ICIPANDE ICIKALAMBA

Ifyo Mwingakusha Abana Aba Mucinshi mu Calo Umwaba Ukuitemwa

CILA bushiku umuntu fye onse kuti acitilako abantu banankwe ifintu ifisuma. Lelo cimoneka kwati abantu babika fye amano ku kuisakamana abene. Bukaitemwe bwaba fye mpanga yonse—abantu balipama mu kubepa abantu banabo, bensha imyotoka bukali bukali, balalanda amashiwi yabipa, kabili bakali.

Na mu mayanda ayengi namo mwaliba bukaitemwe. Ica kumwenako, abaupana bamo balalekana pantu fye bamona ukuti umwina mwabo taabalinga. Nangu fye bafyashi bamo nga tabacenjele kuti balenga aba mu ng’anda mu mwabo baba abaitemwa. Kuti balenga shani? Nga balepeela abana babo fyonse ifyo balefwaya, lelo nga balufyanya balekaana ukubasalapula.

Lelo, kwaliba abafyashi abengi nga nshi abasambilisha abana babo ukukanaitemwa kabili abana abakula umusango uyu balakula bwino sana. Abana aba mucinshi ilingi line balakwata ifibusa ifisuma kabili balomfwana na banabo. Kabili ilingi line tabakwata amalangulushi. Cinshi cilenga? Pantu nga filya Baibolo yalanda, “mwaba insansa ishingi mu kupeela ukucila ishaba mu kupokelela.”—Imilimo 20:35.

Bushe nga muli bafyashi, kuti mwacita shani pa kuti mwingafwa abana benu ukuba aba cikuuku ukucila ukuba bakaitemwe nge fyaba abana ba muli ici calo? Umfweni ifintu fitatu ifingalenga abana baba bakaitemwe, kabili moneni ifyo mwingabafwa.

1 Ukucilamo Ukubatasha

Ubwafya. Abasoma balisanga cimo icishawama: Abacaice abengi abaleingila incito baleimona ukuti balikwata sana insambu sha kukwata ifintu, benekela ifintu ukubendela bwino nangu tabalebombesha nangu limbi kuti babombeleko fye panono. Bamo bamona kwati nga baingila fye incito bali no kubasumbula, nangu tabalaishiba bwino incito. Bamo bengila incito na macinci ya kulamona kwati abantu balingile ukulabacindika, lelo nga basanga ukuti tabalebacindika balomfwa ububi sana.

Icilelenga. Limo icilenga ukuti umuntu abe uwa macinci ni fintu bamukusha. Abafyashi bamo, balakonkelela amano ya bantu ba muno nshiku aya kuba na macinci. Ukwafuma amano ya musango yu, ni ku fintu abantu batontonkanya ukuti: Umwaice alabomba bwino nga mwamutashako panono, kanshi nga mwamutasha sana alacilapo ukubomba bwino. E lyo batontonkanya no kuti umufyashi nga aleti conse ico umwana ati acite, amulesha, ninshi kuti afupulwa. Na kabili mu calo umo abantu bafwaya ukubacindika, batila umufyashi uufupula abana bakwe ninshi te mufyashi musuma. Batila abafyashi tabalingile ukulenga abana babo ukulaumfwa ububi.

E calengele ukuti abafyashi abengi batampe ukulalumbanya sana abana babo, nangu tapali ne fintu fine fine ifya kubalumbanishishapo. Akanono konse ako bacita ninshi kubatasha nga nshi; nomba ukulufyanya nga balufyanya, nangu icilubo cingakula shani, kutalala fye tondolo. Aba abafyashi balemona kwati umwana pa kuti aleimona ukuti na o muntu kulasuula ku fyabipa fyonse ifyo acita no kulamutasha sana muli fyonse ifyashala. Icacindeme kuli bena kulenga abana ukulaumfwa bwino ukucila ukubasambilisha ukubomba ifintu ifingalenga balaumfwa bwino.

Ifyo Baibolo yalanda. Baibolo yalilanda ukuti cisuma ukutasha umuntu apo tulingile ukumutasha. (Mateo 25:19-21) Lelo nga tuletasha abana pa kuti baleumfwa bwino kuti twabatumpika. Baibolo yalilanda bwino bwino ukuti: “Ngo muntu aimona ukuba icintu ilyo tapali ifyo ali, ninshi aleibepa fye umwine.” (Abena Galatia 6:3) E mulandu wine kanshi Baibolo yebela abafyashi ukuti: “Wishimunuka ukusalapula umwaice. Nga wamuuma, te kuti afwe.”a—Amapinda 23:13

Ifyo mwingacita. Umwana wenu nga alufyanya mulingile ukumulungika, e lyo nga abomba bwino mulingile ukumutasha. Mwilalumbanya fye umwana wenu pa kuti aleumfwa bwino. Nga mulecita ifi limbi te kuti aleumfwa na bwino. Icitabo cimo (Generation Me) catile: “Umuntu nga alefwaya ukulaumfwa ukuti alapendwa, te kulamulumbanya fye ukuti alebomba bwino ilyo limbi no kubomba talebomba bwino, lelo alingile ukulaya pa ntanshi mu fyo acenjelamo no kulasambilila ifintu na fimbi.”

2 Ukucingilila Sana Abana

Ubwafya. Abacaice abengi abengila incito tabeshiba ifya kucita nga bakwata ubwafya. Bamo nga babakalipilako fye panono, cilabakalipa sana. Bambi na bo balyafya ukusekesha pantu bafwaya fye ukubomba incito iyo balemona ukuti eingabapeela ifyo balefwaya. Ku ca kumwenako, mu citabo cimo (Escaping the Endless Adolescence), Dr. Joseph Allen alandile pa wacaice uwamwebele ifyakonkapo ilyo alemwipusha amepusho bepusha abalefwaya incito, atile: “Nalishiba ukuti limo incito ilatendusha, ine nshifwaya ukumfwa icitendwe.” Dr. Allen atile: “Uyu wacaice taishiba ukuti mu ncito fye shonse isho tubomba mulabako fimo ifileta icitendwe. Bushe umuntu apa apelele uuli ne myaka 23 e wingakaana ukwishiba ifi?”

Icilelenga. Muno nshiku abafyashi bamona kwati balingile ukucingilila sana abana babo ku mafya. Bushe mucita shani umwana wenu umwanakashi nga apona pa mashindano? Bushe mweba kafundisha ukuti amupeele amatoni ayengi? Inga ca kuti umwana wenu umwaume bamwikata kuli bakapokola, mucita shani? Kumulipilila? Inga ca kuti bunkobekela bwapwa? Bushe mutila te mwana wenu uwalengele lelo ni nkobekela wa mwana wenu?

Nangu ca kuti umufyashi fye onse alafwaya ukucingilila bana bakwe, ukucilamo ukucingilila kuti kwatumpika umwana pantu kuti alemona kwati abantu bakulamwafwa muli fyonse. Icitabo cimo (Positive Discipline for Teenagers) catile: “Abana abakula muli uyu musango tabasambilila ku mafya ayabacitikila, lelo bakula fye na mano ya bukaitemwe, kabili bamona kwati abafyashi babo na bantu balingile ukulabacitila ifintu.”

Ifyo Baibolo yalanda. Umuntu fye onse apo apela alakwata amafya. Na kuba Baibolo ilanda ukuti: “Inshita ya macushi ne nshita ya fintu fyabula ukwenekela ifikila fye umuntu uuli onse.” (Lukala Milandu 9:11) Na bantu abasuma balakwata amafya. Ica kumwenako, Paulo, umutumwa wa kwa Kristu, alikwete amafya ayengi sana ilyo alebomba umulimo wa kwa Lesa. Lelo pa mulandu wa kuti alishipikishe alisambilileko! Alandile ukuti: “Nalisambilila ukuteka umutima kuli fyo fine ifilipo. . . . Nalisambilila inkama ya kwikuta ne ya kuba ne nsala, iya kukwata ifingi ne ya kubulwa.”—Abena Filipi 4:11, 12.

Ifyo mwingacita. Nga mwamona apafikile amano ya mwana wenu, ukulingana na mano akwete, kuti mwaesha ukukonka icishinka icaba mu Baibolo ica kuti: “Cila muntu ali no kuisendela icipe cakwe umwine.” (Abena Galatia 6:5) Umwana wenu nga bamwikata kuli bakapokola, kuti cawama mwamuleka ailipilila indalama ukufuma pa sho mumupeela nelyo pa sho afola nga alabomba. Umwana wenu umukashana nga apona ku sukulu, nalimo kuti camwafwa ukwishiba ukuti umuku ukakonkapo alingile ukubombesha sana pa kuti akapite pa mashindano. Nga bunkobekela bwapwa, mulingile ukumusansamusha, lelo pa nshita imbi iyalinga kuti mwamwafwa ukutontonkanya pa mepusho pamo nga aya, ‘Bushe ifyancitikila nafingafwa ukwishiba mu fyo ningakula mu mano?’ Abana abaipwishisha amafya ayo bakwata balakosa kabili balaba abashipa, nomba lyonse nga kuleba uwa kubafwa te kuti babe nge fi twalondolola.

3 Ukubapeela Ifyacilamo

Ubwafya. Mu kufwailisha kumo, basangile ukuti abacaice abengi sana bafwaisha ukuba abakankala ukucila ukula-afwa abantu banabo. Lelo ukufwaisha ifyuma te kuti kulenge umuntu ukuteka umutima no kuba ne nsansa. Na kuba casangwa ukuti abantu ababika amano ku fyuma tababa ne nsansa lelo balasakamikwa sana. Balalwalilila kabili balaba sana na matontonkanyo.

Icilelenga. Limo limo abana balakulila mu ndupwa ishatemwa sana ifyuma. Icitabo cimo (The Narcissism Epidemic) citila: “Abafyashi balafwaya ukusekesha abana babo, kabili ico abana bafwaya kukwata ifintu. E cilenga abafyashi ukulabashitila ifintu. Kwena abana balatemwa, lelo ni pa nshita fye inono, kabili balafwaya na fimbi.”

Kwena abasombwesha ifipe balafwaisha abantu ba musango uyu pa kuti bashitako ifipe balesombwesha. Bafwaya umuntu alaumfwa kwati alicindama sana. Abacaice abengi balakonkelela sana ifyo bomfwa ku balesombwesha ifipe ica kuti balakwata ne nkongole ku fipe ifyo bamona ukuti bafwile ukukwata.

Ifyo Baibolo yalanda. Baibolo yalilanda ukuti indalama shalicindama. (Lukala Milandu 7:12) Lelo ilasoka no kuti ‘ukutemwa indalama ni ntulo ya bubi bwa misango yonse, bamo pa kushitemwisha bali-ilasaula abene na macushi ayengi.’ (1 Timote 6:10) Baibolo itukoselesha ukuti, twilafwaisha ifyuma, lelo tuteke imitima nga natukwata ififwaikwa sana.—1 Timote 6:7, 8.

Ifyo mwingacita. Mwe bafyashi, tontonkanyeni pa fyo mumona indalama ne fintu mushita. Mulebika amano ku fintu ifyacindama sana kabili muleafwa abana benu ukulamupashanya. Icitabo ca kuti The Narcissism Epidemic citila: “Abafyashi na bana kuti balelanshanya amalyashi pamo nga ‘Ni lilali ciba bwino ukushita ifintu ifipya? Ni lilali cishiba bwino?’ ‘Bushe ni shinga bakabikapo?’ ‘Bushe ni lilali mwashitilepo icintu ica kumupatikisha fye?’”

Mwilashita ifipe ifya kusembelekelako abana pa kuti balabeko ku mafya ya mu lupwa. Icitabo cimo (The Price of Privilege) citila: “Nga ca kuti umo aleshitashita ifintu pa kuti alabe ku mafya, ifintu te kuti fyende bwino. Icifwaikwa pa kupwisha amafya kutontonkanya, ukwiluka e lyo no kulangulukilako te kushita fye insapato ne fikwama.”

[Futunoti]

[Caption pe bula 9]

“Mwilaitunga ukucila pa fyo mwaba; lelo mube abaicefya.”—Abena Roma 12:3

[Caption pe bula 10]

“Umo na umo alange umulimo wakwe, e lyo akasansamuka pa mulimo wakwe, te kuilinganya ku muntu umbi iyo.”—Abena Galatia 6:4.

[Caption pe bula 11]

“Abafwaisha ukuba ne fyuma bawila mu matunko kabili mu citeyo kabili mu lunkumbwa ulwingi ulwa kutumpa kabili ulwa kubaletelela.”—1 Timote 6:9.