Kansa ya kwi Bele—Ifyo Mufwile Ukwenekela, Ne fyo Mwingashipikisha

TAKWALI nangu cimo icingalenga abantu ukwenekela ukuti ba Conchita kuti bakwata kansa.a Ba Conchita bali ne myaka 40, bali no bumi ubusuma, kabili mu lupwa tamwali abakwetepo kansa ya kwi bele. Kabili lyonse nga baya ku cipatala mu kupimwa balesanga ukuti bali fye bwino. Nomba bushiku bumo ilyo baleiceceta pa kusamba, mwi bele mwaleumfwika kwati muli icifimbile. Ilyo babapimine, basangile ukuti balikwete kansa. Ba Conchita na bena mwabo balisakamene nga nshi kabili baikele fye tondolo ilyo dokota alebalondolwela ifyo bengacita.

Kale, namayo uukwete kansa ya kwi bele nga aya kuli badokota balemweba ukuti ifyo bengamundapa, kuputula fye ibele, ukufumya ifyo beta ukuti ama lymph nodes mu cifuba na mu kwaapa, no kufumya umunofu wa pa cifuba. E lyo imiti balebomfya nelyo imyengelele fyalikalipe sana. E mulandu wine abengi baletiinina sana inshila ya kundapilwamo ukucila ne fyo baletiina ubulwele.

Badokota baleesha na maka ukusanga inshila sha kundapilamo ubu bulwele ishisuma ukucila iya kuputula ibele no kubomfya imiti iikali nga nshi iilenga umuntu ukukanaumfwa bwino nga anwa. Pali ino nshita, abakwata kansa ya kwi bele kuti basalapo inshila balefwaya ukubondapilamo nga filya cali kuli ba Conchita.b Ifyo badokota bafwailisha ne fyo abalemba amalyashi balanda fyalenga abantu ukulasubila ukuti bushiku bumo bakasangako inshila shipya isha kundapilamo ubu bulwele, bakalaishiba bwangu nga ca kuti umuntu akalwala, kabili bakeshiba ne fya kulya ifingacingilila umuntu ku kulwala ubu bulwele.

Nangu cingati pali nomba abantu balicenjela sana mu kundapa amalwele yalekanalekana, kansa ya kwi bele e kansa iipaya sana banamayo.c Mu fyalo ifikankaala ifyaba ku North America na ku Western Europe e mwaba sana abakwata kansa, lelo na mu Asia na mu Africa mwine umushali abalwele abengi kale, na mo mwine abalelwala baleya fye balefulilako. E lyo kabili abengi abalwala ubu bulwele mu Asia na mu Africa balafwa. Cinshi cilenga? Dokota umo uwa mu Africa atile: “Abantu tabeshiba bwangu ukuti nabakwata ubu bulwele. Abalwele abengi besa ninshi ubulwele nabufika apatali.”

Abakalamba e balwala sana ubu bulwele. Banamayo abo basanga sana no bu bulwele ni balya abacila imyaka 50. Nomba icawamako ca kuti kansa ya kwi bele kuti bayundapa. Na kuba, banamayo abengi abeshiba bwangu ukuti nabakwata kansa ya kwi bele balekala imyaka ukucila pali 5. Nomba napapita ne myaka 5 ukutula apo ba Conchita babasangile na kansa.

Ifyo Mufwile Ukwishiba Pali Kansa ya kwi Bele

Kuti mwaishiba ukuti namukwata kansa ya kwi bele nga mwaumfwa mwi bele muli icakosa nga filya cali kuli ba Conchita. Nomba nga bapima, ilingi line cisangwa ukuti muli fye icaba kwati cimumena icikwata amenshi mukati kabili tacileta ubwafya.

Kansa ya kwi bele itendeka nga ca kuti ulusandesande lumo lwaya lulekula nelyo ukusanda mpaka shapanga ico beta ukuti tumor. Tumor ibipa sana nga yasalanganina ku filundwa fimbi ifya mu mubili. Ama tumor yamo yalakula bwangu; lelo yambi palapita ne myaka nalimo 10 pa kuti beshibe ukuti umuntu alikwata.

Pa kwishiba nga ni kansa ba Conchita bakwete, badokota babomfeshe inyeleti iinono iyo balashile kuli tumor pa kuti bapime nga yali ni kansa. Ilyo bapimine, basangile ukuti ni kansa bakwete. E ico balibabombele pa kuti bafumye tumor ne minofu imo iya kwi bele e lyo na pa kuti beshibe umusango wa tumor bakwete no kumona nga yalekula bwangu.

Abengi nga bababombela, balatwalilila ukubondapa mu nshila shimbi pa kuti bacilikile kansa ukusalanganina ku filundwa fimbi na pa kuti taibwelele na kabili. Insandensande ishileta kansa kuti shafuma kuli tumor kabili nga shaingila mu mishipa, umulopa ulashisalanganishisha ku filundwa fimbi ifya mu mubili uko shitampa ukukula na kabili. Ubulwele bubipa sana nga insandesande sha kansa shasalanganina ku filundwa ifikalamba pamo nga kuli bongobongo, ilibu, ubufyompo, nangu kuli bapwapwa.

Ba Conchita balibapeele umuti kabili balebomfya ne myengelele pa kuti bengepaya insandesande sha kansa ishali mwi bele ne shasalanganine ku filundwa fimbi ifya mubili. Apo kansa bakwete isangwa sana ukuba ama hormone beta ati estrogen, balibapeele imiti iicilikila aya ma hormone pa kuti kansa ikabwela na kabili.

Pali ino nshita kwaliba inshila shalekanalekana isha kundapilamo kansa ya kwi bele, lelo cishintilila pa mushinku wa muntu, umusango wa kansa akwete, ubumi bwakwe, e lyo nga kwali na bambi mu lupwa abakwetepo kansa. Ku ca kumwenako, ba Arlette, baishibe ukuti balikwete kansa ya kwi bele ilyo fye yatendeke. E ico balibabombele no kufumya tumor mwi bele ukwabula ukuliputula. Ba Alice bena babalilepo ukubapeela umuti uwa kucefyako tumor. E lyo kuli ba Janice bafumishe tumor e lyo no tuma lymph nodes twa kubalilapo fye ukwafikile amenshi yalefuma kuli tumor. Apo tumor tayakwete insandesande ishileta kansa, tabafumishe ama lymph nodes yonse. Ici calengele ukuti ba Janice belwala lymphedema, ubulwele bufimfya ukuboko ubwisa nga bafumya ama lymph nodes ayengi.

Basayantisti balishiba ifingi pa fyo kansa ya kwi bele ikula, lelo tabaishiba ifyo itendeka ne cilenga.

Finshi Ifilenga?

Ifilenga tafyaishibikwa. Abasambilila bamo batila ifyo basayantisti babikako sana amano kupima umuntu ukumona nga nakwata ubulwele no kusanga imiti, pantu e mwaba sana indalama ukucila mu kucilikila ubulwele na mu kufwaya ukwishiba icilenga. Na lyo line, basayantisti balisanga ifingabafwa ukwishiba icilenga. Bamo batila kansa ya kwi bele itampa nga imfyalo shimo (ama genes) shalenga insandesande ukutendeka ukusanda, shasalanganina na ku filundwa fimbi, umubili nga wafilwa ukushilwisha, e lyo nga shasalanganina na ku filundwa fya mu mubili ifikalamba.

Bushe ni kwi isho imfyalo shifuma? Abanakashi bamo bafyalwa ne mfyalo ishingalenga bakwata kansa ya kwi bele. Nomba cimoneka kwati ku bengi imyengelele ne miti filalenga imfyalo ukwaluka. Nga bafwailisha sana nalimo kuti baishiba bwino bwino ifilenga.

Cimbi icingalenga ma hormone ayo beta ukuti estrogen, ayalenga sana umusango umo uwa kansa ya kwi bele. E ico abanakashi aba kuti balitampile bwangu ukuya ku mweshi nelyo tabalekele bwangu ukuya ku mweshi, abaimite mu bukalamba nelyo nga tabaimitapo, nelyo abo babikilemo ama hormone yambi balakwata sana kansa ya kwi bele. Apo insandensande sha mafuta shilafumya estrogen, abantu abaina abaleka ukuya ku mweshi, abo ama ovary yaleka ukufumya ama hormone, balalwala sana kansa. Fimbi ifingalenga kukwata sana ama hormone ayo beta ati insulin no kukanakwata sana melatonin, ama hormone yalenga umuntu ukulaala utulo, abakwata ubu bwafya ilingi line ni balya babomba ubushiku.

Bushe basayantisti bakasangako inshila shisuma isha kundapilamo kansa ya kwi bele? Basayantisti bale-esha ukusanga inshila ya kundapilamo kansa ukubomfya amaka umubili wakwata aya kulwisha amalwele ne miti iya kucincintila ifilenga kansa ukulakula. E lyo ukukwata fimashini fya maka ifya kukopelako ifya mu mubili kulingile ukulenga ababomba mu fipatala ukulabomfya bwino imyengelele.

Basayantisiti balesambilila na fimbi pali kansa, pamo nga ukwishiba icilenga isalangane mu mubili onse, ifyo bengepaya insandesande sha kansa, ifyo bengacilikila ifilenga insandesande ukulakula, ne fyo bengondapa imisango yalekanalekana iya ma tumor.

Nomba nangu basayantisti bengesha shani, te kuti bapwishe amalwele pali ino nshita, kabili abantunse bakatwalilila fye ukufwa. (Abena Roma 5:12) Kabumba wesu e wingafumyapo fye amalwele. Nomba bushe akayafumyapo? Baibolo itweba ukuti Kabumba wesu akafumyapo amalwele! Yatulaya ukuti ku ntanshi “takuli umwikashi uukatila: ‘Nindwala.’”d (Esaya 33:24) Ala mwandini cikawama nga nshi!

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 25]

IFYO MWINGESHIBILAKO

Ukusanga bwangu ubu bulwele kwalicindama sana, lelo casangwa ukuti ukuceceta amabele no kuyapimwa ku cipatala limo takubomba sana ku bakashana, kulalenga batampa ukubondapa ilyo bashilwele, icibaletela na malangulushi. Na lyo line, basayantisti balakoselesha abanakashi ukulaceceta amabele e lyo na mu maapa. Ifi e fyo mwingeshibilako:

● Nga mu kwaapa nelyo mwi bele muleumfwika icakosa

● Ku lusota nga kulefuma fimbi ifishili mukaka

● Inkanda ya kwi bele nga yakosa nelyo ukwaluka

● Ulusota nga lwaingila sana mwi bele nelyo nga lulekalipa nga mwaikatako

[Akabokoshi pe bula 25]

NGA BAMUSANGA NA KANSA YA KWI BELE

● Mule-enekela ukulaundapwa pa mwaka uuntuntulu nelyo ukucilapo fye.

● Nga cingacitika, saleni badokota abengakutika ku fyo mulelanda kabili abacindika ifyo mwasumina.

● Lanshanyeni na ba mu ng’anda yenu abo mwingebako na lintu mwingabeba. Ukucita ifi kukalenga abanenu bakamubikeko amano kabili bakalapepa pamo na imwe no kulamupepelako.—1 Yohane 3:18.

● Mulebelenga Baibolo, ukupepa, no kutontonkanya sana pa fisuma. Ukucita ifi kukamwafwa ukushipikisha.—Abena Roma 15:4; Abena Filipi 4:6, 7.

● Landeniko na balwalapo kansa ya kwi bele abengamukoselesha.—2 Abena Korinti 1:7.

● Muletontonkanya fye pa fya ubo bwine bushiku, ukucila pa fya mailo. Yesu atile: “Mwilasakamikwa pa bushiku bwa mailo, pantu ubwa mailo bukaba na masakamika ya buko.”—Mateo 6:34.

● Mwilacita ifya kuti fyamunasha nga nshi. Mufwile ukulatuusha sana.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 26]

PA KULANDA NA BADOKOTA

● Sambilileni amashiwi badokota babomfya nga balelanda pali kansa ya kwi bele.

● Ilyo tamulaya mu kumonana na dokota, lembeni amepusho ya kuyamwipusha, mulingile ukuya na bena mwenu nelyo umunenu uwa kumwafwako kulemba ifyo dokota alemweba.

● Dokota nga alanda ifyo mushumfwile, mwebeni alondolole.

● Ipusheni dokota impendwa ya bantu abombelapo abalwele ubulwele mukwete.

● Nga cingacitika, kuti cawama mwaipushako dokota na umbi.

● Badokota nga bapusana mu fyo balelanda, esheni ukwishiba uwacenjela sana pali abo babili. Ipusheni nga kuti balanshanya.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 27]

IFYA KUCITA NGA TAMULEUMFWA BWINO PA NUMA YA KUNWA UMUTI

Imiti imo iya kansa ilalenga umuntu ukulaumfwa umuselu, ubukali, ukunaka, icifungalashi, ukubaba ku minwe na ku molu, umubili ulafuluma, e lyo ne mishishi ilasusuka. Ifyakonkapo kuti fyacefyako amafya ya musango yu:

● Mulelya ifya kulya ifisuma pa kuti umubili ulekwata amaka ya kulwisha amalwele.

● Mulelemba ifyo muleumfwa, ilyo amaka yapwa nangu ilyo muleumfwa bwino, kabili muleishiba ne fya kulya ifilemulenga ukukanaumfwa bwino nga mwalya.

● Moneni ifingalenga mwilaumfwa sana umuselu no bukali, nampo nga muti, ukumilasaula utunyeleti (ocupuncture), nangu ukumucina.

● Muletukushako umubili pa kuti mulekwatako amaka, ukubweshako umubili, no kulenga umubili ulelwisha sana amalwele.e

● Muletuushako libili libili, lelo muleibukisha ukuti ukulaala pa nshita iikalamba kuti kwalenga mulenaka sana.

● Mulesuba amafuta pa kuti yalenasha umubili. Mwilafwala ifyapapatila. Mulesamba amenshi ayakaba.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 28]

NGA LUPWA LWENU ALIKWATA KANSA

Kuti mwa-afwa shani lupwa lwenu uwakwata kansa? Mulekonka amashiwi ya mu Baibolo ayatila: “Sekeleleni pamo na basekelela; lilileni pamo na balelila.” (Abena Roma 12:15) Mulebabikako amano pa kulabatuminako foni, amakalata, e lyo no kulabatandalilako. Mulepepela pamo, no kubelengela pamo amashiwi ya mu Baibolo ayengabasansamusha. Ba Beryl, abakashi ba kwa kangalila uutandilila ifilonganino fya Nte sha kwa Yehova batile: “Mwilalanda pa bantu abafwile kuli kansa, mulelanda pa bapola.” Ba Janice abalwelepo kansa batile: “Muleya fye no kukumbatila umunenu. Nga alefwaya ukukwebapo fimo, umwine akamweba.” Abalume maka maka e bafwile ukulanga abakashi babo ukuti balibatemwa.

Ba Geoff bebukisha ukuti: “Libili libili kwaleba ubushiku ubo tushalelanda pali kansa. Umwina mwandi talefwaya ukuti tulelanda fye pali kansa cila nshita. E ico twalipangene ukuti inshiku shimo tatwalelanda pali kansa. Lelo twalelanda fye pa fisuma ifyatucitikila mu bumi bwesu. Caleba kwati twalabako kuli ubu bulwele.”

[Akabokoshi pe bula 28]

IFYO BAUMFWILE

Ilyo Baishibe Ukuti Balikwata Kansa

Ba Sharon: Ifintu fyalyalwike apo pene fye. Natontonkenye ukuti: “Iyi e mpela yandi.”

Ilyo Ifintu Fya-afishe Sana

Ba Sandra: Amalangulushi yalacusha sana ukucila ne fyo umuntu apitamo pa kumundapa.

Ba Margaret: Pa numa ya kubomfya imiti imo, kuti walatontonkanya ati, “Nshakabweleleko na kabili?” Nomba tapali ifyo wingacita.

Ilyo Baebeleko Abanabo

Ba Arlette: Twalyebeleko abanensu pa kuti baletupepelako.

Ba Jenny: Twaletasha pali fyonse ifyo baletucitila.

Pa fyo Abalume Balebasakamana

Ba Barbara: Nabeyele imishishi ilyo tailatampa ukususuka. Ba Collin balenjeba ati: “Ala umutwe obe usuma!” Ala balensekesha.

Ba Sandra: Twalelolesha mu cilola bonse pamo. Nga nalolesha pa cinso ca ba Joe nalemona ukuti bacili balintemwa.

Ba Sasha: Ba Karl bale-eba abantu ukuti: “Twalikwata kansa.”

Ba Jenny: Ala ba Geoff balintemenwe nga nshi, e lyo balitwalilile ukuba abakosa mu kupepa kabili ici calenkosha sana.

[Ifikope pe bula 27]

(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni muli magazini)

Insandensande sha kansa shilasanda no kusalanganina ku filundwa fimbi ifya mubili

[Ifikope pe bula 27]

Insandesande ishituntulu isha mu bushipa umupita umukaka

Insandesande sha kansa mu bushipa umupita umukaka

Isandesande sha kansa shilesalanganina ku filundwa fimbi

[Icikope pe bula 28]

Uwakwata kansa nga aleundapwa, balupwa ne fibusa balingile ukumubikako sana amano