi fintu fisuma, lelo fiwama fye nga ca kuti umuntu talepoosapo sana inshita. Nalisambilila ukukanaleka ifi fintu ukumpaatula ku lupwa ne fibusa.”
Ifipande na fimbi ifilanda ukutila “Abacaice Bepusha Ukuti,” filasangwa na pa Intaneti pa www.watchtower.org/ype
[Futunoti]
a Amashina yamo muli cino cipande te ya cine.
[Akabokoshi ne Ifikope pe bula 27]
IFYO ABAICE BANOBE BALANDAPO
“Abafyashi bandi balenjeba ukuti, ‘Tukakukakila iminwe kuli foni, pantu walicilamo ukuibomfya!’ Pa kubala nalemona kwati balesekesha fye, lelo pa numa nalimwene ukuti tabatemenwe ifyo nalecita. Ino nshita nshipoosa inshita iikalamba kuli foni, kabili naliba ne nsansa icine cine!”
“Naletontonkanya ukuti lyonse fye nga bantumina ifyebo pa Intaneti mfwile ukufibelenga. Nshalekwata inshita ya kubelenga ifyo bakafundisha baletupeela ukubelengela ku ng’anda e lyo na fimbi ifya ku sukulu. Nomba ifi naleka ukuya pa Intaneti cila nshita, caba kwati nalituula icipe icafina ico nasendele.”
[Ifikope]
Jovarny
Mariah
[Akabokoshi pe bula 28]
“NALITEMENWE SANA UKUBOMFYA INTANETI”
Ellen, uwa myaka 18 atile: “Tapapitile imyaka iingi ukutula apo ulupwa lwesu lwakukiile ku ncende imbi. Nalefwaya ukutwalilila ukulalanshanya na banandi abo nashile, kabili nabo banjebele ukutila kuti ndeya pa Intaneti imo apo twingalabika ifikope fyesu bonse pa kuti tutwalilile ukulalanshanya. Ici calemoneka ukuba icisuma sana. Naletontonkanya ukuti tapali icalubene pantu abo nali no kulalanshanya na bo banandi, te bantu abo nshaishiba.
“Pa kubala fyonse fyali fye bwino. Umuku umo mu mulungu naletamba ifikope fyabo pa Intaneti no kubelenga ifyo balelemba pa fikope fyandi ifyo nabikilepo, e lyo na ine nalelembapo ifyebo fimo. Lelo tapakokwele, lyonse naleisanga fye ndi pa Intaneti. Apo nalepoosapo sana inshita, ifibusa fya banandi fyalishibe kabili na fyo fyalefwaya ukuti imbe ifibusa fyabo. Mwalishiba ne fyo cumfwika nga ca kutila umunobe akweba pa muntu umbi ukuti aliba bwino, te kuti ukane uyo muntu ukuba icibusa cobe. Lelo mu nshita fye iinono, kuti wasanga ukuti uli ne fibusa fya pa Intaneti ukucila pali 50.
“Tapakokwele, icacitike ca kuti lyonse naletontonkanya fye pa kufwaya ukuba pa Intaneti. Nelyo ndipo naletontonkanya pa nshita ya kubwelelapo na kabili pa kuti mbikepo ifikope na fimbi. Naleti apa nalembapo ifyebo fimo, apa nabikapo utu mavidio, kabili ukwabula no kwibukila, nalesanga ukuti nimpoosapo inshita iikalamba.
“Ifi fine e fyo nalecita pa mwaka nalimo umo na hafu, lelo nasukile nailuka ukuti nalitemwishishe Intaneti. Lelo ino nshita ndalwisha na maka ukukanapoosa sana inshita pa Intaneti kabili napampamina pa kupanga ifibusa na bantu monana nabo, abo naishiba ukuti baliba ne mibele isuma. Abanandi bamo balapapa umulandu nacitila ifi, lelo nalisambililako cimo ku fyo nalecita.”
[Akabokoshi pe bula 28]
KUTI WAEBAKO ABAFYASHI BOBE
Nalimo kuti wapapa ifyo abafyashi bobe bengacita nga walandile na bo pa fya kuleseshamo icitendwe. Umukashana umo, Cheryl, atile: “Ilyo batata batendeke ukutunganya ukuti inyimbo nalekutikako tashali bwino, nabebele ukuti twikale pamo no kumfwa ifyo balandapo muli ishi nyimbo. Balisumine, kabili pa numa banjebele ukuti tamwali ifili fyonse ifyabipile!”
Lemba icipusho ulefwaya ukwipusha abafyashi bobe icikumine ifyo uleseshamo icitendwe.
[Akabokoshi pe bula 29]
IFYO ABAFYASHI BAFWILE UKWISHIBA
Bushe umwana wenu apoosa inshita iikalamba pa Intaneti, ku kutuma ama meseji no kubelenga ifyo bamutumina, nelyo apoosa inshita iikalamba alekutika ku kalimba ka ku matwi ukucila ukuba na imwe? Kuti mwacita shani nga ca kuti ifi e fyo umwana wenu acita?
Cimo ico mwingatontonkanyapo, kumupoka akalimba. Lelo tamufwile ukutontonkanya ukuti akalimba ne fintu fimbi ifyapalako fyalibipa. Na kuba, nalimo na imwe bene mulabomfyako ifya musango yu ifyo abafyashi benu bashakwete kale. Kuti mwapoka akalimba ku mwana wenu nga ca kutila pali umulandu uukalamba. Mu nshita ya kumupoka akalimba, mufwile ukumufunda ukulakabomfya bwino kabili pa nshita iilingile. Kuti mwamufunda shani?
Lanshanyeni ubwafya no mwana wenu. Ica kubalilapo, mwebeni ico musakamene. Ica bubili, kutikisheni ilyo umwana alelanda. (Amapinda 18:13) Ica butatu, landeni pa fingafwa umwana. Tamufwile ukutiina ukumweba ifyo alingile ukulakonka, lelo na kabili mufwile ukuba no mutembo. (Abena Filipi 4:5) Ellen uo tulandilepo kale, atile: “Ilyo nalepoosa inshita iikalamba ku kutumina abantu ama meseji, abafyashi tabampokele foni; banjebele fye ifyo ningile ukulakonka pa kuibomfya. Inshila bamfundilemo yalingafwa ukwishiba ifya kubomfya bwino foni, nangu ca kutila abafyashi tabalipo.”
Nomba kuti mwacita shani nga ca kutila umwana wenu alemoneka ukuti talefwaya ukucita ifyo mulemweba? Mwisondwelela ukuti te kuti akonke ifyo mumufundile. Lelo mufwile ukutekanya no kumupeela inshita ya kutontonkanyapo. Kuti nalimo naumfwa ifyo mumwebele kabili kuti atampa no kufikonka. Abaice abengi baba nga Hailey, uwatile: “Ilyo abafyashi bandi banjebele ukuti nalicililemo ukubomfya kompyuta, pa kubala nalifulilwe sana. Lelo pa numa, ilyo natontonkenyepo sana, nalilwike ukuti ifyo banjebele fya cine.”
[Icikope pe bula 29]
Bushe foni yalikuteka ubusha?