Cinshi Cilelenga Abantu Ukuba ne Cipyu?

IFILENGA ukufulwa fingi. Na basayantisti balasumina ukuti tatwishiba bwino bwino icilenga ukufulwa. Lelo, abengi abasambilila sana ifya bongobongo wa muntu balasumina ukuti ifwe bonse twalikwatako kamo ‘akalenga tulefulwa.’

Icilenga ukufulwa kuti caba fye icili conse icingakalifya umo. Ukufyengwa nelyo ukutitikishiwa kuti kwalenga umo ukufulwa. E lyo ico kuti cacitika lintu twayumfwa ukuti natusuulwa, pamo nga lintu batutuka nelyo ukutusaalula. Cimbi na co icingalenga twafulwa ni lintu tuletunganya ukuti umo kuti atupoka icifulo cesu nelyo ukonaula ishina lyesu.

Ca cine ukuti ‘ifilenga twafulwa’ filapusanapusana ukulingana no muntu umo umo. Limo ifingalenga, mushinku ne nkulilo e lyo limo mulandu wa kuba umwaume nelyo umwanakashi. Kabili ifyo tucita nga kwaba ifyatukalifya tafilingana. Abantu bamo tabafulwafulwa kabilli nga babakalifya balalabako bwangu, lelo bambi balafulwa bwangu kabili kuti papita ne nshiku, imilungu, imyeshi nelyo ukucilapo.

Abantu nabo kuti balenga tulefulwa. Cimbi icilenga, kukuntukilwa bwangu. Mulandu nshi? Cimo icilenga kukanalangulukilako bambi no kuitemwa, iyi misango yaliseeka sana pali nomba. Baibolo yalanda ukuti: “Mu nshiku sha kulekelesha . . . abantu bakaba abaitemwa, abatemwa indalama, aba mataki, aba matutumuko, . . . bamunshebwa, aba cilumba.” (2 Timote 3:1-5) Bushe iyi te mibele abantu bakwete pali lelo?

Kanshi ilyo abantu abaitemwa bafilwa kucita ifyo balefwaya, balaba ne cipyu. Kwaliba na fimbi ifingi ifilelenga ukuti abantu baleba sana ne cipyu. Fimo ifilenga ni ifi.

Imibele ya Bafyashi

Abalenga sana umwana ukuba ifyo aba ukufuma ku bwaice ukufika ilyo aba umusepela, bafyashi bakwe. Uwasambilila pa fyo abantu batontonkanya Harry L. Mills alondolola ukuti: “Abantu ukufuma fye ku bwaice, basambilila ukuba ne cipyu ku fyo bambi bacita nga bakalipa.”

Umwana nga akulila mu ng’anda umo bapusana fye lyonse, umo bafulwa fye na pa tuntu utunono, ninshi alesambilila ukuti pa kupwisha ubwafya ubuli bonse kano wakalipa. Kuti twalinganya ifyo umwana apitamo ku cimenwa ico batapilila na menshi umuli poisoni. Icimenwa kuti camena, lelo te kuti cikule bwino, kabili kuti casuka cauma no kuuma. Icipyu caba nga menshi umuli poisoni kabili umwana uwakulila mu ng’anda umwaba aba cipyu na o akaba ne cipyu nga akula.

Imisumba Umwafula Sana Abantu

Mu 1800, bantu fye abanono abaleikala mu matauni. Mu 2008 mwena, abantu abaleikala mu matauni balifikile hafu iya mpendwa ya bantu bonse abekala pa calo, nomba mu 2050, citunganishiwa ukuti abantu abakashala mu mishi, bakaba abanono sana. Ilyo abantu baleya balefulilako mu misumba umwafula sana abantu, abantu abakalaba no bukali ne cipyu bakafulilako. Ica kumwenako, umusumba wa Mexico waba pa misumba iikalamba mu calo umwafula sana abantu. Ukufulisha kwa myotoka pa misebo kulasakamika sana abantu. Abantu amamilioni 18 e bekala muli uyu musumba kabili mwaba imyotoka amamilioni 6. Kalemba wa lyashi umo atile umusumba wa Mexico “waba pa misumba umwaba sana abantu abakalipa bwangu. Imyotoka shalifulisha, ne ci cilalenga abantu ukulaba no bukali sana.”

Mu misumba umwafula sana abantu mulaba amafya na yambi, pamo nga icongo na ukukowela kwa mwela, ukucepelwa amayanda, ukuumana pa mulandu wa kufulisha kwa mitundu, no kufulisha kwa bumpulamafunde. Amafya nga yafula, abantu balatendeka ukukalipa bwangu, ukuba ne cipyu, kabili balafilwa ukutekanya.

Ubwikalo Nga Bwa-afya

Ukucepelwa kwa ndalama mu calo kulalenga abantu ukusakamikwa sana. Mu 2010, ba International Monetary Fund e lyo na ba United Nations International Labor Organization (ILO) batile: “Abantu ukucila pa mamilioni 210 mu calo fye conse tababomba.” Ku ca bulanda, abengi abo bafumya incito tababapela indalama ishili shonse isha kubafwilisha mu mikalile yabo.

Ababomba na bo bene balasakamana. Ukulingana na ba ILO, ukusakamikwa kwa babomfi “bwafya bwa calo fye conse.” Ba Lorne Curtis impanda mano ya bakalamba ba ncito aba ku Ontario, Canada, batile: “Abantu balasakamikwa pa ncito shabo kabili balatiina ukuti incito kuti yapwa.” Kabili batile icilenga, “kufwaya ukuicingilila kabili balomana na bakalamba ba ncito na bo babomba nabo.”

Ulupato no Lufyengo

Bushe kuti mwaumfwa shani nga ca kuti mulebutuka ulubilo lwa kucimfyanya, e lyo pali bonse, bamukaka amolu pa kubutuka? Abantu abengi e fyo bomfwa nga babapata pa mulandu wa kapaatulula ka nkanda nelyo pa milandu fye imbi. Abantu balaba ne cipyu ilyo kwaba ifyabacilikila ukusanga incito, ukusambilila, ukukwata ng’anda, nangu ifintu fye fimbi ifyo bakabila.

Kwaliba ulufyengo ulwingi ulwingalenga umo ukuba no bulanda no kumukalifya umutima. Ku ca bulanda, ifwe bonse twalifyengwapo. Ukucila pa myaka 3,000, Imfumu ya mano Solomon yatile: “Moneni! ifilamba fya batitikishiwa, lelo tabakwete uwa kubasansamusha.” (Lukala Milandu 4:1) Ulufyengo nga lwafula ne cisansamushi takuli, cilalenga umuntu ukuba ne cipyu.

Abapanga Amafilimu

Kwaliba ukufwailisha ukwingi ukwacitwa pa fyo ulukakaala lwa pa TV ne fya kusabankanishishamo amalyashi ficita ku abana. James P. Steyer, uwatendeke kampani imo iya kusabankanishishamo amalyashi iyo beta ukuti Common Sense Media, atile: “Abana abatamba lyonse ifya ulukakaala, ilyo balekula tacibakosela ukuba aba lubuli, abankalwe, kabili tababa na luse.”

Ca cine ukuti, abaice abengi abatamba ifya lukakaala pa TV nga bakula tababa ifipondo. Lelo, mu mafilimu ilingi balanga ukuti inshila isuma iya kupwishishamo ubwafya, kuba ne cipyu, kabili ici cilelenga abana kukula belaishiba ububi bwaba mu lukakaala.

Ukusonga kwa Mipashi Yabipa

Baibolo ilanda ukuti kwaliba ico tushimona icilenga abantu ukuba aba cipyu pali lelo. Cinshi twalandila ifyo? Ilyo fye abantunse babumbilwe, kwali malaika uwapondokele Lesa Wa Maka Yonse. Uyu malaika wabipa ni Satana, kabili ishina lyakwe mu ciHebere lipilibula “Umulwani.” (Ukutendeka 3:1-13) Pa numa, Satana abeleleke bamalaika na bambi ukupondoka.

Aba bamalaika bapondweke, abetwa ukuti ifibanda nelyo imipashi ibifi, nomba babapoosa pano isonde. (Ukusokolola 12:9, 10, 12) Kabili, bali ne “cipyu icikalamba,” pantu bali fye ne nshita inono. E co nangu ca kuti iyi imipashi ibifi tatuimona, tulamona ububi bwa fyo icita. Tuimona shani?

Satana ne fibanda fyakwe balishiba umo twanaka, kanshi balatutunka pa kuti tuleba no ‘lupato, ifikansa, ubufuba, icipyu, ulubuli, ifyakaniko, . . . iciwowo, ne fyapala ifi.’—Abena Galatia 5:19-21.

Mulelama Icipyu

E co kanshi nga twatontonkanya pali aya amafya yonse, ukunaka kwa muntontonkanya, na amasakamika, tulomfwikisha umulandu abantu bafulilwa ilyo baleesha ukubomba imilimo yabo iya cila bushiku.

Kanshi kuti catukosela ukuilama nga batukalifya! Icipande cikonkelepo calatwafwa ifyo twingalama icipyu.

[Akabokoshi pe bula 5]

IFYA KWISHIBILAKO UKUTI MWALIKWATA UBWAFYA BWA CIPYU NI IFI . . .

▶ Nga mulafulwa ilyo mutanteme mulelolela ukushita ifintu mwi shitolo.

▶ Nga ca kuti ilingi line mulomana na bo mubomba nabo.

▶ Nga limo limo mulafilwa ukusendama pa mulandu wa kutontonkanya pa fyacimukalifya akasuba.

▶ Nga cilamukosela ukwelela bambi abamukaliifye.

▶ Nga ca kuti ilingi line mulafilwa ukuilama.

▶ Nga ca kuti limo limo mulomfwa insoni nelyo ukumfwa ububi pa numa ya kukalipa.a

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 6]

Ifipendo Fya Bantu Abafulwa Sana

Akabungwe ka basambilila sana pa fyo abantunse batontonkanya aka ku London, ku England, kasabankenye lipoti iyaletila Boiling Point—Problem Anger and What We Can Do About It. Pali fimo ifikalamba ifyo basangile pali ne fi fipendo:

Abantu abengi sana, amapesenti 84 balanaka sana pa ncito ukucila ifyo cali imyaka 5 ku numa.

Abengi ababombela mu maofeshi, amapesenti 65 balomfwa icipyu.

Ababomba incito bamo bamo, amapesenti 45 ilingi line balafulwa.

Abantu abengi, amapesenti 60 balalofwa ku ncito pa mulandu wa kunaka.

Abena Britain bamo bamo, amapesenti 33 tabalanda na bena mupalamano babo.

Abantu abengi, amapesenti 64 abo baipwishe balisumine ukuti abengi balebelako fye ne cipyu.

Abantu bamo bamo, amapesenti 32 batila balikwata umunabo nelyo lupwa wabo uufilwa ukulama icipyu.

[Icikope pe bula 5]

Bushe cipyu cenu kuti cakuma shani abana benu?

[Icikope pe bula 6]

Bushe tukonkelela ababa mu mafilimu mu fyo tumona icipyu no lubuli?